Filazantsara
Ny filazantsara na evanjely na vaovao mahafaly dia lahatsoratra amin' ny teny grika izay mitantara ny fiainana sy ny fampianