Tantaran' ny kristianisma

Jesoa Kristy

Ny tantaran' ny kristianisma dia tantara mahakasika ny fivavahana kristiana, ny Tontolo Kristiana, ary ny Kristiana miaraka amin' ny antokom-pinoana kristiana samihafa, nanomboka tamin' ny taonjato voalohany ka hatramin' izao.

Ny kristianisma dia niainga tamin' ny asa fanompoana nataon' i Jesoa (na Jesosy), izay Jiosy mpampianatra sy mpanasitrana, nanambara ny maha efa akaiky ny fanjakan' Andriamanitra ary nohomboana tamin' ny hazo fijaliana tamin' ny taona 30–33 taor. J.K. tao Jerosalema tao Jodea izay faritany rômana tamin' izany fotoana izany. Mino ny mpanara-dia azy fa, araka ny Filazantsara na Evanjely dia Zanak' Andriamanitra izy ary maty ho famelan-keloka ary natsangana tamin' ny maty sy nasandratr' Andriamanitra, ary hiverina tsy ho ela amin' ny fiandohan' ny fanjakan' Andriamanitra.

Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia ireo Kristiana jiosy apôkaliptika. Nijanona ho sekta jiosy ny kristianisma nandritra ny taonjato maro tany amin' ny toerana sasany, nisaraka tsikelikely tamin' ny jodaisma noho ny tsy fitovian-kevitra ara-pampianarana sy ara-tsôsialy ary ara-tantara.

Ny fampidirana ny Jentily na Jentilisa ao amin' ny Fiangonana kristiana voalohany izay an-dalam-pandrosoana dia niteraka fisarahana teo amin' ny jodaisma sy ny kristianisma jiosy nandritra ireo taonjato roa voalohany tamin' ny vanim-potoana kristiana. Na dia teo aza ny fanenjehana tsindraindray tao amin' ny Empira Rômana, dia niely amin' ny maha fihetsiketseham-bahoaka ilay hetsika ara-pivavahana izay niorina tamin' ny taonjato fahatelo.

Tamin' ny taona 313, ny emperora Kônstantino I dia namoaka ny Didy tao Milano izay naha ara-dalàna ny fivavahana kristiana. Adihevitra isan-karazany momba ny maha olombelona na ny maha Andriamanitra an' i Jesoa no nibahana tao amin' ny Fiangonana Kristiana nandritra ny taonjato telo. Io adihevitra kristôlôjika io dia nandreraka ny Fiangonana kristiana nandritra ny taonjato roa, ary ny kônsily ekiomenika fito dia natao mba hamahàna ireo adihevitra ireo. Nomelohina ny arianisma nandritra amin' ny Kônsily voalohany tao Nikea (taona 325), izay nanohana ny fampianarana momba ny Trinite izay nohazavaina tao amin' ny Fanekem-pinoana nikeana. Tamin' ny taona 380, niaraka tamin' ny Didy tao Tesalônika navoaka teo ambany fitarihan' i Teôdôsiôsy I, ny Empira Rômana dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny kristianisma trinitariana ho fivavaham-panjakana, ary ny kristianisma dia nametraka ny tenany ho fivavahana rômanina nanjaka tao amin' ny Fiangonan' ny Empira Rômana.

Nitana anjara toerana lehibe teo amin' ny fivoaran' ny sivilizasiôna tandrefana tany Eorôpa ny kristianisma taorian' ny faharavan' ny Empira Rômana. Tany am-piandohan' ny Andro Antenatenany, ny asa fitoriana nataon' ny misiônera dia nampiely ny kristianisma tany Andrefana sy tany Avaratra teo amin' ny vahoaka jermanika, nankany atsinanana tao amin' ny Armeniana, Jeôrjiana ary ny Slavy; any Atsinanana Afovoany teo amin' ny Siriana sy Ejipsiana; any Afrika Atsinanana tao amin' ny Etiôpiana; ary taty aoriana tany Azia Afovoany, any Sina asy India.

Nandritra ny Andro Antenatenany Ambony (manodidina ny taona 1000 hatramin' ny 1250) dia nisaraka ny kristianisma tatsinanana sy kristianisma tandrefana, ka nitarika ho amin' ny Fisarahan' ny Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana tamin' ny taona 1054. Nitombo ny fanakianana ny Eglizy Katôlika Rômana sy ny fitondran-tena tao aminy ka niterika ny Fanavaozana prôtestanta sy ny hetsika prôtestanta tamin' ny taonjato faha-16 sy ny fivakisan' ny kristianisma tandrefana;izay niteraka ny Adim-pivavahana tao Eorôpa sy ny fampandrosoana ny fandeferana ny fisian' ny fivavahana hafa, ary ny Taonjaton' ny Fahazavana.

Nanomboka tamin' ny vanim-potoan' ny Renaissance, miaraka amin' ny fanjanahan-tany izay nentanin' ny Fiangonana, dia niely eran' izao tontolo izao ny kristianisma. Niely eran' izao tontolo izao ny kristianisma ka amin' izao fotoana izao dia misy Kristiana maherin' ny 2 000 tapitrisa eran-tany, ary ny kristianisma no lasa fivavahana lehibe indrindra eran-tany. Tao anatin' ny taonjato farany, rehefa nihena ny herin' ny kristianisma tany Andrefana, dia nitombo haingana izany tany Atsinanana sy tany amin' ny faritra Atsimo eto an-Tany; any Sina, any Kôrea Atsimo ary any amin' ny ankamaroan' ny firenena aty Afrika atsimon' i Sahara.

Hatramin' ny fiandohana ka hatramin' ny taona 312

Tsy dia fantatra loatra ny momba ny kristianisma voalohany. Ny loharanom-pahalalana tao anatin' ny 150 taona voalohany nisiany dia zara raha misy. Izany, miaraka amin’ ny olana isan-karazany, dia mametra ny fahafahan' ny manam-pahaizana hamantatra izay mety ho marina, izay mifototra indrindra amin' ny bokin' ny Asan' ny Apôstôly, izay iadian-kevitra maha ara-tantara.

Fiaviana jodeô-helenista

Faritany rômanan' i Jodea tamin' ny taonjato voalohany

Ny zava-nisy ara-pivavahana sy ara-tsôsialy ary ara-pôlitika tany Jodea (na Jodia) nofehezin' ny Rômana tamin' ny taonjato voalohany sy tany amin' ny faritany mifanolo-bodirindrina aminy dia tena samy hafa ary tsy mitsaha-mitombo ny korontana ara-tsôsialy sy ara-pôlitika , miaraka amin' ny hetsika jodaika maro izay samy mahakasika ny fivavahana sy ny pôlitika. I Flavio Jôsefa mpahay tantara rômana sy jiosy fahiny, dia nanoritsoritra ny amin' ny sekta efatra nisongadina indrindra tao anatin’ ny jodaisma nandritra ny vanimpotoan' ny Tempoly Faharoa: ny Fariseo (na Fariziina), ny Sadoseo (na Sadoseana) ny Eseniana, ary ny “Filôzôfia Fahefatra” tsy fantatra anarana, izay eken' ny mpahay tantara môderna ho tsy iza fa ny Zelôta sy ny Sikary. Tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany taor. J.K. dia nanana mpitondra fivavahana karismatika maro nandray anjara tamin' izay ho lasa mishnan' ny jodaisma rabinika, anisan' izany ny olon-kendry jiosy Yohanan ben Zakkai sy Hanina ben Dosa. Ny mesianisma jiosy, sy ny foto-kevitra momba ny Mesia jiosy, dia avy amin' ny literatiora apôkaliptika novokarina teo anelanelan' ny taonjato faha-2 tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K., mampanantena mpitarika "voahosotra" ho avy (mesia na mpanjaka) avy amin' i Davida mba hanangana ny Fanjakan’ Andriamanitra israelita, ho solon’ ny mpitondra hafa firenena tamin’ izany fotoana izany.

Asa fanompoan' i Jesoa

Ny kistianisma dia nanomboka tamin' ny fitoriana sy fampianarana nitety tanàna nataon' i Jesoa (na Jesosy) avy any Nazareta, tovolahy jiosy iray tia vavaka. Ny loharanom-baovao lehibe indrindra momba ny fiainan' i Jesoa sy ny fampianarany dia ny Filazantsara (na Evanjely) kanônika efatra, ary amin' ny ampahany kely dia ny Asan' ny Apôstôly sy ny epistilin’ i Paoly. Araka ny voalazan’ ny Filazantsara dia Zanak' Andriamanitra i Jesoa izay nohomboana tamin' ny hazo fijaliana manodidina ny taona 30–33 taor. J.K. tany Jerosalema. Nino ny mpanara-dia azy fa natsangana tamin’ ny maty izy ary nasandratr’ Andriamanitra, nitory ny Fanjakan' Andriamanitra ho avy. Nilaza i Frances M. Young, teôlôjiana sady mpitondra fivavahana, fa izany no "ivon' ny kristianisma".

Kristianisma voalohany

Ny kristianisma voalohany (manodidina ny taona 31/33 – 324) amin' ny ankapobeny dia raisin’ ny mpahay tantaran’ ny fiangonana manomboka amin’ ny fanompoan’ i Jesoa (manodidina ny taona 27–30) ary nifarana tamin’ ny Kônsily voalohany tao Nikea (taona 325). Matetika izy io dia mizara ho vanim-potoana roa: ny vanim-potoana apôstôlika (taona 30–100 any ho any, fony mbola velona ny Apôstôly voalohany) sy ny vanim-potoana ante-nikeana (taona 100–325 tany ho any).

Andro Apôstôlika

Sarin-tany maneho ny tontolo mediteraneana atsinanana tamin' ny andron' i Paoly.

Ny vanim-potoana apôstôlika dia nomena ny anaran' ny Apôstôly sy ny asa fitoriana nataon' izy ireo. Izy io dia manana dikany manokana amin' ny lova kristiana amin' ny maha-andron' ny Apôstôlin' i Jesoa mivantana azy ireo. Loharanom-baovao voalohany ho an' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly ny Asan' ny Apôstôly, saingy niadian-kevitra ny fahamarinany ara-tantara ary ny fari-potoana voarakony dia ampahany, izay mifantoka indrindra amin' ny Asan' ny Apôstôly toko faha-15 hatrany amin' ny asa fanompoan' i Paoly, ary nifarana tamin' ny 62 taor. J.K. tamin' ny fitorian' i Paoly tany Rôma izay nigadrany tao an-tranomaizina.

Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia sekta nisy ny Kristiana jiosy apôkaliptika tao anatin' ny jodaisman' ny Tempoly Faharoa . Ireo vondrona kristiana tany am-boalohany ireo, toy ny Ebiônita, dia tena Jiosy. Ny fiangonana kristiana voalohany tany Jerosalema, izay notarihan’ i Jakôba Ilay Marina, rahalahin' i Jesoa, dia nahataona olona maro tokoa. Araka ny Asan' ny Apôstôly toko fa-9, dia nilaza ny tenany ho “mpianatry ny Tompo” sy [mpanara-dia] “ny Lalana” izy ireo, ary araka ny Asan’ ny Apôstôly toko faha-11, diany vondron’ ny mpianatra nanorim-ponenana tany Antiôkia no nantsoina voalohany amin' ny anarana hoe "Kristiana".

Ny sasany tamin' ireo fiangonana kristiana voalohany ireo dia nahasarika an' ireo olona antsoina hoe "matahotra an' Andriamanitra", izany hoe ireo Grekô-Rômana niray fo tamin' ny jodaisma nefa tsy nety niova finoana ho amin' izany fivavahana izany fa nitazona ny maha Jentilisa na Jentily (tsy Jiosy, tsy Jody) azy, izay efa nitsidika sinagôga jiosy. Niteraka olana ny fampidirana ny Jentilisa, satria tsy afaka nitandrina tsara ny Halakà izy ireo. I Saoly avy any Tarsôsy (na Tarsy na Tarsa), izay fantatra amin’ ny anarana hoe Paoly, dia nanenjika ny Kristiana jiosy tany am-boalohany, nefa niova fo taty aoriana sy nanomboka nanao ny asa nanirahana azy tany amin’ ny Jentilisa. Ny tena zava-dehibe amin' ny taratasin' i Paoly dia ny fampidirana ny Jentilisa ao amin’ ny Fanekena Vaovaon' Andriamanitra, izay mandefa hafatra fa ny finoana an’ i Kristy dia ampy hahazoana ny famonjena. Noho io fampidirana ny Jentilisa io dia niova ny toetran' ny kristianisma voalohany ary nitombo tsikelikely ivelan' ny jodaisma nandritra ny taonjato roa voalohany amin' ny vanim-potoana kristiana. Nanao tonon-tsiahy lovantsofina i Eosebio sy Epifanio avy any Salamisy, izay Rain' ny Fiangonana, tamin’ ny taonjato fahefatra, fa talohan' ny nandravana an' i Jerosalema tamin' ny taona 70, dia nampitandremina tamin' ny fomba mahagaga ny Kristiana tao Jerosalema mba handositra ho any Pela, any amin' ny faritr' i Dekapôlisy, any ampitan' ny ony Jôrdana.

Ny Filazantsara sy ny Epistily ao amin' ny Testamenta Vaovao dia mirakitra ny fiekem-pinoana sy fihirana tany am-boalohany, ary koa ny fitantarana momba ny fijalian' i Jesoa, ny fasana foana ary ny fisehoan' i Jesoa taorin' ny fitsanganany amin' ny maty. Ny kristianisma tany am-boalohany dia niely hatrany tamin' ny mpino tao amin' ireo vahoaka miteny arameana teny amin' ny tany manamorona ny Ranomasina Mediteranea ary koa tany amin' ny faritra afovoan' ny Empira Rômana sy tany amin' ny faritra hafa, tany amin' ny Empira Partiana sy ny Empira Sasaniana tatỳ aoriana, anisan' izany i Mesôpôtamia, izay nanjakan' ireo empira ireo tamin' ny vanim-potoana samihafa.

Vanim-potoana ante-nikeana

Ny vanim-potoana talohan' ny Kônsily tao Nikea (na Nisea) dia vanim-potoana taorian' ny vanim-potoana apôstôlika ka hatramin' ity kônsily ity tamin' ny taona 325. Tamin' ny fiandohan' ny vanim-potoana nikeana niely nanerana an' i Eorôpa Andrefana sy ny Lemaka Mediteraneana ary any Afrika Avaratra sy any Atsinanana ny finoana. Nisy rafitry ny Fiangonana ara-dalàna kokoa nipoitra avy tamin’ ireo vondrom-piarahamonina tany am-boalohany, ary nivelatra ny foto-pampianarana kristiana samihafa. Nihataka tamin’ ny jodaisma ny kristianisma, ka namorona ny maha-izy azy manokana tamin’ ny alalan’ ny fandavana mafy ny jodaisma sy ny fanao jiosy.

Fadrosoan' ny rafi-piangonana

Nitombo teo amin' ny 40 % teo ho eo isan-taona ny isan' ny Kristiana nandritra ny taonjato voalohany sy faharoa. Tao amin' ny fiangonana taorian' ny Apôstôly dia nisy ambaratongam-pitondram-pivavahana nipoitra tsikelikely satria ny mpiandraikitra ny vahoaka kristiana an-tanàn-dehibe dia naka endrika "episkopoi" (mpiandraikitra; niandohan' ny teny hoe "eveka" sy "episkôpaly") sy "presbyter" (loholona; niandohan' ny teny hoe "pretra") ary avy eo "diakon" (mpanompo; niavian' ny hoe "diakôna" na "diakra"). Saingy nipoitra tsikelikely izany ary tamin' ny fotoana samihafa tany amin' ny toerana samihafa. I Klemento, evekan’ i Rôma tamin’ ny taonjato voalohany, dia nanondro ny mpitarika ny fiangonana kôrintiana tao amin' ny epistilin' i Klemento ho an' ny Kôrintiana ho "eveka" sy "presbitera" mifandimby. Ny mpanoratra ao amin' ny Testamenta Vaovao koa dia mampiasa ny teny hoe mpiandraikitra sy loholona amin' ny fifandimbiasana sy amin' ny teny mitovy hevitra.

Kristianisma isan-karazany

Ny vanim-potoana ante-nikeana dia nahita ny firongatry ny sekta sy sampana ary hetsika kristiana marobe izay nanana toetra mampiray sy matanjaka izay tsy ampy tamin' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly. Samy nanana ny fomba fahazoany ny Baiboly izy ireo, indrindra fa ny momba ny foto-pampianarana teôlôjika toy ny maha Andriamanitra an’ i Jesoa sy ny toetran’ ny Trinite. Maro amin' ny fiovaovana nisy nandritra izany fotoana izany no manohitra ny fanasokajiana, satria ny endrika samihafan' ny kristianisma dia nifanerasera tamin' ny fomba sarotra mba hamoronana ny toetran' ny kristianisma mavitrika izay nisy nandritra izany vanim-potoana izany. Ny vanim-potoana taorian' ny Andro Apôstôlika dia samy hafa na teo amin' ny finoana sy ny fanao. Ho fanampin' ny sampana lehibe amin' ny kristianisma, dia nisy fiovana tsy tapaka sy fahasamihafàna izay niteraka fifandirana teo amin' ny samy ao anatiny sy ny fananganana sinkretisma.

Fandrosoan' ny kanônan' ny Baiboly

Ny epistilin' i Paoly dia nivezivezy tamin' ny endrika fanangonana tamin' ny faran' ny taonjato voalohany. Tany am-piandohan' ny taonjato faha-3 dia nisy andiana asa soratra kristiana mitovy amin' ny Testamenta Vaovao ankehitriny, na dia mbola nisy aza ny fifandirana momba ny maha-kanônika ny Epistily ho an' ny Hebreo, ny Epistilin' i Jakoba, ny Epistily voalohan' i Petera, ny Epistily voalohany sy faharoan' i Joany ary ny Apôkalipsy. Tamin' ny taonjato faha-4, dia nisy firaisankina teo amin' ny Tandrefana momba ny kanônan' ny Testamenta Vaovao, ary tamin' ny taonjato faha-5 dia nanaiky ny Bokin' ny Apôkalipsy ny Atsinanana, afa-tsy ny maningana vitsivitsy, ka dia nifanaraka tamin' io raharaha io. ny kanôna.

Asa soratra prôtô-ôrtôdôksa

Rehefa niely nanerana ny tanin’ ny Empira Rômana sy tany ivelan’ ny sisin-taniny ny kristianisma, dia nahazo mpikambana sasany avy amin’ ny saranga ara-tsôsialy ambony sy ny nahita fianarana tsara teo amin’ ny tontolo grika izy; lasa eveka izy ireo indraindray. Namokatra karazana asa roa izy ireo, dia ny teôlôjia sy ny apôlôjia, ary ireto farany dia asa natao hiarovana ny finoana kristiana amin’ ny fampiasana ny saina sy ny filôzôfia ary ny Soratra Masina mba hanoherana ny hevitra manohitra ny fahamarinan’ ny kristianisma. Ireo mpanoratra ireo dia fantatra amin' ny anarana hoe Rain' ny Fiangonana na Aban' ny Eglizy, ary ny fandalinana ny fiainany sy ny asa sorany dia antsoina hoe patristika. Anisan' ireo Rain' ny Fiangonana voalohany malaza i Ignatiôsy avy any Antiôkia, i Pôlikarpôsy, i Jostinôsy Martira, i Ireneo, i Klemento avy any Aleksandria, i Tertoliano, ary i Ôrigenesy.

Zavakanton' ny Kristiana voalohany

Ny zavakanto sy ny maritrano kristiana tany am-boalohany dia nipoitra somary tara ary ny sary kristiana voalohany fantatra dia nipoitra tamin' ny taona 200 tany ho any, na dia misy porofo avy amin' ny literatiora aza fa nampiasaina teo aloha ny sary kely tao amin' ny atao hoe katakômba, nisy tamin' ny 200 teo ho eo, ary ny sary sokitra kristiana tranainy indrindra dia avy amin' ny sarkôfazy, nanomboka tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-3. Ny fandavana ny sary tany am-boalohany, sy ny tsy maintsy hanafenana ny fanao kristiana amin' ny fanenjehana, dia namela firaketana an-tsoratra vitsivitsy momba ny kristianisma voalohany sy ny fivoarany.

Nenjehina avy eo nekena ho ara-dalàna

Tsy nisy fanenjehana nanerana ny Empira Rômana ny Kristiana hatramin' ny nanjakan' i Dekio tamin' ny taonjato faha-3. Ny fanenjehana farany sy mafy indrindra nokarakarain' ny manampahefana rômana dia ny fanenjehana nataon' i Diôkletiano tamin' ny taona, 303 hatramin' ny 311.

Ny Didin' i Serdica dia navoaka tamin' ny 311 avy amin' ny emperora rômana Galerio, izay namarana tamin' ny fomba ôfisialy ny fanenjehana ny Kristiana tany Atsinanana. Tamin’ ny famoahana ny Didin’ i Milano (313), izay nametrahan’ ny emperora rômana Kônstantino Lehibe sy i Likinio ho ara-dalàna ny fivavahana kristiana, dia nitsahatra ny fanenjehana ny Kristiana nataon’ ny Empira Rômana.

Ny Fanjakan' i Armenia no firenena voalohany teto amin' izao tontolo izao nametraka ny kristianisma ho fivavaham-panjakana, rehefa, tamin' ny hetsika fanao mahazatra tamin' ny taona 301, i Gregôrio Mpanazava nandresy lahatra an' i Tiridatesy III, mpanjakan' i Armenia, hiova ho Kristiana.

Ampahany farany amin' ny Andro Taloha (325–476)

Ny asan' ny emperora Kônstantino

Sary mampiseho ny emperora Kônstantino (afovoany) sy ireo evekan' ny Kônsily voalohany tao Nikea (taona 325) mitazona ny Fanekem-pinoana nikenô-kônstantinôpôlitana tamin' ny taona 381.

Sarotra ny hamantarana hoe hatraiza ny kristianisma noraisin’ ny emperora rômana Kônstantino tamin' io fotoana io, fa ny nidirany dia kihon-dalana ho an' ny Fiangonana kristiana. Nanohana ara-bola ny Fiangonana izy, nanorina bazilika isan-karazany, nanome tombontsoa (ohatra: fanafahana amin’ ny hetra sasany) ho an' ny mpitondra fiangonana, nampisondrotra ny Kristiana ho amin' ny toerana ambony sasany, ary namerina ny fananana nogiazana. Nandray anjara mavitrika tamin' ny fitarihana ny Fiangonana i Kônstantino. Tamin' ny taona 316, dia nitsara ny ady tany Afrika Avaratra momba ny adihevitra mikasika ny dônatista izy. Ny zava-dehibe kokoa, tamin' ny 325 dia nampiantso ny Kônsilin' i Nikea izy, izay kônsily ekiomenika voalohany. Noho izany dia nametraka ohatra ho an' ny emperora izy ho tompon' andraikitra eo anatrehan’ Andriamanitra amin' ny fahasalamana ara-panahin' ireo olom-peheziny, ary noho izany dia manana adidy hihazona ny ôrtôdôksia (na fampianarana marina). Izy dia tokony hampihatra ny foto-pampianarana, hamongotra ny fivavahan-diso, ary hanohana ny firaisan-kina ara-pivavahana.

Ilay mpandimby ny zanak' i Kônstantino, atao hoe Joliano, zana-drahalahiny, teo ambany fitarihan' i Mardônio mpanolo-tsaina azy, dia nandao ny kristianisma ary nandray ny endriky ny paganisma grika-rômana neôplatônika sy mistika, izay nanafintohina ny fiorenan' ny Kristiana. Niezaka namelona indray ny paganisma grika-rômana tao amin’ ny Empira Rômana izy ary nanomboka tamin’ ny fanokafana indray ny tempolin' izany fivavahana izany, ka nanova azy ireo hitovy amin' ny fomba kristiana, toy ny rafitra episkôpaly sy ny fiantrana ampahibemaso (izay tsy fantatra teo amin' ny fivavahana grika-rômana). Nifarana ny fotoana fohy nanjakan' i Joliano rehefa maty tamin' ny ady tamin' ny Persiana izy (363).

Ny arianisma sy ny kônsily ekiomenika voalohany

I Ariosy

Ny fotopampianaran' ny kristôlôjia manohitra ny Trinite malaza, izay niely nanerana ny Empira Rômana nanomboka tamin' ny taonjato faha-4, dia ny arianisma, naorin' ny presbitera kristiana Ariosy avy any Aleksandria, any Egipta, izay nampianatra fa i Jesoa Kristy dia zavaboary miavaka sy ambany noho Andriamanitra Ray.

Na dia nohelohina ho fivavahan-diso aza ny fampianaran' i Ariosy ka nesorin’ ny Fiangonana tao amin’ ny Empira Rômana tamin’ ny farany, dia nalaza hatrany ivelan' ny tanin' ilay empira izy io nandritra ny fotoana elaela. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-4, i Ulfila, eveka rômana mpomba ny arianisma, no voatendry ho misiônera kristiana voalohany tany amin' ny Gôty, vahoaka jermanika tany amin' ny ampahany be amin' i Eorôpa teo amin' ny sisin-tany sy tao anatin' ny Empira Rômana. I Ulfila dia nampiely ny arianisma teo amin' ny Gôty, nampiorina mafy ny finoana teo amin' ny foko jermanika maro, ka nanampy azy ireo hitoetra tsy hitovy amin' ny kolontsaina sy ny fivavahan' ny Kristiana kalkedôniana.

Nandritra io vanim-potoana io, dia natao ny kônsily ekiomenika voalohany. Niadian-kevitra ny fifandirana ara-pinoana sy ara-pivavahana. Ny Kônsily voalohany tao Nikea (taona 325) sy ny Kônsily voalohany tao Kônstantinôpla (taona 381) dia niafara tamin’ ny fanamelohana ny arianisma ho fivavahan-diso ary namoaka ny Fanekem-pinoana nikeana.

Ny kristianisma lasa fivavaham-panjakana rômana

Ny empiran' i Teôdôsio I tamin' ny taona 395.

Tamin' ny 27 Febroary 380, tamin' ny alàlan' ny Didin' i Tesalônika navoaka teo ambany fahefàn' i Teôdôsio I sy i Gratiano ary i Valentiniano II, ny Empira Rômana dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny kristianisma trinitariana ho fivavaham-panjakana. Talohan' io daty io, i Kônstantio II sy i Valentio dia nankasitraka manokana ny kristianisma ariana na semi-ariana, saingy i Teôdôsio I, mpandimby an’ i Valentio, dia nanohana ny fampianarana momba ny Trinite, araka ny nohazavaina tao amin’ ny Fiekem-pinoana nikeana.

Taorian' ny niorenany, ny Fiangonana dia nandray ny sisin-tanin' ny fandaminana mitovy amin' ny an' ny empira: faritany ara-jeôgrafia, antsoina hoe diôsezy, mifanitsy amin' ny fizarazaràn' ny governemantan' ny empira. Ny eveka, izay nipetraka tao amin' ny tanàna lehibe toy ny tamin' ny fomba mahazatra talohan' ny lalàna, dia nanara-maso ny diôsezy tsirairay. Tamin’ ireo fari-piadidian' ny eveka ireo, dia nisy dimy lasa nitana toerana ambony: i Rôma, i Kônstantinôpla, i Jerosalema, i Antiôkia (na Antiôka), ary i Aleksandria. Niankina tamin’ ny Apôstôly mpanorina azy ireo ny lazan’ ny ankamaroan’ ireo toerana ireo, ka ny eveka no mpandimby ara-panahy. Na dia mbola noheverina ho voalohany teo amin’ ireo mitovy aminy aza ny evekan’ i Rôma, dia i Kônstantinôpla no laharana faharoa tamin’ ny maha-renivohitra vaovaon’ ilay empira azy.

Namoaka didy i Teôdôsio I fa ireo izay tsy mino ny "lovam-pampianarana mahatoky", toy ny Trinite, dia tokony hoheverina ho mpanao fivavahan-diso tsy ara-dalàna, [68] ary tamin' ny 385, izany no nahatonga ny Fanjakana ho voalohany, fa tsy ny Fiangonana, nanao fanasaziana ho faty ny mpivadi-pinoana, dia i Priskiliano.[69][70]

Ny Fiangonan' ny Atsinanana sy ny Empira Sasanida

Nandritra ny fiandohan' ny taonjato faha-5, ny Sekolin' i Edesa dia nampianatra fomba fijery kristôlôjika izay milaza fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia midika fa olona miavaka izy. Ny vokany manokana amin’ io fomba fijery io dia ny hoe tsy azo antsoina ho Renin’ Andriamanitra (Teôtôkôsy) i Maria fa azo raisina ho Renin' i Kristy (na Kristôtôkôsy) ihany. Ny mpomba an' io fomba fijery io malaza indrindra dia ny patriarkan' i Kônstantinôpla antsoina hoe Nestôriôsy. Hatramin' ny niantsoana an' i Maria ho Renin' Andriamanitra dia nanjary nalaza tany amin' ny faritra maro tao amin' ny Fiangonana ka nanjary olana mampisara-bazana izany.

Nangataka ny hanaovana ny Kônsilin' i Efesôsy (431) i Teôdôsio II, emperora rômana, mba handaminana ilay raharaha. Nolavin' ny kôsily tamin' ny farany ny hevitr' i Nestôriôsy. Nisaraka tamin’ ny Eglizy Rômana ny fiangonana maro nanaraka ny fomba fijerin’ ny Nestôriana, ka niteraka fisarahana lehibe izany. Nesorina ny fiangonana nestôriana, ary maro ny mpanara-dia nandositra nankany amin’ ny Empira Sasanida (Persiana) izay nanaiky izany. Ny Empira Sasanida dia nanana Kristianina niova fo maro tany am-piandohan' ny tantarany, nifamatotra akaiky tamin' ny sampana siriakan' ny kristianisma. Zôrôastriana tamin' ny fomba ôfisialy ny Empira Sasanida ary nifikitra mafy tamin' io finoana io, amin' ny ampahany mba hanavahany ny tenany amin' ny fivavahan' ny Empira Rômana (ny paganisma grika-rômana tany am-boalohany ary avy eo ny kristianisma). Nanjary noleferina ny kristianisma tao amin' ny Empira Sasanida, ary rehefa nihamaro ny mpivadi-pinoana vokatry ny nataon' ny Empira Rômana nandritra ny taonjato faha-4 sy faha-6, dia nitombo isa haingana ny Kristiana sasaniana.[71] Tamin' ny faran' ny taonjato faha-5 dia niorina mafy ny Fiangonana Persiana ary nanjary nahaleo tena tamin' ny Fiangonana Rômana. Io fiangonana io dia nivoatra ka lasa ilay antsoina ankehitriny hoe Fiangonan' ny Atsinanana.

Tamin' ny taona 451, ny Kônsilin' i Kalkedôna (na Kônsilin' i Kalsedoana) dia natao mba hanazavana bebe kokoa ny olana ara-kristôlôjia manodidina ny nestôrianisma. Ny kônsily tamin' ny farany dia nanambara fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia misaraka fa samy ao anatin' ny singa iray, fomba fijery nolavin' ny fiangonana maro izay niantso ny tenany ho miafizita izany. Niteraka fiandanian' ny fiangonana izany fisarahana izany, anisan' izany ny Fiangonana Armeniana sy Siriana ary Ejipsiana[72] Na dia nisy aza ny ezaka natao tamin’ ny fampihavanana nandritra ny taonjato vitsivitsy nanaraka, dia nitohy hatrany ny fisarahana, ka niteraka ilay antsoina ankehitriny hoe Ôrtôdôksa Tatsinanana.

Mônastisisma

Sary kôptan' i Antôniôsy Lehibe, Rain' ny mônastisisma kristiana ary vatofantsika voalohany. Ny soratra kôpta dia midika hoe "Ny Ray Lehibe Antôniôsy".

Ny mônastisisma dia ny fanaon' ny olona izay miala amin' ny fikatsahana izao tontolo izao ary mandeha irery ho mpitoka-monina (hermita) na miditra amin' ny vondrom-piarahamonina voalamina tsara. Nanomboka tany am-boalohany tao amin’ ny Fiangonana kristiana izy io tamin’ ny maha fianakaviana nanana fanao ifandovana mitovy amin’ izany, nalaina tamin’ ny ohatra sy foto-kevitra araka ny Soratra Masina, ary avy amin’ ny fakàn' ny sasany tahaka ny jodaisma. I Joany Mpanao Batisa no noheverina ho moanina (na monka) môdely voalohany, ary ny mônastisisma dia nentanin' ny fandaminana tao amin' ny vondrom-piarahamonin' ny Apôstôly araka ny voarakitra ao amin' ny Asan' ny Apôstôly (Asa 2:42–47).[73]

Mpanoratra kristiana malaza tamin' ny tapany farany amin' ny Andro Taloha toa an' i Ôrigenesy, i Hierônimôsy (na Jerôma), i Joany Krisôstôma, ary i Aogostino avy any Hipôna, no nandika ny hevitry ny lahatsoratra ao amin' ny Baiboly tao anatin' ny tontolom-pivavahana feno fanavakavahana.[74] Ny ohatra ara-Baiboly momba ny asketisma dia hita teo amin' ny fiainan' i Joany Mpanao Batisa, i Jesoa Kristy, ny Apôstôly roa ambin' ny folo ary i Paoly Apôstôly.[74] Nahariharin’ ny Horonan-tsoratry ny Ranomasina Maty ny fanaon’ ny Eseniana, sekta jiosy fahiny, izay nivoady fa hifady hanomanana ady masina. Ny fanantitranterana ny fiainana ara-pivavahana asketika dia hita tao amin' ny asa soratra kristiana voalohany (jereo: Filôkalia) sy ny fanao tamin' izany fotoana izany (jereo: hesikasma). Anisan' ireo mpivavaka kristianina hafa amin' ny asketisma ny olo-masina toa an' i Paoly Hermita, i Simeôna Stilita, i Davida avy any Valesa, i Joany avy any Damaskôsy, ary i Fransisko avy any Assise.[74]

Ny tany efitr' i Afovoany Atsinanana dia nisy fotoana nonenan' ny lehilahy sy vehivavy kristiana asketika sy hermita ary ankôrita an' arivony, [75] anisan' izany i Md Antôniôsy Lehibe (fantatra amin' ny anarana hoe Md Antôniôsy avy any an' Efitra), Mb Maria avy any Ejipta, ary Md Simeôna Stilita, fantatra amin' ny anarana hoe Rain' ny Taniefitra sy Renin' ny Taniefitra. Tamin' ny taona 963 dia niforona ny fikambanan' ny mônastera antsoina hoe Lavra teo amin' ny Tendrombohitra Athos, araka ny lovantsofina ôrtôdôksa tatsinanana.[76] Io no ivon-toerana manan-danja indrindra amin' ireo antokon' olona asketika kristiana ôrtôdôksa nandritra ny taonjato maro nanaraka.[76] Amin' izao vanim-potoana môderina izao, ny Tendrombohitra Athos sy Meteora dia nitoetra ho foibe manan-danja lehibe.[77]

Miaina irery ny moanina ermita na hermita, fa ny kenôbitika kosa dia miaina ao anaty vondrom-piarahamonina, amin' ny ankapobeny ao amin' ny mônastera, eo ambanin' ny fitsipika (na fitsipika fanao) ary fehezin' ny abôta. Tany am-boalohany, ny moanina kristiana rehetra dia mpitolona, ​​nanaraka ny ohatr’ i Antôniôsy Lehibe. Na izany aza, ny filana endrika fitarihana ara-panahy voalamina dia nitarika an' i Pakômiôsy tamin' ny taona 318 handamina ny mpanara-dia azy maro ho lasa monastera voalohany. Tsy ela dia nisy andrim-pandaminana toy izany naorina nanerana ny tany efitr’ i Ejipta sy ny sisa tamin’ ny tapany atsinanan’ ny Empira Rômana. Tena nahasarika ny vehivavy izany hetsika izany.[78] Isan' ny ivon' ny fampandrosoana ny mônastisisma dia i Basiliôsy Lehibe any Atsinanana ary, any Andrefana, i Benedikto (na Benoà), namorona ny Fitsipik' i Md Benedikto, izay ho lasa fitsipika mahazatra indrindra mandritra ny Andro Antenatenany sy ny fiandohan' ny fitsipika mônastika hafa. [79]

Tapany voalohany amin' ny Andro Antenatenany (476–842)

Ny tetezamita mankany amin' ny fiandohan' ny Andro Antenatenany dia dingana tsikelikely sy isan-toerana. Nitombo ny faritra ambanivohitra noho ny tobim-pamokarana raha nihena ny tanàn-dehibe. Na dia betsaka kokoa aza ny Kristiana nijanona tany Atsinanana (faritra grika), dia nisy fivoarana lehibe teo amin’ ny Tandrefana (faritra latina), ary samy nanana endrika miavaka. Ny evekan’ i Rôma nifandimby, izany hoe ny papa, dia voatery nampifanaraka tamin’ ny toe-javatra niova be. Tsy nifikitra afa-tsy tamin’ ny emperora izy ireo, ka voatery nifampiraharaha tamin’ ny “mpanapaka barbarianina” tany amin’ ny faritany rômana rehetra taloha. Tany Atsinanana, ny Fiangonana dia nitazona ny rafitra sy ny toetrany ary nivoatra tsikelikely.

Fanitarana nataon' ny misiônera tandrefana

Nifanindry tamin' ny ezaka misiônera tany am-boalohany tany amin' ny faritra tsy voafehin' ny fanjakana nirodana ny famoizana tsikelikely ny fanjakan' ny Empira Rômana Andrefana, izay nosoloina ny fanjakana federaly sy jermanika.[80] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-5, ny asa misiônera avy any Britaina Lehibe nofehezin' ny Rômana ho any amin' ny faritra seltika (Ekôsy sy Irlandy ary Valesa) dia namokatra fomba fanao nifaninana tamin' ny kristianisma seltika, izay naverina teo ambany fifehezan' ny Fiangonana tany Rôma tatỳ aoriana. Ny misiônera nalaza tany Eorôpa Avaratra-Andrefana tamin’ izany fotoana izany dia ny olo-masina kristiana Patrick sy Columba ary Columbanus. Ny vahoaka anglô-saksôna izay nanafika an' i Britaina Lehibe atsimo, fotoana fohy taorian' ny nandaozan' ny Rômana dia mpanaraka ny paganisma tamin' ny voalohany, saingy nampiova fo ho amin' ny kristianisma tamin' ny alalan' i Aogostino avy any Canterbéry noho ny asa nanirahana ny papa Gregôrio Lehibe. Tsy ela dia lasa foiben' ny misiônera, ny misiônera toa an' i Wilfrid sy i Willibrord sy i Lullus ary i Boniface dia nampiova fo ny havany Saksôna tany Jermania.

Ny ankamaroan' ny Kristiana galô-rômana monina any Galia (Frantsa sy Belzika ankehitriny) dia resin' ny Franka tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-5. Nenjehina ny tompon-tany mandra-piovan’ ny mpanjaka Clovis I avy amin’ ny paganisma ho amin’ ny fivavahana katôlika rômana, tamin’ ny taona 496. Nanizingizina i Clovis fa hanaraka an’ izany ireo andriana namany, ka nanamafy ny fanjakany vao niorina tamin’ ny fampiraisana ny finoan’ ny mpitondra sy ny an’ ny vahoaka [81]. Taorian’ ny nipoiran’ ny Fanjakana Franka sy ny toe-draharaha ara-pôlitika nilamina, dia nampitombo ny asan’ ny misiônera ny tapany andrefana tamin’ ny Fiangonana, izay notohanan’ ny tarana-mpanjaka merôvinjiana ho fitaovana hampitoniana ny mponina manodidina sahirana. Taorian' ny nanorena fiangonana iray tao Utrecht nataon' i Willibrord, dia nitranga ny fihenjanana rehefa nandrava foibe kristiana maro ny mpanjaka frisiana Radbod teo anelanelan' ny taona 716 sy 719. Tamin' ny taona 717, i Boniface, misiônera anglisy, dia nalefa hanampy an' i Willibrord, nanangana indray ny fiangonana rehetra tany Frisia ary nanohy ny asa fitoriana any Jermania.[81] Nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8, dia nanao famonoana faobe i Charlemagne mba handresena ny Saksôna mpanaraka ny paganisma sy hanerena azy ireo hanaiky ny kristianisma [82].

Nandritra ny Kalifata Rasidona

Koa satria ny Kristiana dia heverina ho "Olon' ny Boky" ao amin' ny fivavahana silamo, ny Kristianina teo ambany fitondran' ny Mozilmana dia niharan' ny satan' ny dhimmi (miaraka amin' ny Jiosy, ny Samaritana, ny Gnôstika, ny Mandeana, ary ny Zôrôastriana), izay ambany noho ny satan' ny Mozilmana. [83][84][85] Niatrika fanavakavahana ara-pivavahana sy fanenjehana noho izany ny Kristianina sy ny antokom-pivavahana vitsy madinika vokatry ny fandrarana azy ireo tsy hitaona ny olona hiova finoana (ho an’ ny Kristianina dia voarara ny mitory ny filazantsara na mampiely ny kristianisma) any amin’ ireo tany azon’ ny Arabo miozolmana noho ny fanaintainan’ ny fahafatesana, voarara tsy hitondra fitaovam-piadiana, nanao asa sasany, ary voatery nanao fitafiana hafa izy ireo mba hampiavaka ny tenany amin' ny Arabo[84]. Teo ambanin' ny lalàna silamo (Sharīʿa), ny tsy mozilmana dia voatery nandoa ny hetra atao hoe jizya sy kharaj, [83][84][85] miaraka amin' ny vidim-panavotana mavesatra ara-potoana nalain' ny mpitondra mozilmana amin' ny vondrom-piarahamonina kristiana mba hamatsiana ny fanafihana ara-miaramila mitohy. Tamin' izany dia nitondra ampahany betsaka amin' ny fidiram-bola ho an' ny fanjakana silamo sy nampahantra Kristiana maro, ary ireo fahasahiranana ara-bola sy ara-tsôsialy ireo dia nanery ny Kristiana maro hivadika ho miozolmana.[84] Ny Kristiana tsy afaka nandoa ireo hetra ireo dia voatery nanolotra ny zanany ho an' ny mpitondra mozilmana izay hivarotra azy ireo ho andevo ho an' ny tokantrano mozilmana na voatery hivadika ho Mozilmana.[84]

Araka ny fomban' ny Fiangonana Ôrtôdôksa Siriaka, ny fandresen' ny Mozilmana any Ampiposahana dia fanamaivanana ho an' ireo Kristiana ampahorian' ny Empira Rômana Andrefana[85]. Mikaela Siriana, patriarika tany Antiôkia, dia nanoratra tatỳ aoriana fa ny Andriamanitry ny Kristiana dia “nanandratra ny zanak’ i Ismaela avy tany atsimo mba hanafaka antsika amin’ ny tanan’ ny Rômana”[85]. Ny vondrom-piarahamonina kristiana isan-karazany any amin' ny faritr' i Palestina sy Siria sy Libanona ary Armenia dia nankahala ny fitondran' ny Empira Rômana Andrefana na ny an' ny Empira Bizantina, ka noho izany dia naleony niaina tao anatin' ny toe-javatra ara-toekarena sy ara-pôlitika tsara kokoa noho ny dhimmi teo ambany fitondran' ny Mozilmana.[85] Na izany aza, ny mpahay tantara môderna dia manaiky ihany koa fa ny vahoaka kristiana monina any amin' ireo tany azon' ny tafika arabo miozolmana teo anelanelan' ny taonjato faha-7 sy faha-10 dia niharan' ny fanenjehana sy herisetra ara-pivavahana ary fahafatesana maritiora imbetsaka teo am-pelan-tanan' ny manampahefana sy mpanapaka miozolomana arabo [85]. ][86][87][88] maro no novonoina teo ambanin' ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika noho ny fiarovana ny finoana kristiana tamin' ny alalan' ny hetsika fanoherana mahery vaika toy ny fandavana ny hiova finoana ho miozolmana, ny fandavana ny fivavahana silamo ary ny fiverenana amin' ny kristianisma avy eo, ary ny fitenenan-dratsy ny Andriamanitry ny finoana silamo.[86][87][88]

Nandritra ny Kalifata Ômeiada

Araka ny Sekoly Ḥanafī momba ny lalàna silamo (sharīʿa), ny fijoroana vavolombelona ataon' ny tsy mozilmana (toy ny Kristiana na Jiosy) dia tsy noheverina ho manan-kery manoloana ny fijoroana vavolombelona ataon' ny Mozilmana amin' ny raharaha ara-dalàna na sivily. Ara-tantara, ao amin' ny kolontsaina mozilmana sy ny lalàna silamo nentim-paharazana, dia voarara ny vehivavy mozilmana tsy hanambady lehilahy kristiana na jiosy, fa ny lehilahy mozilmana kosa dia navela hanambady vehivavy kristiana na jiosy[89][90] (jereo ny: fanambadian' ny samy hafa finoana araka ny silamo). Ny Kristiana teo ambany fitondran' ny Mozilmana dia nanana zo hivadika ho mozilmana na fivavahana hafa, mifanohitra amin' izany kosa ny murtad, na mpivadi-pinoana amin' ny silamo, dia nahazo sazy henjana na hadd mihitsy aza, izay mety ahitana ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika.[86][87][88] ]

Amin' ny ankapobeny, ny Kristiana teo ambany fitondrana islamika dia navela hanatanteraka ny fivavahany miaraka amin' ny fetra miavaka sasany avy amin' ny Dina apôkrifan' i Umar. Io fifanarahana io, izay heverina fa natao tamin’ ny taona 717, dia nandrara ny Kristiana tsy hampiseho ampahibemaso ny hazo fijaliana teo amin’ ny trano fiangonany, tsy hiantso ny mpiangona hivavaka amin’ ny alalan' ny lakolosy, tsy hanorina indray na hanamboatra fiangonana sy mônastera aorian’ ny fandravana na fahasimbana, ary nametraka fameperana hafa mifandraika amin' ny asa sy fitafiana ary fitaovam-piadiana[91] Nanenjika Kristiana berbera maro ny Kalifata Omeiada tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8, ka niova tsikelikely ho amin' ny finoana silamo ireo Kristiana ireo.[92]

Tany Al-Andalus (ao amin' ny Saikinosy Iberiana) nofehezin' ny Omeiada, ny sekolin' ny lalàna islamika Malikī no tena nanjaka.[87] Ny fahafatesan' ny maritiora kristiana valo amby efapolo izay nitranga tao amin' ny Emiratan' i Córdoba teo anelanelan' ny taona 850 sy 859[93] dia voarakitra ao amin' ny trakta hagiôgrafika nosoratan' i Eulogius avy any Córdoba, Kristiana iberiana sy latinista manam-pahaizana.[86][87][88]. Novonoina teo ambany fitondran' i Abd al-Rahman II sy Muhammad I ireo maritiora tao Córdoba ireo, ary ny hagiôgrafian' i Eulogius dia miresaka amin' ny antsipiriany ny famonoana ny maritiora noho ny fanitsakitsahana ny lalàna islamika, anisan' izany ny fivadiham-pinoana sy ny fitenenan-dratsy (blasfemia).[86][87][86] 88]

Nandritra ny Kalifata Abasida

Mpahay siansa kristiana tatsinanana sy manam-pahaizana momba ny tontolo islamika tamin' ny Andro Antenatenany (indrindra fa ny Kristiana jakôbita sy nestôriana) dia nandray anjara tamin' ny sivilizasiôna arabo silamo nandritra ny fitondran' ny Omaiada sy ny Abasida, tamin' ny fandikana ny sangan' asan' ny filôzôfa grika ho amin' ny teny siriaka ary taorian' izay, tamin' ny teny arabo.[94] [95][96] Nahay filôzôfia, siansa, teôlôjia ary fitsaboana koa izy ireo.[97][98][99] Ary ny mpitsabo manokana ny kalifa abasida dia matetika Kristiana asiriana toy ny tarana-mpanjaka Bukhtishu naharitra ela.

Ny kalifa abasida dia tsy nandefitra loatra tamin' ny kristianisma raha oharina tamin' ireo kalifa omaiada [85]. Na izany aza, dia nanohy niasa tao amin' ny governemanta ny manam-pahefana kristiana, ary matetika ny Kristiana ao amin' ny Fiangonan' ny Atsinanana no nandika ny filôzôfia grika fahiny sy ny matematika grika.[85] Ny asa soratr' i al-Jahiz dia nandresy ny Kristiana noho ny fanambinana loatra, ary nilaza fa afaka tsy miraharaha na dia ireo fameperana napetraky ny fanjakana aza [85]. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-9, ny patriarkan' i Jerosalema, Theodosius, dia nanoratra tamin' ny mpiara-miasa aminy, ilay patriarkan' i Kônstantinôpla Ignatios, hoe "marina izy ireo ary tsy manisy ratsy antsika na mampiseho herisetra amintsika".[85]

I Elias avy any Heliôpôlisy, rehefa nifindra tany Damaskôsy (na Damasy) avy any Heliôpôlisy (Ba'albek), dia voampanga ho nivadi-pinoana tamin' ny kristianisma rehefa avy nanatrika fety nokarakarain' ny Arabo mozilmana iray, ary voatery nandositra an' i Damaskôsy ho any amin' ny tanàna niaviany, ary niverina valo taona taty aoriana, izay nisy azy. ekena sy nogadrain' ny "eparka", angamba ilay mpahay lalàna al-Layth ibn Sa'd.[100]: 34  Rehefa avy nandà ny hivadika ho miozolmana izy, na dia nampijalina, dia nentina teo anatrehan' ny emira Damaskena sady havan' ny kalifa al-Mahdi (manodidina ny taona 775–785), Muhammad ibn-Ibrahim, izay nampanantena fitondrana tsara raha hiova fo i Elias.[100]: 34  Tamin’ ny fandavany imbetsaka, dia nampijalina sy notapahin-doha i Elias ary nodorana ny vatany, notapahana ary natsipy tany amin’ ny renirano Chrysorrhoes. (ny Barada) tamin’ ny taona 779 [100]: 34

Araka ny voalazan' i Synaxarion avy any Kônstantinôpla, ny hegômenôsy Michael avy any Zobe sy ny moanina enina amby telopolo tao amin' ny Mônasteran' i Zobe akaikin' i Sebasteia (Sivas) dia novonoina tamin' ny fanafihana ny vondrom-piarahamonina. ny Hagarenes", "Alim", angamba i Ali ibn-Sulayman, governora abasida izay nanafika ny faritanin' ny Rômana tamin' ny taona 785. I Bacchus dia Palestiniana, izay ny fianakaviany, kristiana, dia niova fo ho amin' ny finoana silamo ny rainy.[100]: 29–30  i Bacchus anefa dia nijanona ho kriptô-kristiana ary nanao fivahiniana masina tany Jerosalema, izay natao batisa (na batemy) sy niditra tao amin' ny mônastera. an' i Mar Saba.[100]: 29–30  Ny fihaonany sy ny fianakaviany dia nahatonga azy ireo hiverina ho kristiana indray ary ny fitsarana sy ny famonoana an' i Bacchus noho ny fivadiham-pinoana teo ambany fitondran' ny emira Harthama ibn A'yan.[100]: 29–30

Taorian' ny fanaovam-pahirano an' i Amorium tamin' ny taona 838, tanàna niavian' ny emperora Theophilos (r. 829–842) sy ny tarana-mpanjaka amôriana, ny kalifa al-Mu'tasim (manodidina ny taona 833–842) dia nitondra babo rômana maherin' ny efapolo [100]: 41–42  Nentina tany Samarra renivohitra izy ireo, ary taorian’ ny fito taona nisian’ ny adihevitra ara-teôlôjia sy ny fandavana ny hivadika ho miozolmana, dia novonoina ho faty izy ireo tamin’ ny vola a Marsa 845 teo ambany fitondran’ ny kalifa al-Wathiq (manodidina ny taona 842–847).[ 100]: 41–42  Tao anatin' ny taranaka iray dia nohajaina ho maritiora 42 tao Amorium izy ireo. Araka ny filazan' i Euodius, hagiôgrafan' izy ireo, izay angamba nanoratra tao anatin' ny taranaka iray nisy ny zava-nitranga, dia i Theophilos sy ny ikônôklasma no nahatonga ny faharesena tao Amorium. mpanoratra fantatra amin' ny anarana hoe Michael avy any Synkellos, anisan' ireo roa amby efapolo i Kallistos, ilay Malemy Fanahy an' ny thema Kôlôneiana, ary ilay maritiora mahery fo Theodore Karteros.[100]: 41–42

Nandritra ny ady nifanaovan' ny Arabo sy ny Bizantina tamin' ny taonjato faha-10, ny fandresen' ny Rômana ny Arabo dia niafara tamin' ny fanafihan' ny vahoaka ny Kristiana, izay noheverina fa niray fo tamin' ny Empira Rômana.[85] Araka ny voalazan' i Bar Hebraeus, Katôlika tao amin' ny Fiangonan' ny Atsinanana, i Abraham III (manodidina ny taona 906–937), dia nanoratra tamin' ny viziry lehibe hoe: "isika Nestôriana dia naman' ny Arabo sady mivavaka ho an' ny fandreseny". Ny fihetsiky ny Nestôriana “izay tsy manana mpanjaka hafa afa-tsy ny Arabo”, dia nampifanohitra tamin’ ny Fiangonana Ôrtôdôksa Grika, izay nolazainy fa “tsy nitsahatra niady tamin’ ny Arabo ny emperorany [85] Teo anelanelan’ ny taona 923 sy 924 rava ny fiangonana tao anatin' ny herisetran' ny vahoaka tao Ramla, Askelôna sy tao Kaisarea Maritima, ary Damaskôsy.[85] Isaky ny tranga, araka ny filazan' i Eutychius, mpanoratra tantara kristiana sady arabo melkita avy any Aleksandria, ny kalifa al-Muqtadir (manodidina ny taona 908–932) dia nandray anjara tamin' ny ady. fanorenana indray ny fananan’ ny Fiangonana.[85]

Ikônôklasma bizantina

Taorian' ny andian-tafika mahery vaika nanohitra ny Mozilmana, dia nipoitra tao amin' ny tanin' ny Empira Bizantina ny ikônôklasma tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-8. Tamin' ny taona 720, ny emperora bizantina Leo III Isaurian dia nandrara ny fanehoana an-tsary an' i Kristy sy ny olo-masina ary ny seho ara-Baiboly. Tany Latina Andrefana, ny papa Gregôrio III dia nanao sinôda roa tany Rôma ary nanameloka ny nataon’ i Leo. Ny Filankevitry ny ikônôklasta bizantina, natao tao Hieria tamin' ny taona 754, dia nanapa-kevitra fa ny sary masina dia fivadiham-pinoana.[101] Ny hetsika ikônôklastika dia nandrava ny ankamaroan' ny tantaran' ny zavakanto voalohany tao amin' ny Fiangonana kristiana. Ny hetsika ikônôklastika taty aoriana dia noheverina ho heretika tamin' ny taona 787 teo ambanin' ny Kônsily faharoan' i Nikea (kônsily ekiomenika fahafito) saingy nisy fitsanganana vetivety teo anelanelan' ny taona 815 sy 842.

Andro Antenatenany Ambony (800–1299)

Renaissance Karôlinjiana

Ny Renaissance Karôlinjiana dia vanim-potoana fifohazana ara-tsaina sy ara-kolontsaina momba ny literatiora sy ny zavakanto ary ny fandalinana Soratra Masina nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8 sy faha-9 teo ambany fitondran' ny tarana-mpanjaka karôlinjiana, indrindra tamin' ny fotoana nanjakan' ny mpanjaka franka Charlemagne, mpanorina sy emperora voalohany tao amin' ny Empira Karôlinjiana, sy ny zanany lahy, Louis Tia Vavaka. Mba hamahana ny olan’ ny tsy fahaizana mamaky teny sy manoratra teo amin' ny klerjy sy ny mpitan-tsoratra ao amin’ ny fitsarana, dia nanorina sekoly i Charlemagne ary nisarika ireo lehilahy nahay indrindra any Eorôpa manontolo ho any amin’ ny fitsarana azy.

Mitombo ny disadisa eo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana

Nanomboka niharihary ny fihenjanana teo amin’ ny firaisan-kina kristiana tamin’ ny taonjato faha-4. Olana fototra roa no mifandrohirohy: ny toetran' ny fahambonian’ ny evekan' i Rôma sy ny fiantraika ara-teôlôjia momba ny fampidirana andian-teny iray ao amin’ ny Fanekem-pinoana nikeana, fantatra amin’ ny anarana latina hoe Filioque. Ireo olana ara-pampianarana ireo dia noresahina ampahibemaso voalohany tao amin’ ny patriarkan’ i Fôtiôsy. Ny Fiangonana Tatsinanana dia nihevitra ny fahatakaran' i Rôma ny toetoetran' ny fahefan' ny eveka ho toy ny mifanohitra mivantana amin' ny rafitry ny Fiangonana izay tena fampihavanana, ary noho izany dia nihevitra ireo ekleziôlôjia roa ireo ho mifanohitra tanteraka [102] .

Ny olana iray hafa dia nanjary tena nahasosotra ny antokom-piangonana kristiana, ny fampidirana tsikelikely ny Fanekem-pinoana nikeana any Andrefana amin' ny andian-teny hoe Filioque - midika hoe "sy ny Zanaka" - araka ny hita ao amin' ny hoe "Fanahy Masina ... avy amin' ny Ray sy ny Zanaka" , izay lazain’ ny Fanekem-pinoana tany am-boalohany, izay neken’ ny kônsily ary mbola ampiasain’ ny Ôrtôdôksa Tatsinanana ankehitriny, fa "ny Fanahy Masina, ... avy amin’ ny Ray". Nanamafy ny Fiangonana Tatsinanana fa natovana tsy ara-dalàna io andian-teny io, satria tsy mbola nisy nidinika ny Atsinanana[103]. Ho fanampin' io resaka eklesiôlôjia io, ny Fiangonana Tatsinanana koa dia nihevitra fa tsy azo ekena ny andian-teny Filioque noho ny antony dôgmatika[104].

Fisaraham-bazana vokatry ny hevitr' i Fôtiôsy

Tamin’ ny taonjato faha-9, dia nisy ady hevitra nipoitra teo amin’ ny kristianisma tatsinanana (bizantina, Ôrtôdôksa Grika) sy ny kristianisma tandrefana (latina, Katôlika Rômana), izay nipoitra noho ny fanoheran’ ny papa Joany VII ny fanendrena nataon’ ny emperora bizantina Michael III avy ao amin’ i Fôtiôsy I. ny toeran' ny patriarika tao Kônstantinôpla. Nolavin' ny papa i Fôtiôsy noho ny fifandirana teo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana teo aloha. Tsy nety nanaiky ny fahambonian' ny papa tamin’ ny raharaha tatsinanana i Fôtiôsy na nanaiky ny andian-teny hoe "Filioque". Ny delegasiôna latina tao amin' ny filan-kevitry ny fanokanana azy dia nanery azy hanaiky ilay andian-teny mba hahazoana antoka ny fanohanan' izy ireo. Ny resabe koa dia nikasika ny zon' ny Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana ao amin' ny fiangonana bolgara. Nanome fanelanelanana tokoa i Fôtiôsy momba ny zo ara-pitsarana momba an’ i Bolgaria, ary ireo solontenan' ny papa dia nanao izany tamin’ ny fiverenany avy any Bolgaria ho any Rôma. Io fanekena io anefa dia nomena anarana fotsiny, satria ny fiverenan' i Bolgaria amin' ny fombam-pivavahana bizantina tamin' ny taona 870 dia efa nahatonga azy io ho fiangonana aotôkefaly. Raha tsy nisy ny faneken' i Boris I avy any Bolgaria, dia tsy afaka nampihatra ny fitakiany ny papa.

Fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana (1054)

Ny fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana, fantatra ihany koa amin' ny anarana hoe "Fisaraham-bazana Lehibe", dia nanasaraka ny Fiangonana ho sampana tandrefana (latina) sy tatsinanana (grika), izany hoe ny katôlika tandrefana sy ôrtôdôksa tatsinanana. Io no fivakisana lehibe voalohany hatramin’ ny nandavan’ ny antokon’ olona sasany tany Atsinanana ny didy navoakan’ ny Kônsilin' i Kalkedôna (jereo: Ôrtôdôksa Tatsinanana) ary niavaka kokoa. Na dia niseho tamin' ny taona 1054 aza ny Fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana, dia vokatry ny fisarahana lava teo amin' ny kristianisma latina sy kristianisma grika noho ny maha ambony ny papa sy ny foto-pampianarana sasany momba ny Filioque, saingy nihamafy noho ny kolontsaina ara-jeôgrafia sy ara-jeôpôlitika ary ara-piteny.

Fanavaozana mônastika

Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-6, ny ankamaroan’ ny mônastera tany amin’ ny Katôlika Andrefana dia fehezin' ny Didin' i Benedikto. Noho ny fanarahana hentitra kokoa ny fitondrana benediktina nohavaozina, ny Abeîn' i Cluny dia nanjary ivon-toeran' ny mônastisisma tandrefana ekena nanomboka tamin' ny taonjato faha-10. I Cluny dia namorona lamina lehibe sy federasiôna izay nahatonga ny mpitantana ny trano fanampiny ho lefitry ny Abôta Cluny ary namaly azy. Ny toe-tsaina kloniaka dia fitaomana namelona indray ny Fiangonana nôrmana, tamin' ny faratampony nanomboka tamin' ny tapany faharoa amin' ny taonjato faha-10 ka hatramin' ny fiandohan' ny taonjato faha-12.

Tonga niaraka tamin' ny hetsika sistersiana ny onjam-panavaozana mônastika manaraka. Ny abey sistersiana voalohany dia naorina tamin' ny taona 1098, tao amin' ny Cîteaux Abbey. Ny foto-kevitry ny fiainana sistersiana dia fiverenana amin' ny fitandremana ara-bakiteny ny fitondrana benediktina, fandavana ny fivoarana benediktina. Ny tena nanaitra indrindra tamin' ny fanavaozana dia ny fiverenana amin' ny asa tanana, ary indrindra amin' ny asa an-tsaha. Nahazo aingam-panahy avy amin' i Bernard avy ao Clairvaux, mpanorina voalohany ny Sistersiana, izy ireo no lasa hery lehibe indrindra amin' ny fandrosoana ara-teknôlôjia sy amin' ny fampielezana ny filazantsara tany Eorôpa tamin' ny Andro Antenatenany. Tamin’ ny faran’ ny taonjato faha-12 dia niisa 500 ny trano sistersiana, ary tamin’ ny faramparan' ny taonjato faha-15, dia voalaza fa nanana trano efa ho 750 ilay fikambanana. Ny ankamaroan' ireo trano ireo dia naorina tany an' efitra, ary nandray anjara lehibe tamin' ny fitondrana ny faritra mitoka-monina any Eorôpa ho amin' ny fambolena ara-toekarena.

Ny ambaratonga fahatelo amin' ny fanavaozana mônastika dia nomen' ny fananganana ny Holafitry ny Mpangataka. Ny Mpangataka dia niaina eo ambany fitondrana mônastika miaraka amin' ny voady mahazatra momba ny fahantrana sy ny fahadiovam-pitondran-tena ary ny fankatoavana saingy manantitrantitra ny fitoriana ny filazantsara sy ny asa misiônera ary ny fanabeazana, ao amin' ny mônastera mitokana. Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-12, dia naorin’ ny mpanara-dia an’ i Fransisko avy any Assise ny Ôrdônansin’ ny Fransiskana, ary taorian’ izay dia i Md Dôminika no nanombohan’ ny Holafitra Dôminikana.

Fisondrotan' ny oniversite

Ny oniversite tandrefana môderna dia nipoitra mivantana avy amin' ny Fiangonana tamin' ny Andro Antenatenany.[105][106][107][108][109] Sekolin' ny katedraly no nanombohan' izy ireo, ary noheverina ho mpitondra fivavahana ny mpianatra rehetra.[110] Tombontsoa izany satria nametraka ny mpianatra ho eo ambany fahefan' ny Fiangonana izy ka nanome fiarovana sasany. Nisaraka tamin' ny katedraly ny sekoly katedraly tamin' ny farany ary nanangana ny andrim-pianarany manokana, ny voalohany indrindra dia ny Oniversiten' i Bologne (taona 1088) sy ny Oniversiten' i Oxford (taona 1096) ary ny Oniversiten' i Paris (manodidina ny taona 1150).[111] 112][113]

Tsy fifanarahana momba ny fanendrena eveka

Ny ady hevitra momba ny fanendrena eveka eo amin' ny fahefana no ady lehibe indrindra teo amin' ny fahefana laîka sy ny fahefana ara-pivavahana izay nitranga tany Eorôpa tamin' ny Andro Antenatenany. Nanomboka tamin’ ny ady tamin’ ny taonjato faha-11 teo amin’ ny emperora masina rômana Henri IV sy ny papa Gregôrio VII momba izay hanendry eveka (fametrahana hitondra). Ny fiafaran' ny fametrahana amin' ny fitondrana ny laîka dia nandrahona hampihena ny herin' ny Empira Rômana Masina sy ny fanirian' ny andriana eorôpeana. Ny episkôpata dia fanendrena mandritra ny androm-piainany fotsiny, ny mpanjaka dia afaka mifehy bebe kokoa ny fahefany sy ny fidiram-bolany noho ny an' ny olo-manan-kaja. Azony atao koa aza ny mamela ny toerana ho banga ary manangona ny vola miditra, araka ny teôrian' ny fitokisana ny eveka vaovao, na manome episkôpata mba hanome karama olona ambony iray. Ny Eglizy Katôlika Rômana dia naniry ny hampitsahatra ny fandraisan' anjaran' ny laîka mba hampitsaharana izany toe-javatra izany sy ny fanararaotana hafa, mba hanavaozana ny episkôpata sy hanomezana fikarakarana pastôraly tsara kokoa. Namoaka ny Dictatus Papae ny papa Gregôrio VII, izay nanambara fa ny papa irery no afaka manendry eveka. Ny fandavan' i Henri IV an' ilay didim-panjakana dia nitarika ho amin' ny fandroahana azy sy ny fikomian' ny dioka. Tamin' ny farany dia nahazo famotsoran-keloka i Henri IV taorian' ny fivalozana ampahibemaso mahatsiravina nataony, na dia nitohy aza ny Fikomian' i Saksôna Lehibe sy ny fifandonana momba ny fanendrena eveka.

Nisy ady hevitra mitovy amin’ izany nitranga tany Angletera teo amin’ ny mpanjaka Henri I sy Md Anselm, arsevekan’ i Canterbery, momba ny fahabangan-toerana sy ny fahabangan-toerana ho eveka. Ny fifandirana anglisy dia voavaha tamin' ny Kônkôrdatan' i Lôndra (taona 1107), izay nandaozan' ny mpanjaka ny fitakiany hanendry eveka fa nanohy nitaky fianianana. Môdely ampahany ho an' ny Kônkôrdatan' i Worms (Pactum Calixtinum) io, izay namaha ny resabe momba ny fampiasam-bola imperialy tamin' ny marimaritra iraisana izay nahafahan' ny manam-pahefana nifehy ny fahefany, saingy nanome ny fifantenana ny eveka ho an' ny kanôna katedraly. Ho mariky ny marimaritra iraisana, dia samy nampiasa ny eveka niaraka tamin' ny mpiasa sy ny peratra ny eveka na ny manam-pahefana ara-pivavahana sy ny laîka.

Kroazada

Amin' ny ankapobeny, ny kroazada (1095–1291) dia ny adin' ny Kristiana eorôpeana tao amin' ny Tany Masina, notohanan' ny papa, tamin' ny Mozilmana mba hamerenana ny faritr' i Palestina amin' ny Kristiana indray.[114][115][116] Nisy diaben' ny mpiantafika hafa niady tamin' ny tafika mozilmana tany amin' ny manodidina an' i Mediteranea, indrindra tany amin' ny faritra atsimo amin' i Espaina, sy atsimo amin' i Italia, ary any amin' ny nosy Sipra sy Malta ary Sisilia.[115] Ny papa koa dia nanohana kroazada maro hanoherana ny vahoaka pagàna any Eorôpa Avaratra-Atsinana mba handresena sy hampiova finoana azy ireo ho kristiana, [114] hanoherana ny fahavalony ara-pôlitika any Eorôpa Andrefana, ary hanoherana ny fivavahan-diso (herezia) na ny fivavahana vitsy mpanaraka ao amin' ny kristianisma eorôpeana.[117]

Ny Tany Masina dia tao anatin' ny Empira Rômana, ary noho izany dia tao amin' ny Empira Bizantina, mandra-pahatongan' ny fananiham-bohitra nataon' ny Arabo miozolmana tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8. Taorian' izay, amin' ny ankapobeny dia navela hitsidika ny toerana masina maro tao amin' ny Tany Masina ny Kristiana hatramin' ny taona 1071, rehefa nanakatona ny fivahiniana masina kristiana ny Tiorka Seljokida sady nanafika an' i Bizantioma (na Bizansa), nandresy azy ireo tamin' ny ady tao Manzikert. Ny emperora Aleksiôsy I dia nangataka fanampiana tamin' ny papa Orbano II hanoherana ny herisetra nataon' ny Miozolmana. Azo inoana fa nanantena vola tamin’ ny papa izy mba homena mpikarama an’ ady. Raha ny tokony ho izy dia niantso an’ ireo miaramilan’ ny fiangonana kristiana i Orbano II tamin’ ny lahateny nataony tao amin’ ny Kônsilin' i Clermont tamin’ ny 27 Nôvambra 1095, ka nampifangaro ny hevitra momba ny fivahiniana masina any amin' ny Tany Masina sy ny ady masina amin' ny tsy mpino.[118]

Ny Kroazada voalohany dia nahazo an' i Antiôkia (na Antiôka) tamin' ny taona 1099 ary avy eo nahazo an' i Jerosalema. Ny Kroazada faharoa dia nitranga tamin' ny taona 1145 rehefa nalain' ny tafika silamo i Edessa. I Jerosalema dia natao hatramin' ny 1187, ary ny Kroazada fahatelo, taorian' ny ady teo amin' i Richard Fon-Diona sy i Saladîna. Ny Kroazada fahefatra, natombok' i Inôkentio III tamin’ ny taona 1202, dia nikasa haka indray ny Tany Masina, saingy tsy ela dia noravan’ ny Venesiana. Rehefa tonga tao Kônstantinôpla ny mpiady dia norobainy ny tanàna sy ny faritra hafa tany Azia Minora ary natsangany ny Empira Latinan' i Kônstantinôpla tany Grisia sy tany Azia Minora. Kroazada dimy no tany amin' ny Tany Masina, izay niafara tamin' ny fanaovana fahirano an' i Acre tamin' ny taona 1219, ary namarana ny fisian' ny Tandrefana tao amin' ny Tany Masina.[119]

Notanan' ny mpiantafika nandritra ny zato taona teo ho eo i Jerosalema, fa ny tanàna mimanda hafa tany amin' ny faritr' i Atsinanana Akaiky kosa dia nijanona ela kokoa teo amin' ny maha fananan' ny Kristiana azy. Tsy nahavita nanangana fanjakana kristiana maharitra ireo kroazada tao amin’ ny Tany Masina ireo. Nijanona ho loza mitatao nandritra ny taonjato maro ny fanitaran-tany nataon' ny Miozolmana tany Eorôpa, ary niafara amin' ny fanafihana maharitra nataon' i Suleiman Mamirapiratra tamin' ny taonjato faha-16. Ny kroazada tany Iberia (atao hoe Reconquista), atsimon' i Italia, sy tany Sisilia dia nitarika ho amin' ny faharavàn' ny fahefana silamo tany Eorôpa. Ny Kroazada Albizoà dia nikendry ireo Katara fivadiham-pinoana any atsimo amin' i Frantsa; miaraka amin' ny Inkizisiôna naorina taorian' izany, dia nahomby tamin' ny fandringanana ny Katara. Ny Kroazada Wendish dia nahomby tamin' ny fandresen-dahatra sy ny fampiovam-pinoana an-keriny ny Slava pagàna tany atsinanan' i Alemaina ankehitriny. Ny Kroazada Livôniana, izay notanterahin' ny Teotônika Knights sy ny fikambanan' ny moanina mpiady hafa, dia nandresy sy nanova finoana an-keriny ny Balta pagàna tao Livônia sy Prosia. Na izany aza, ny Diokea Lehibe tany Litoania izay pagàna dia nahomby tamin' ny fanoherana ny Holafitry ny Mpitaingin-tsoavaly ary niova finoana an-tsitrapo tamin' ny taonjato faha-14.[120]

Inkizisiôna tamin' ny Andro Antenatenany

Ny Inkizisiôna tamin' ny Andro Antenatenany dia andiana inkizisiôna (notanterahin' ny fikambanana ao amin' ny Eglizy Katôlika Rômana nanafoana ny hetsika kristiana noheverin' izy ireo ho heretika) nanomboka tamin' ny taona 1184, anisan' izany ny Inkizisiôna Episkôpaly (1184–1230) ary taty aoriana ny Inkizisiôna Papaly (1230s–1240s). Izy io dia natao ho setrin' ny hetsika kristiana tao Eorôpa heverina ho mpivadi-pinoana na mivadi-pinoana amin' ny Katôlika tandrefana, indrindra ny Bôgômila, [121] ny Katara (na Albizoà), [122] ny Valdeana, [123] ny Begina sy Begara, [124] ny Lolara, [125] ny Hosita, [126] ary Jiosy eorôpeana, [127] izay niely tany amin' ny Fanjakana Bolgara, [121] tao atsimo amin' i Frantsa, [122] any Italia Avaratra, [123] any Flandra sy Rhin, [124] any Angletera, [124] 125] any amin' ny tanin' ny Fanjakana Bôhemiana [126] sy ny tany maro nitambatra teo ambanin' ny Fanjakan' i Aragôna.[127] Io no hetsiky ny inkizisiôna voalohany amin' ny maro izay nanaraka tao amin' ny kristianisma eorôpeana.

Fielezan' ny kristianisma

Ny fitoriana ny Filazantsara tany Skandinavia tany am-boalohany dia notanterahan' ny Anglô-Saksona izay efa kristiana nandritra ny asa fitoriana nataony tany amin' ny Saikinosy Skandinaviana; I Ansgar, arsevekan' i Bremen, nomena anaram-bosotra hoe "Apôstôlin' ny Avaratra" no nisongadina indrindra tamin' ireo misiônera anglô-saksôna.[128] I Ansgar, teraka tany Amiens, dia nirahina niaraka tamin’ ny andiana moanina nankany Jutland, any Danemarka, tamin’ ny taona 820 tany ho any, tamin’ ny andron’i Harald Klak, mpanjaka mpomba ny Kristianina.[128] Nahomby ihany ilay iraka, ary niverina tany Alemaina i Ansgar roa taona tatỳ aoriana, rehefa noroahina hiala tao amin' ny fanjakany i Harald. Tamin’ ny taona 829, i Ansgar dia nankany Birka teo amin’ ny Farihin’ i Mälaren, any Soeda, niaraka tamin’ i Witmar mpanampy azy, ary nisy fiangonana kely niforona tamin’ ny taona 831, izay nahitana an’ i Hergeir, mpitandrina ny mpanjaka. Niadam-pandroso anefa ny fiovam-pinoana, ary ny ankamaroan’ ny faritra skandinaviana dia lasa kristiana tanteraka tamin’ ny andron’ ny mpanapaka toa an’ i Saint Canute IV any Danemarka sy Olaf I any Nôrvezy tamin’ ny taona nanaraka ny taona 1000.

Ny fampielezana ny kristianisma tany amin' ny Slava dia natomboky ny iray tamin' ireo mpiangona nahay indrindra tao Bizansa — ny patriarika Photios I avy any Kônstantinôpla. Nifidy an’ i Cyrille sy Methodius ny emperora bizantina Michael III ho valin’ ny fangatahan’ i Rastislav mpanjakan’ i Môravia, izay naniry misiônera afaka miasa any amin' ny Môraviana tamin’ ny fiteniny. Nampiasa ny fiteny slavônika teo an-toerana izy mirahalahy, ary nandika ny Baiboly sy ny boky fivavahana maro.[129] Koa satria ny fandikan-teny nomanin’ izy ireo dia nadikan’ ny mpiteny amin’ ny fitenim-paritra hafa, dia niforona ny fiteny slavônika tranain' ny fangonana izay fiteny safiotra nampiasaina amin' ny literatiora, izay nivelatra ho fiteny slavônikan' ny fiangonana tatỳ aoriana, ary io no fiteny litorzika mahazatra mbola ampiasain’ ny Fiangonana Ôrtôdôksa Rosiana sy ny Kristianina ôrtôdôksa slava hafa. Nanohy ny fampiovam-pinoana ny Serba i Methodius.[130]

I Bolgaria dia firenena pagana hatramin' ny niorenany tamin' ny 681 ka hatramin' ny 864, rehefa niova ho kristianina i Boris I. Sarotra ny anton' izany fanapahan-kevitra izany; ny antony lehibe indrindra dia ny hoe teo anelanelan' ny empira kristianina roa matanjaka i Bolgaria, dia i Bizansa sy i Frankia Atsinanana; ny foto-pampianarana kristiana dia nankasitraka indrindra ny toeran' ny mpanjaka amin' ny maha-solontenan' Andriamanitra azy eto an-tany, ary i Boris koa dia nahita izany ho fomba iray handresena ny tsy fitovian' ny Bolgara sy ny Slava.[131][132] Neken’ i Kônstantinôpla tamin’ ny fomba ôfisialy ho patriarikata i Bolgaria tamin’ ny taona 927, i Serbia tamin’ ny taona 1346, ary i Rosia tamin’ ny taona 1589. Efa niova ho kristiana ela be talohan’ ireo daty ireo firenena rehetra ireo.

Tapany faran' ny Andro Antenatenany sy fiandohan' ny Renaissance (1300-1520)

Ny fialokalofan' ny papa tany Avignon sy ny fisaraham-bazana tany Andrefana

Ny fialokalofan' ny papa tany Avignon, izay antsoina indraindray hoe "Fahababoana Babilôniana", dia vanim-potoana nanomboka tamin' ny 1309 sy niafara amin' ny 1378 izay nisy papa fito nipetraka tao Avignon, any Frantsa ankehitriny.[134] Tamin’ ny taona 1309, dia nifindra tany Avignon any amin' ny tapany atsimo amin’ i Frantsa ny papa Klemento V. Nitombo ny fisafotofotoana sy ny fifankahalana ara-pôlitika, satria nihena ny laza sy ny herin’ i Rôma raha tsy nisy papa. Nahatratra ny fara tampony ny olana tamin’ ny taona 1378, rehefa maty i Gregôrio XI rehefa nitsidika an’ i Rôma. Nisy kônklava papaly tany Rôma ary nifidy an' i Orbano VI, Italiana. Tsy ela i Orbano dia nampisaraka ireo kardinaly frantsay, ary nanao kônklava faharoa izy ireo nifidy an’ i Rôberto avy any Genève handimby an’ i Gregôrio XI, nanomboka ny Fisaraham-bazana tany Andrefana.

Fanakianana ny fanararaotana sy ny kolikoly tao amin' ny Fiangonana Katôlika

I John Wycliffe, filôzôfa skôlastika anglisy sady teôlôjiana kristiana fanta-daza indrindra amin’ ny fiampangana ny fanararaotana sy ny kolikoly ataon’ ny Eglizy Katôlika, dia mpialoha lalana ny Fanavaozana prôtestanta.[135] Nanantitrantitra ny fahambonian’ ny Baiboly izy ary nitaky ny hisian’ ny fifandraisana mivantana eo amin’ Andriamanitra sy ny olombelona, ​​tsy misy fitsabahan’ ny pretra sy ny eveka[135]. Ny Lollards, hetsika kristiana prôtô-prôtestanta nanaraka ny fampianaran' i Wycliffe, dia nandray anjara tamin' ny Fanavaozana anglisy.[135][136][137] i Jan Hus, teôlôjiana kristiana tseky monina any Prague, dia voataonan’ i Wycliffe ary nanohitra ny fanararaotana sy ny kolikoly hitany tao amin’ ny Eglizy Katôlika.[127] Ny mpanaraka azy dia nanjary fantatra amin' ny anarana hoe Hosita, hetsika kristiana prôtô-pôtestanta izay nanaraka ny fampianaran' i Jôn Hus, izay lasa solontenan' ny Refôrmasiona bôhemiana malaza indrindra.[127][135] Izy no mpialoha lalana ny Fanavaozana prôtestanta,[127][135] ary ny lova navelany dia nanjary tandindon' ny kolontsaina tseky tany Bôhemia[138]. Samy voampanga ho nanao fivavahan-diso i Wycliffe sy Hus ary nomelohina ho faty noho ny fomba fijery mibaribary momba ny Eglizy Katôlika.[126][127][135]

Ny Renaissance sy ny Eglizy

Ny Renaissance dia vanim-potoanan' ny fiovana ara-kolontsaina lehibe sy zava-bita, voamarika tao Italia tamin' ny fironana klasika sy ny fitomboan' ny harena amin' ny alàlan' ny varotra varotra. Ny tanànan’ i Rôma sy ny fanjakan’ ny papa ary ny fanjakan’ ny papa dia nisy fiantraikany tamin’ ny Renaissance. Etsy ankilany, fotoanan’ ny fiahiana ara-javakanto lehibe sy ny hatsaran’ ny maritrano izany, izay nanirahan’ ny Fiangonana mpanakanto toa an’ i Michelangelo, Brunelleschi, Bramante, Raphael, Fra Angelico, Donatello, ary Leonardo da Vinci. Etsy an-danin’ izany, dia matetika ireo fianakaviana italianina mpanankarena no niantoka ny biraon’ ny episkôpaly, anisan’ izany ny papa, ho an’ ny mpikambana ao aminy, izay nalaza ho maloto fitondran-tena ny sasany, toa an’ i Aleksandra VI sy i Siksto IV.

Ankoatra ny maha lohan’ ny Eglizy azy, dia lasa anisan’ ny mpitondra laîka lehibe indrindra tany Italia ny papa, ary ny papa toa an’ i Jolio II dia matetika nanao fanafihana misedy mba hiarovana sy hanitarana ny faritra tantanany. Fanampin’ izany, ny papa, noho ny toe-tsain’ ny fifaninanana voadio tamin’ ireo tompomenakely italiana hafa, dia nandany be dia be tamin’ ny rendrarendran’ olon-tsotra, fa tamin’ ny asam-panjakana koa, na fanamboarana na fanorenana fiangonana, tetezana, ary rafitra kanto misy lakandrano any Rôma izay mbola miasa ankehitriny.

Fianjeran' i Kônstantinôpla

Tamin' ny taona 1453, dia nazeran' ny tamin' ny Empira Ôtômana i Kônstantinôpla. Ny Kristianina tatsinanana nandositra an’ i Kônstantinôpla, niaraka amin' ireo sora-tanam-piraketana grika nentin’ izy ireo, no anisan’ ny nahatonga ny fanavaozana amin' ny mariny literatiora tany Andrefana tamin’ io fotoana io. Nanaraka ny lalàna silamo ny governemanta ôtômana rehefa nifampiraharaha tamin' ny vahoaka kristiana resy. Noleferina tamin’ ny fomba ôfisialy amin' ny maha Olon' ny Boky azy ny Kristiana. Araka izany, dia tsy nisy korontana be ny fikambanan’ ny Fiangonana kanônika sy ara-jeôgrafika, ary nitohy ny fitantanana azy. Ny iray amin' ny zavatra voalohany nataon' i Mehmet Mpandresy dia ny famelana ny Fiangonana hifidy patriarika vaovao, dia i Gennadius Scholarius. Na izany aza, ireo zo sy tombontsoa ireo, anisan' izany ny fahalalahan' ny fivavahana sy ny fikambanana ara-pivavahana, dia matetika napetraka amin' ny foto-kevitra saingy mahalana ny fifanarahany amin' ny zava-misy. Noheverina ho olom-pirenena kilasy faharoa ny Kristianina, ary ny fiarovana ara-dalàna niankinany dia niharan' ny fanirian' ny soltàna sy ny seranana ambony[139][140]. Ny Hagia Sophia sy ny Parthenon, izay fiangonana kristianina efa ho arivo taona, dia novana ho môske. Fahita ny fanenjehana mahery vaika natao tamin’ ny Kristianina, ary tonga tamin’ ny fara tampony tamin’ ny fandripahana ny Armeniana sy Asiriana ary Grika.

Tapany voalohany amin' ny Andro Vaovao (t. 1500–t. 1750)

Fanjanahantany sy fampielezana ny kristianisma tany Amerika

Nanomboka tamin' ny onja voalohany tamin' ny fanjanahantany eorôpeana, ny fanavakavahana ara-pivavahana, ny fanenjehana ary ny herisetra natao tamin' ny fivavahan' ny tompontany dia nataon' ny Eorôpeana mpanjanaka sy mpiavy tamin' ny taonjato faha-15 ka hatramin' ny faha-16.[11][12][13] ][14][141][142]

Nandritra ny vanim-potoan' ny fahitana tany vaovao sy ny taonjato manaraka, ny Empira mpanjana-tany espaniôla sy ny Empira mpanjana-tany pôrtiogey no tena navitrika indrindra tamin' ny fikasana hanova finoana ny tompontany any Amerika ho amin' ny fivavahana kristiana.[11][12] Ny papa Aleksandra V dia namoaka ny taratasy Inter caetera tamin' ny Mey 1493 izay nanamafy ny tany notakian' ny Fanjakan' i Espaina, ary nanome baiko ho takalon' ny fiovam-pinoan' ny Tompontany ho amin' ny kristianisma katôlika. Nandritra ny dia faharoa nataon' i Christophe Colombe, dia niaraka taminy ireo frera benediktina, niaraka tamin’ ny pretra roa ambin’ ny folo hafa. Tamin' ny fandresen' ny Espaniôla ny Fanjakan' ny Azteka, dia natao ny fitoriana ny Filazantsara tamin' ny tompontany niely patrana nandritra ilay antsoina hoe "fandresena ara-panahy". Nianatra ny fitenin' ny tompontany ny Fransiskana sy Dôminikana, toy ny fiteny nahoatla sy ny fiteny miksteka, ary ny fiteny zapôteka.[144] Ny iray amin' ny sekoly voalohany ho an' ny tompontany any Meksika dia naorin' i Pedro de Gante tamin' ny taona 1523. Nikendry ny hampiova finoana ny mpitarika tompontany ny frera, miaraka amin' ny fanantenana fa hanaraka izany ny fiaraha-monina misy azy.[145] Tany amin' ny faritra be mponina dia nanetsika ny vondrom-piarahamonina tompontany ireo frera ireo mba hanorina trano fiangonana, ka hita maso ny fiovana ara-pivavahana; ireo trano fiangonana ireo dia matetika tany amin’ ny toerana mitovy amin’ ny tempoly tranainy, ary matetika no nampiasa vato mitovy. “Naneho setriny isan-karazany ny tompontany, nanomboka amin' ny fankahalana an-kitsirano ka hatramin' ny fandraisana mavitrika ny fivavahana vaovao.”[146] Tany afovoan-tany sy atsimo amin' i Meksika izay nisy fomban-drazana nahazatra ny tompontany tamin' ny famoronana lahatsoratra, dia nampianatra ny mpitan-tsoratra tompontany ny frera mba hanoratra ny azy manokana, fiteny soratana amin’ ny alàlan' ny abidy latina. Misy andian-dahatsoratra manan-danja amin' ny fiteny tompontany noforonin' ny tompontany sy ho an' izy ireo ao amin' ny vondrom-piarahamonina misy azy manokana ho an' ny tanjony manokana. Any amin' ny faritra an-tsisin-tany izay tsy nisy mponina tompontany nanorim-ponenana, dia matetika ny frera sy ny Zezoita no namorona iraka, nampivondrona ireo tompontany niparitaka tany amin' ny vondrom-piarahamonina maro nokarakarain' ny frera mba ho mora kokoa ny hitory ny filazantsara sy hiantohana ny fifikiran' izy ireo amin' ny finoana. Ireo iraka ireo dia naorina nanerana ny zanatany espaniôla maro izay niitatra avy any amin' ny faritra atsimo-andrefana amin' i Etazonia amin' izao fotoana izao ka hatrany Meksika ary hatrany Arzantina sy Sily.

Rehefa tonga tany Meksika ny Fransiskana voalohany tamin' ny taona 1524, dia nodoran' izy ireo ny toerana masina natokana ho an' ny fivavahan' ny tompontany.[147] Na izany aza, tany Amerika Afovoany, talohan’ ny andron’ i Christoph Colombe, dia fomba fanao mahazatra ny fandoroana ny tempolin’ ny antokon’ olona resy, hita amin’ ny sora-tanana tompontany, toy ny Codex Mendoza izany. Ny vondrona tompontany nandresy dia nanantena ny haka ny andriamanitry ny tompom-panjakana vaovao, hanampy azy ireo amin' ny panteôna efa misy. Azo inoana fa tsy fantatr’ izy ireo fa ny fiovam-pony ho amin’ ny fivavahana kristiana dia nitarika ny fandavana tanteraka sy tsy azo ivalozana ny finoan’ ny razambeny sy ny fanaony ara-pivavahana. Tamin' ny taona 1539, ny eveka meksikana Juan de Zumárraga dia nanara-maso ny fitsarana sy ny famonoana ilay andriana teratany Carlos avy any Texcoco noho ny fivadiham-pinoana tamin' ny kristianisma.[148] Taorian’ izay, dia nesorin’ ny Eglizy Katôlika tsy ho eo amin’ ny fari-piadidian’ ny Inkizisiôna ny tompontany niova fo, satria nisy vokany mangidy tamin’ ny fitoriana ny Filazantsara izany. Tamin' ny famoronana vondrona kristiana voaaro, dia tsy afaka naniry ny ho voatokana ho pretra kristiana intsony ny tompontany[149]

Nanerana an’ i Amerika, dia navitrika tamin’ ny fiezahana hanova ny tompontany ho kristiana ny Zezoita. Nahazo fahombiazana lehibe izy ireo tany amin' ny sisin-tany tany Nouvelle France, [150] tany Brezila pôrtiogey, ary tany Antonio de Vieira, S.J;[151] ary tany Paragoay, izay saika fanjakana mizaka tena ao anatin' ny fanjakana iray.[152]

Fanavaozana prôtestanta

Teo am-piandohan’ ny taonjato faha-16, dia nanandrana nanavao ny Eglizy Katôlika ireo teôlôjiana kristiana, dia i Martin Lotera sy i Huldrych Zwingli, niaraka tamin’ ny maro hafa. Noheverin' izy ireo ho ny foto-pampianarana no fototry ny kolikoly tao amin' ny Eglizy Katôlika sy ny rafitra ara-pivavahana ao aminy, fa tsy resaka faharatsiana, na fahalemena ara-moraly, na tsy fisian' ny fitsipi-pifehezana ara-pivavahana, ka noho izany dia niaro ny fahaleovantenan' Andriamanitra amin' ny fanavotana izy ireo, ary manohitra ny fiheverana an-tsitrapo fa ny famonjena. mety ho azon’ ny olona. Ny Refôrmasiôna dia matetika noheverina fa nanomboka tamin' ny famoahana ny Tsangan-kevitra dimy amby sivifolo nataon' i Lotera tamin' ny taona 1517, na dia tsy nisy aza ny fisarahana raha tsy tamin' ny Fivoriana tao Worms. Nanameloka an' i Lotera ny didim-pitsarana ary nandrara tamin' ny fomba ôfisialy ny olom-pirenen' ny Empira Rômana Masina tsy hiaro na hampiely ny heviny[153].

Ny teny hoe prôtestanta dia avy amin’ ny teny latina hoe protestatio, izay midika hoe "fanambaràna", "famaliana", izay manondro ny taratasin’ ny Prôtestanta nataon’ ny andriana loterana maro nanohitra ny fanapahan-kevitry ny Fivoriana tany Speyer tamin’ ny taona 1529, izay nanamafy indray ny didy navoakan’ ny Fivoriana tao Worms nandidy ny hanagiazana ny fananan' ny olona rehetra meloka noho ny fanohanany ny Loterana[154]. Ny teny hoe “Prôtestanta” dia tsy nampiasain’ ny mpitarika tamin’ ny andron’ ny Refôrmasiôna tany am-boalohany; fa kosa niantso ny tenany ho “Evanjelika” izy ireo, ary nanantitrantitra ny “fiverenana amin’ ny Filazantsara marina (fiteny grika|grika: euangelion)”[155].

Ny hetsi-panoherana tany am-boalohany dia ny fanoherana ny kolikoly toy ny simônia, ny fitazonana biraon' ny fiangonana maro amin' ny fotoana iray, ny fahabangan' ny episkôpaly, ary ny fivarotana indolzansy. Ny toeran’ ny Prôtestanta koa dia nahitana ny Solae dimy (sola scriptura, sola fide, sola gratia, solus Christus, soli Deo gloria), ny fisoronan' ny mpino rehetra, ny Lalàna sy ny Filazantsara, ary ny fampianarana momba ny fanjakana roa. Ny sampan' ny prôtestantisma telo manan-danja indrindra nipoitra mivantana avy amin' ny Refôrmasiôna dia ny loteranisma sy ny nohavaozina ary ny anglikanisma, na dia ity vondrona farany ity aza samy milaza fa sady "nohavaozina" no "katôlika", ary ny vondrona sasany dia mandà ny fanasokajiana ho "prôtestanta".

Tsy toy ny fihetsiketsehana fanavaozana hafa, ny Fanavaozana Anglisy dia nanomboka tamin' ny herin' ny mpanjaka. Nihevitra ny tenany ho mpanjaka katôlika tanteraka i Henri VIII, ary tamin’ ny taona 1521 dia niaro ny papa tamin’ i Lotera izy tao amin’ ny boky nampitondrainy ny lohateny hoe "Ny Fiarovana ny Sakramenta Fito", izay nanomezan’ ny papa Leô X azy ny anaram-boninahitra hoe Fidei Defensor ("Mpiaro ny Finoana"). Nifanohitra tamin’ ny papa anefa io mpanjaka io rehefa naniry ny hanafoana ny fanambadiany tamin’ i Catherine avy any Aragôna, izay nilana ny sazin’ ny papa. I Catherine, anisan’ ireo havan-kaja maro hafa, dia nenitoan’ ny emperora Charles V, ilay mpanohana ny papa lehibe indrindra. Ny fifandirana taorian' izay dia nitarika ho amin' ny fialana tamin' i Rôma sy ny fanambarana ny mpanjakan' i Angletera ho lohan' ny Fiangonana Anglisy, izay nilaza ny tenany ho fiangonana prôtestanta mamakivaky lalana anelanelan' ny Loterana sy ny Nohavaozina, saingy nirona kokoa tamin' ilay farany.[Heb. 156] Noho izany, i Angletera dia niaina vanim-potoana fanavaozana sy ny fanoheran' ny Katôlika ny Refôrmasiôna. Ny mpanjaka toa an' i Edward VI, i Lady Jane Grey, i Mary I, i Elizabeth I, ary ny arsevekan' i Canterbury toa an' i Thomas Cranmer sy i William Laud, dia nanosika ny Fiangonan' i Angletera tamin' ny lalana samihafa nandritra ny taranaka vitsivitsy monja. Ny nipoitra dia ny Eglizy Elizabeta Religious Settlement sy ny fiangonan' ny fanjakana izay nihevitra ny tenany ho "nohavaozina" sy "katôlika" nefa tsy "rômana", ary ny hetsika mahery vaika tsy ôfisialy maro hafa, toy ny poritanisma. Eo amin' ny lafiny pôlitika, ny Fanavaozana Anglisy dia nampiditra ny fitsarana ny mpivadi-pinoana, ny fanavotana sesitany ny Katôlika rômana (tany Espaina sy tany amin' ny tany katôlika hafa), ary ny fanaovana sivana sy fandrarana ny boky maro.[157]

Fanavaozana mahery vaika

Ny Fanavaozana mahery vaika (na Refôrmasiôna mahery vaika) dia niseho noho ny fahalovana tao amin' ny Eglizy Katôlika sy tao amin' ny hetsika prôtestanta notarihan' i Martin Lotera sy ny maro hafa. Nanomboka tany Alemaina sy Soisa tamin’ ny taonjato faha-16, ny Fanavaozana mahery vaika dia niteraka antokon’ olona prôtestanta mahery vaika nanerana an’ i Eorôpa. Ny teny dia mirakitra ireo mpanavao fianhonana (refôrmatera) mahery vaika toa an' i Thomas Müntzer sy i Andreas Karlstadt, Kôntra-refôrma mpaminany Zwickau, ary ny Kristiana anabatista, indrindra fa ny Amisy, ny Menônita, ny Hoterita, ny vondrom-piarahamonina Bruderhof, ary ny Mpirahalahy Schwarzenau.

Fanoherana ny Fanavaozana

Ny Fanoherana ny Fanavaozana (na Kôntra-Refôrma) no navalin' ny Eglizy Katôlika ny Refôrmasiona prôtestanta. Raha ny momba ny fivoriana sy ny antontan-taratasy, dia nisy ny Confutatio Augustana, ny Kônsilin' i Tridentio, ny Katesizy Rômanina, ary ny Defensio Tridentinæ fidei. Eo amin’ ny lafiny pôlitika, ny fanoherana ny fanavaozana dia nahitana fitsarana ny mpampiely sy mpanaraka fivavahan-diso, ny fanaovana sesitany ny vahoaka prôtestanta avy any amin’ ny tany katôlika, ny fakana an-keriny ny ankizy avy amin’ ny ray aman-dreny prôtestanta mba ho taizaina amin' ny finoana katôlika, ady maromaro, ny Index Librorum Prohibitorum (lisitry ny boky voarara), ary ny Inkizisiôna Espaniôla.

Na dia nesorina aza ny Kristianina prôtestanta tamin' ny fikasana hampihena ny heriny tao amin' ny Eglizy Katôlika, dia nenjehina nandritra ny Kôntra-Refôrma izy ireo, ka nanosika ny sasany hiaina ho kriptô-prôtestanta (antsoina koa hoe Nikôdemita), tsy araka ny fampirisihan' i Jean Calvin izay namporisika azy ireo hiaina ampahibemaso ny finoany[158]. Ny Kriptô-prôtestanta dia mbola nisy tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-19 tany Amerika Latina.[159]

Ny Kônsilin' i Tridentio (1545–1563) notarihin’ ny papa Paoly III dia niresaka momba ny fahalovana ara-pivavahana sasany toy ny simônia, ny tsy fahatongavana, ny kiantranoantrano, ny fitazonana biraom-piangonana maro ataon’ ny olona iray, ary ny fanararaotana hafa. Nohamafisiny ihany koa ny lovam-pampianarana sy ny foto-pampianaran' ny Eglizy, toy ny rafitra episkôpaly, ny tsy fivavahan’ ny mpitondra fivavahana, ny Sakramenta fito, ny transobstansiasiôna (ny finoana fa mandritra ny lamesa dia tena lasa vatana sy ran’ i Kristy tokoa ny mofo sy ny divay nohamasinina), ny fanajana ny vakoka sy ny sary masina ary ny olo-masina (indrindra fa i Maria Virjiny), ny ilàna ny finoana sy ny asa tsara ho amin’ ny famonjena, ny fisian’ ny afo fandiovana sy ny fanomezana (fa tsy ny fivarotana) ny indolzansy. Raha lazaina amin’ ny teny hafa, dia nolavina tanteraka ny fanoherana sy ny fiovana rehetra momba ny foto-pampianarana prôtestanta. Ny filan-kevitra ihany koa dia namporisika amin' ny tokony hahalianana amin' ny fanabeazana ho an' ny pretran' ny paroasy mba hampitomboana ny fikarakarana ara-pastôraly. Ny arseveka Saint Charles Borromeo any Milan dia nanome ohatra tamin' ny fitsidihana ireo paroasy lavitra indrindra sy ny fametrahana fitsipika ambony.

Fanavaozana katôlika

Miaraka amin' ny Fanoherana ny Fanavaozana, ny Fanavaozana katôlika na Refôrma katôlika, dia nanaovana fanatsarana ny zavakanto sy ny kolontsaina, ny fepetra iadiana amin' ny kolikoly, ny fananganana ny fikambanan' ny Zezoita, ny fananganana seminera, ny fanamafisana indray ny foto-pinoana nifandovana ary ny firongatry ny lamina ara-pivavahana vaovao mikendry ny fitondran-tena, fanavaozana sy asa fitoriana vaovao. Anisan' izany koa ny fivoaran' ny endrika ara-panahy vaovao nefa ôrtôdôksa, toy ny an' ny mistika espaniôla sy ny sekoly frantsay momba ny ara-panahy.

Ny papa Pío V dia nalaza tsy tamin' ny fifantohana fotsiny tamin' ny fampitsaharana ny fivavahan-diso sy ny fanararaotana teo anivon' ny Fiangonana, fa koa tamin' ny fifantohany tamin' ny fanatsarana ny fitiavam-bavaka ho an' ny besinimaro amin' ny ezaka mafy mba hampitsaharana ny antson' ny Prôtestanta. Natomboka tamin' ny fanomezana fiantrana lehibe ho an' ny mahantra, ny fiantrana ary ny hôpitaly i Pio, ary ity papa ity dia nalaza tamin' ny fampiononana ny mahantra sy ny marary ary koa ny fanohanana ireo misiônera. Ireo hetsika ireo dia nifanindran-dalana tamin’ ny fahitana indray ireo tranoben’ ny Kristiana fahiny tany Rôma. Araka ny nambaran’ i Diarmaid MacCulloch hoe: “Tahaka ny nisehoan’ ireo maritiora fahiny ireo indray, dia nanomboka novonoina ho maritiora indray ny Katôlika, na tany amin’ ny sahan’ ny misiôna tany ampitan-dranomasina na teo amin’ ny tolona mba hamerenana ny Prôtestanta any Eorôpa Avaratra: ny katakômba dia hita ho fitaomam-panahy ho an’ ny maro, asa sy ho amin' ny herim-po."[160]

Nentina tany amin’ ny toerana vaovao ny iraka katôlika, nanomboka tamin’ ny vanim-potoan' ny fahitana tany vaovao, ary nanangana iraka tany Amerika ny Eglizy Katôlika Rômana.

Fitsarana an’ i Galileo

Ny raharaha Galileo, izay nahatonga an' i Galileo Galilei nifandona tamin' ny Eglizy Katôlika Rômana noho ny fanohanany ny heliôsantrisma (izany hoe ny fiheverana fa ny Masoandro no ivo ihodidinan' ny Tany), dia matetika noheverina ho fotoana voafaritra tsara amin' ny tantaran'ny fifandraisan' ny fivavahana sy ny siansa. Namoaka ny Sidereus Nuncius ("Iraky ny Kintana") i Galileo, tamin' ny 1610, ary nilazalaza ny zavatra nahagaga nataony tamin' ny teleskôpy vaovao. Ireo sy ny zavatra hita hafa dia nampiharihary fahasahiranana lehibe tamin' ny izay heverina ho fantatra mpomba ny lanitra izay nohazonina hatramin' ny fahagola, ary niteraka fahalianana vaovao tamin'ny fampianarana mahery vaika toy ny rijan-kevitra heliôsentrikan' i Copernicus. Ho setrin’ izany, dia nanamafy ny manam-pahaizana maro fa mitombina ny fihetsehan’ ny Tany sy ny tsy fihetsehan’ ny Masoandro, satria mifanohitra amin’ ny fitantarana sasany ao amin’ ny Baiboly izay takatry ny saina tamin’ izany fotoana izany. Ny anjara asan’ i Galileo tamin’ ireo fifandirana momba ny toerana ara-teôlôjia sy ara-pilôzôfia dia niafara tamin’ ny fitsarana azy sy ny fanamelohana azy tamin’ ny taona 1633, noho ny fiahiahiana mafy azy ho manao fampianaran-diso.

Poritanisma tany Amerika Avaratra

Ny fanjanahan-tany nisy fiantraikany be indrindra tany amin’ ny Tontolo Vaovao dia ny an’ ny Poritana anglisy prôtestanta tany Amerika Avaratra. Tsy toy ny Espaniôla na ny Frantsay, ny mpanjana-tany anglisy dia nanao ezaka kely mba hitory ny filazantsara tamin' ny tompontany.[161] Nandao an’ i Angletera ny Poritana, na ny mpanao fivahiniana masina, mba hahafahan’ izy ireo mipetraka teo amin’ ny faritra iray nisy ny poritanisma naorina ho fivavahana sivily tokana. Na dia nandao an’ i Angletera aza izy ireo noho ny fanafoanana ny fanaony ara-pivavahana, ny ankamaroan’ ny Poritana dia nanorim-ponenana tany amin’ ireo Tany Ambany tany am-boalohany, saingy nahita ny fahalotoam-pitondran-tena tany, izay nampisalasala ny fanjakana sao hampihatra ny fanao ara-pivavahana, ho toy ny tsy azo ekena, ary noho izany dia niainga ho any amin’ ny Fanjakana Vaovao izy ireo, tontolo sy fanantenan' ny nofinofy poritana tsy azo taterahina.

Tapany farany amin' ny Andro Vaovao (t. 1750–t. 1945)

Fifohazam-panahy kristiana

Ny Fifohazam-panahy lehibe voalohany dia onjan' ny hafanam-po ara-pivavahana teo amin' ny Prôtestanta tany amin' ny zanatany tany Amerikana manodidina ny taona 1730–1740, nanantitrantitra ny hasin’ ny Refôrma nolovaina amin’ ny fitoriana araka an’ Andriamanitra sy ny litorjia fototra ary ny fahatsapana lalina ny amin’ ny heloky ny tena manokana sy ny fanavotana avy amin’ i Jesoa Kristy. Hitan’ i Sydney E. Ahlstrom, mpahay tantara, fa anisan’ ny “fikorontanana iraisam-pirenena lehibe prôtestanta” izy io, izay nahatonga ny fivavahan-diso tany Alemaina, ny Fifohazam-panahy ara-pilazantsara, sy ny metôdisma tany Angletera.[162] Nifantoka tamin' ny famelomana ny ara-panahin' ny kôngregasiôna maro.niorina izany ary nisy fiantraikany tamin' ny ankamaroan' ny fiangonana kôngregasiônaly, ny fiangonana presbiteriana, ny fiangonana nohavaozina alemàna, ny fiangonana nohavaozina alemàna, ny fiangonana batista ary ny fiangonana metôdista, ary niely teo amin' ny vahoaka andevo. Ny Fifohazam-panahy lehibe faharoa (1800–1830), tsy tahaka ny voalohany, dia nifantoka tamin’ ny olona mbola tsy nandeha am-piangonana ary nikatsaka ny hametraka ao anatin’ izy ireo fahatsapana lalina momba ny famonjena manokana izay niainana tamin’ ny fivoriam-pifohazam-panahy. Izany koa dia niteraka ny fiantombohan' ny vondrona toy ny Môrmôna, ny restaorasiônisma (hetsika famerenana amin' ny laoniny) ary ny hetsika fahamasinana. Ny Fifohazam-panahy lehibe fahatelo dia nanomboka tamin' ny taona 1857 ary niavaka indrindra tamin' ny fandraisana izany hetsika izany manerana an' izao tontolo izao, indrindra any amin' ny firenena miteny anglisy. Ny vondrona farany nipoitra avy amin' ny "fifohazam-panahy lehibe" tany Amerika Avaratra dia ny pentekôtisma, izay nanana ny fakany tao amin' ny hetsika metôdista wesleyana sy ny hetsika fahamasinana, ary nanomboka tamin' ny taona 1906 tao amin' ny Lalana Azusa any Los Angeles. Ny pentekôtisma dia nitarika ho amin' ny hetsika karismatika taty aoriana.

Restaorasiônisma

Ny restaorasiônisma na famerenana amin' ny laoniny dia manondro ny finoana fa tokony haverina amin' ny laoniny, amin' ny ny endrika kristiana madio kokoa amin' ny fanaovana ny fiangonana voalohany ho môdely.[163]: 635 [164]: 217  Amin' ny toe-javatra maro, ireo antokon' ny restaorasiônisma dia nino fa ny kristianisma ankehitriny, amin' ny endriny rehetra, dia nivily lalana avy amin’ ny kristianisma marina sy tany am-boalohany, izay noezahan’ izy ireo “hohavaozina” avy eo, ary matetika no nampiasa ny bokin’ ny Asan' ny Apôstôly ho “boky torolalana”. Tsy mazàna milaza ny tenany ho "fanavaozana" ny fiangonana kristianina efa nisy hatramin' ny andron' i Jesoa ireo mpandrindra ny restaorasiôna, fa toy ny famerenana amin' ny laoniny ny Fiangonana izay inoany fa very tamin' ny fotoana iray. Ny "restaorasiônisma" dia matetika ampiasaina hamaritana ny Hetsika Famerenana amin' ny laoniny nataon' i Stone-Campbell.

Ny teny hoe "famerenana amin'ny laoniny" dia ampiasaina koa mba hilazana ny hetsiky ny Vavolombelon' i Jehovah, naorin' i Charles Taze Russell tamin' ny faramparan' ireo taona 1870. Azo ampiasaina koa io teny io mba hamaritana ny hetsiky ny Olomasin' ny Andro Farany, anisan' izany Ny Fiangonan' i Jesoa Kristy ho an' ny Olomasin' ny Andro Farany (Fiangonan' ny Olomasin' ny Andro Farany), ny Fikambanan' i Kristy ary ireo sekta Olomasin' ny Andro Farany maro hafa. Ny Olomasin’ ny Andro Farany, izay antsoina koa hoe Môrmôna, dia mino fa i Joseph Smith dia nofidina hamerina amin’ ny laoniny ny fandaminana tany am-boalohany izay naorin’ i Jesoa, izay “amin’ ny fahafenoany” ankehitriny, fa tsy hanavao ny fiangonana.[165][166]

Ôrtôdôksa tatsinanana

Ny Fiangonana Ôrtôdôksa Rosiana dia nanana toerana ambony tao amin' ny Empira Rosiana, nambara tao amin' ny teny filamatry ny empira farany tamin' ny 1833: Ôrtôdôksa, Aotôkrasia ary Pôpolisma. Na izany aza, ny fanavaozana ny fiangonana nataon’ i Peter I tamin’ ny fiandohan’ ny taonjato faha-18 dia nametraka ny manam-pahefana ôrtôdôksa ho eo ambany fahefan’ ny Tsar. ôber-prôkoratôra notendren' ny Tsar no nitarika ny komity nitantana ny Fiangonana teo anelanelan' ny taona 1721 sy 1918: ny Sinôda Masina Indrindra. Nandray anjara tamin' ny fampielezan-kevitra isan-karazany ho an' ny Rosiana ny Fiangonana, [167] ary voampanga ho nandray anjara tamin' ny fanoherana ny Jiosy rosiana,[168] na dia teo aza ny tsy fisian' ny toerana ôfisialy momba ny jodaisma toy izany.[169]

Ny Bôlsevika sy ny revôlisiônera rosiana hafa dia nihevitra ny Fiangonana, toy ny fanjakana tsarista, ho fahavalon' ny vahoaka. Voarara mafy ny fanakianana ny ateisma (tsy finoana an' Andriamanitra) ary indraindray mitarika any am-ponja.[170][171][172] Ny fihetsika sasany natao tamin' ny pretra sy ny mpino ôrtôdôksa dia nahitana fampijaliana, fandefasana any amin' ny tobim-pamonjana, toby fiasana an-terivozona na toeram-pitsaboan-tsaina, ary koa famonoana.[173][174]

Tamin' ny dimy taona voalohany taorian' ny Revôlisiôna bôlsevika dia eveka 28 sy pretra 1 200 no novonoina ho faty.[176] Anisan' izany ny diokavavy lehibe Elizabeth Fyodorovna izay mônastika tamin' izany fotoana izany. Nisy namono niaraka taminy: ny dioka lehibe Sergei Mikhailovich Romanov; ny printsy Ioann Konstantinvich, i Konstantin Konstantinovich, i Igor Konstantinovich ary i Vladimir Pavlovich Paley; ny sekreteran' ny dioka lehibe Sergei, Fyodor Remez; ary i Varvara Yakovleva, masera avy ao amin' ny tranon' ny diokavavy lehibe Elizabeth.

Ny fironana teo amin' ny teôlôjia kristiana

Ny kristianisma liberaly, izay antsoina indraindray hoe teôlôjia liberaly, dia teny mahafao-be manondro hetsika ara-pivavahana sy toe-po ara-pilôzôfia isan-karazany amin' ny faramparan' ny taonjato faha-18 sy faha-19 ary faha-20. Ny teny hoe "liberaly" ao amin' ny kristianisma liberaly dia tsy manondro prôgrama pôlitika ankavia na antokom-pinoana, fa kosa fahalalahana amin' ny fizotry ny dialektika mifandray amin' ny filôzôfia kôntinentaly sy ny paradigma filôzôfika sy ara-pinoana maro hafa novolavolaina nandritra ny vanim-potoanan' ny Fahazavana.

Ny kristianisma fondamentalista dia hetsika nipoitra indrindra tao anatin' ny prôtestantisma britanika sy amerikana tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-19 sy ny fiandohan' ny taonjato faha-20 ho setrin' ny môdernisma sy ny vondrona prôtestanta liberaly sasany izay nandà ireo fotopampianarana heverina ho fototry ny kristianisma nefa mbola niantso ny tenany ho "kristiana" ihany. Noho izany, ny fondamentalisma dia nitady hanangana indray ireo foto-pinoana izay tsy azo lavina raha tsy miala amin' ny maha-kristiana azy, dia ny "fototra" (anglisy: fundamentals): ny tsy fisian-diso ao amin' ny Baiboly, ny foto-kevitry ny sola scriptura, ny fahateraham-birjiny an' i Jesoa, ny fampianarana momba ny sorom-panavotana fanolo, ny fitsanganan' i Jesoa tamin' ny maty, ary ny fiverenan' i Jesoa Kristy tsy ho ela.

Kristianisma teo ambanin' ny kômonisma sy ny nazisma

Teo ambanin’ ny tsy finoan’ ny fanjakana an' Andriamanitra (ateisma) tany amin’ ny Firaisana Sôvietika sy ny Vondron-tany Tatsinanana, dia niharan’ ny fanenjehana ny Kristiana avy amin’ ny antokom-pinoana maro, ka nisy trano fiangonana sy mônastera maro noravana, ary nisy mpitondra fivavahana novonoina ho faty.[177][178][179]

Sarotra be ny toeran' ny Kristiana voan' ny nazisma.[180] Nanambara ny papa Pio XI – ""Mit brennender Sorge"" – fa nanafina “fikasana mpanompo sampy” ny fitondram-panjakana fasista ary naneho ny tsy firindran’ ny toeran’ ny Katôlika sy ny fanompoam-pivavahana fasista tsy refesi-mandidy, izay nametraka ny firenena ho ambonin’ Andriamanitra, ny zon' olombelona fototra ary ny fahamendrehana. Ny fanambaràny fa “Semita avokoa [ny Kristianina] ara-panahy” no nanosika ny Nazia hanome azy ny anaram-boninahitra hoe “Raby Lehiben’ ny Tontolo Kristiana”[181].

Novonoina tany amin’ ny toby fitanana niaraka tamin’ ny Jiosy ny pretra katôlika; Ohatra, pretra katôlika 2 600 no nigadra tany Dachau, ary 2 000 tamin’ izy ireo no novonoina ho faty (jer. Priesterblock). Pretra pôlôney 2 700 fanampiny no novonoina (ny ampahefatry ny pretra pôlôney rehetra), ary masera pôlôney 5 350 no nafindra toerana, na nogadraina, na novonoina ho faty.[182] Laîka sy mpitondra fivavahana katôlika maro no nandray anjara lehibe tamin’ ny fampialokalofana ny Jiosy nandritra ny Fandripahana Tambabe, anisan’ izany ny papa Pio XII. Lasa katôlika ny lehiben' ny raby tao Rôma tamin' ny taona 1945, ary ho fanomezam-boninahitra ny hetsika nataon' ny papa mba hamonjena ny ain' ny Jiosy, dia naka ny anarana hoe Eugenio (anaran' ny papa) izy.[183] Nanambara toy izao ny kônsily israeliana teo aloha tany Italia: “Ny Eglizy Katôlika dia nanavotra ain’ ny Jiosy maro kokoa nandritra ny ady noho ny fiangonana hafa rehetra, sy ny andrim-pandaminana ara-pivavahana ary ny fikambanana mpamonjy voina nitambatra.”[184]

Sarotra be ny fifandraisan’ ny nazisma sy ny Prôtestanta, indrindra fa ny Fiangonana Loterana Alemana. Na dia maro aza[185], ny mpitarika fiangonana prôtestanta tany Alemaina no nanohana ny hetsika fanoherana ny antisemitisma nitombo, ny sasany toa an' i Dietrich Bonhoeffer (mpitandrina loterana), hetsika ao anatin' ny Prôtestanta izay nanohitra mafy ny nazisma, dia nanohitra mafy ny Reich Fahatelo. Taty aoriana dia hita fa meloka tamin’ ny firaisana tsikombakomba hamono an’ i Hitler sy novonoina ho faty i Bonhoeffer.

Kristianisma ankehitriny

Kônsily Vatikana faharoa

Ny 11 Ôktôbra 1962, ny papa Joany XXIII dia nanokatra ny Kônsily Vatikana Faharoa, ny kônsily ekiomenika faha-21 an’ ny Eglizy Katôlika. Ny kônsily dia “pastôraly” momba ny natiora, nandika ny dôgma araka ny fotony ara-tsoratra masina, nanavao ny fomba fanao litorzika, ary nanome tari-dalana amin’ ny fanehoana ny lovam-pampianaran’ ny Eglizy amin’ izao fotoana izao. Ity kônsily ity angamba no tena nalaza noho ny toromarika nomeny fa azo atao amin’ ny fiteny eo an-toerana sy amin’ ny teny latina ny lamesa.

Ekiomenisma

Ny ekiomenisma dia manondro ny hetsika misy eo amin' ny vondrona kristiana samihafa mba hametrahana ambaratongam-piraisankina amin' ny alalan' ny fifampiresahana. Avy amin' ny teny grika hoe οἰκουμένη (oikoumenê) ny ekiomenisma, izay midika hoe "izao tontolo izao misy mponina", fa amin' ny heviny ara-panoharana kokoa dia zavatra toy ny "firaisan' ny rehetra". Azo avahana amin' ny hetsika katôlika sy prôtestanta ity hetsika ity, dia ny eklesiôlôjia nohavaozina momba ny "fivavahana" (izay nolavin' ny fiangonana katôlika, ankoatry ny hafa).

Nandritra ny taonjato farany, dia nisy hetsika natao mba hampihavanana ny Eglizy Katôlika sy ny Fiangonana Ôrtôdôksa Tatsinanana. Na dia nisy fandrosoana aza, ny fanahiana momba ny fahefan’ ny papa sy ny fahaleovan-tenan’ ireo fiangonana ôrtôdôksa kely kokoa dia nanakana ny fanapahan-kevitra farany momba ny fisarahana. Ny 30 Nôvambra 1894, ny papa Leô XIII dia namoaka ny Orientalium Dignitas. Tamin' ny 7 Desambra 1965, ny Fanambaràna iraisan' ny Katôlika sy ny Ôrtôdôksa nataon' ny papa Paoly VI sy ny patriarka ekiomenika Athenagoras I dia navoaka mba hanafoana ny fifanonganana tamin' ny taona 1054.

Ny sasany amin' ny fanontaniana sarotra indrindra amin' ny fifandraisana amin' ny Fiangonana Tatsinanana fahiny dia mahakasika ny foto-pampianarana sasany (izany hoe ny Filioque, ny skôlastisisma, tanjona miasa amin' ny asketisisma, ny maha-zava-dehibe an' Andriamanitra, ny hesikasma, ny Kroazada fahefatra, ny fananganana ny Fanjakana Latina, ny Oniatisma ho marihina fa vitsy) ary koa ny zavatra azo ampiharina toy ny fampiharana mivaingana ny fitakiana ny maha-lehibe ny papa sy ny fomba hiantohana fa ny firaisana ara-pivavahana dia tsy midika ho fandraisana fotsiny ny Fiangonana madinika amin' ny alalan' ny singa latina ao amin' ny Eglizy Katôlika lehibe kokoa (ny antokom-pinoana tokana lehibe indrindra eto amin' izao tontolo izao) ary ny fanakanana na fandaozana ny lova teôlôjika sy litorzika ary ara-kolontsaina.

Mikasika ny fifandraisan' ny Katôlika amin’ ny Prôtestanta, dia nisy vaomiera natsangana mba hampiroboroboana ny fifanakalozan-kevitra ary nisy tahirin-kevitra novokarina natao hamantarana ny zavatra sasany mampiray ny foto-pampianarana, toy ny Fanambarana Iombonana momba ny foto-pampianaran' ny fanamarinana novokarina niaraka tamin’ ny Fiombonan' ny Fiangonana Loterana Eran-Tany (FFLET) tamin’ ny taona 1999, hetsika ekiomenika. Ao amin' ny Prôtestanta dia nifantoka tamin' ny famaritana ny lisitry ny foto-pampianarana sy fomba fanao tena ilaina amin' ny maha kristiana, ary niitatra amin' ny vondrona rehetra izay mahafeno ireo fepetra fototra ireo ny sata mitovy (mihoatra na latsaka), ary angamba ny vondron' ny tsirairay dia mbola mitazona ny "voalohany amin' ny mitovy." "mitsangana. Tafiditra ao anatin’ izany dingana izany ny fanavaozana ny hevitra hoe “Fiangonana” avy amin’ ny teôlôjia nolovaina hatry ny ela. Ity ekleziôlôjia ity, fantatra amin' ny anarana hoe denôminasiônalisma, dia milaza fa ny vondrona tsirairay (izay mahafeno ny fepetra ilaina amin' ny maha kristiana) dia vondron'olona iray lehibe kokoa amin' ny "Fiangonana Kristiana", ny tenany dia hevitra tsy misy dikany tsy misy fanehoana mivantana, izany hoe, tsy misy vondrona, na “anaram-piangonana”, dia milaza ho “ny Fiangonana”. Io eklesiôlôjia io dia mifanipaka amin’ ny vondrona hafa izay mihevitra ny tenany ho “ny Fiangonana”. Ny “fepetra tena ilaina” amin’ ny ankapobeny dia ny finoana ny Trinite, ny finoana fa i Jesoa Kristy no hany lalana ahazoana famelan-keloka sy fiainana mandrakizay, ary i Jesoa dia maty sy nitsangana tamin’ ny maty.

Hetsika evanjelika sy pentekôtista ary kristianisma karismatika

Ho setrin' ireo fivoarana ireo dia nipoitra ho hetsika ara-tsôsialy sy ara-pôlitika ary ara-pivavahana mitambatra ny fondamentalisma kristiana izay fandavana izay heverin' ny Kristiana maro ho fitaomana mahery vaika avy amin' ny filôzôfia homanista izay misy fiantraikany amin' ny fivavahana kristiana, araka ny filazan' izy ireo. Nifantoka indrindra tamin' ny fomba fanakianana ny fandikana ny Baiboly, sy ny fiezahana hanakana ny fidirana ao amin' ny fiangonany ny fiheverana ara-tsiansa tsy ara-pivavahana, nanomboka niseho tao amin' ny antokom-pinoana kristiana isan-karazany ny Kristiana fondamentalista izay toy ny hetsika tsy miankina manohitra ny fivoarana izay noheveriny ho fiviliana, lavitry ny kristianisma ara-tantara. Rehefa nandeha ny fotoana dia nizara roa lehibe ny hetsika ara-pilazantsara, ka ny anarana hoe "fondamentalista" dia manaraka sampana iray, raha ny teny hoe "evanjelika" na "ara-pilazantsara" kosa no lasa faneva tiana ho an' ny lafiny mandanjalanja kokoa. Na dia tany amin' ny tontolo miteny anglisy aza no niandohan' ny roa tonta amin' ny Evanjelika, ny ankamaroan' ny Kristiana evanjelika ankehitriny dia mipetraka any an-toeran-kafa eto amin' izao tontolo izao.

Kristianisma maneran-tany

Ny "kristianisma maneran-tany", dia nofaritana ho teny manandrana mampita ny toetra maneran-tanin' ny fivavahana kristiana [18] [21] [188] ary sehatra akademika ahitana fanadihadiana ny tantara sy fomba amam-panao ary lahateny momba ny kristianisma amin' ny maha-fivavahana eran' izao tontolo izao azy sy ny endriny isan-karazany izay hita any amin' ny kôntinenta enina[189]. Na izany aza, matetika io teny io dia mifantoka amin' ny "Kristiana tsy tandrefana" izay "misy ny fivavahana kristiana any amin' "Tontolo Atsimo", any Azia, Afrika, ary Amerika Latina. endrika diaspôrikan' ny kristianisma any Karaîba, [187] any Amerika Atsimo, [187] any Eorôpa Andrefana, [191] ary any Amerika Avaratra.[191]

Jereo koa

• Kristianisma
• Katôlisisma
• Kristianisma ôrtôdôksa
• Prôtestantisma
• Evanjelisma
• Kristianisma eto Madagasikara

Boky sy fitaovana hafa fanovozan-kevitra

• Bowden, John. Encyclopedia of Christianity (2005), 1406 pp excerpt and text search
• Cameron, Averil (1994). Christianity and the Rhetoric of Empire: The Development of Christian Discourse. Berkeley, California: University of California Press. p. 275. ISBN 0-520-08923-5.
• Carrington, Philip. The Early Christian Church (2 vol. 1957) vol 1; online edition vol 2
• Edwards, Mark (2009). Catholicity and Heresy in the Early Church. Ashgate. ISBN 9780754662914.
• González, Justo L. (1984). The Story of Christianity: Vol. 1: The Early Church to the Reformation. Harper. ISBN 0-06-063315-8.; The Story of Christianity, Vol. 2: The Reformation to the Present Day. 1985. ISBN 0-06-063316-6.
• Grabar, André (1968). Christian iconography, a study of its origins. Princeton University Press. ISBN 0-691-01830-8.
• Hanciles, Jehu J. (2021). Migration and the Making of Global Christianity. Grand Rapids: Wm. B. Eerdmans Publishing. ISBN 978-0-8028-7562-4.
• Hastings, Adrian (1999). A World History of Christianity. Grand Rapids: Wm. B. Eerdmans Publishing. ISBN 0-8028-4875-3.
• Holt, Bradley P. Thirsty for God: A Brief History of Christian Spirituality (2nd ed. 2005)
• Jacomb-Hood, Anthony. Rediscovering the New Testament Church. CreateSpace (2014). ISBN 978-1978377585.
• Johnson, Paul. A History of Christianity (1976) excerpt and text search
• Koschorke, Klaus; et al. (2007). A History of Christianity in Asia, Africa, and Latin America, 1450–1990: A Documentary Sourcebook. Wm. B. Eerdmans Publishing. ISBN 9780802828897. excerpt and text search and highly detailed table of contents
• Latourette, Kenneth Scott (1975). A History of Christianity, Volume 1: Beginnings to 1500 (revised ed.). Harper. ISBN 0-06-064952-6. excerpt and text search; A History of Christianity, Volume 2: 1500 to 1975. 1975. ISBN 0-06-064953-4.
• Livingstone, E. A., ed. The Concise Oxford Dictionary of the Christian Church (2nd ed. 2006) excerpt and text search online at Oxford Reference
• MacCulloch, Diarmaid. A History of Christianity: The First Three Thousand Years (2010)
• McLeod, Hugh, and Werner Ustorf, eds. The Decline of Christendom in Western Europe, 1750–2000 (2003) 13 essays by scholars; online edition
• McGuckin, John Anthony. The Orthodox Church: An Introduction to its History, Doctrine, and Spiritual Culture (2010), 480pp excerpt and text search
• McGuckin, John Anthony. The Encyclopedia of Eastern Orthodox Christianity (2011), 872pp
• Moore, Edward Caldwell. The Spread of Christianity in the Modern World. Chicago, Ill: University of Chicago Press, 1919.
• Muraresku, Brian C. The Immortality Key: The Secret History of the Religion with No Name. Macmillan USA. 2020. ISBN 978-1250207142
• Shelley, Bruce L. (1996). Church History in Plain Language (2nd ed.). ISBN 0-8499-3861-9.
• Schwartz, Seth (9 February 2009). Imperialism and Jewish Society: 200 B.C.E. to 640 C.E. Princeton University Press. ISBN 978-1-4008-2485-4.
• Ricciotti, Giuseppe (1999). Julian the Apostate: Roman Emperor (361-363). TAN Books. ISBN 1505104548.
• Stark, Rodney. The Rise of Christianity (1996)
• Tomkins, Stephen. A Short History of Christianity (2006) excerpt and text search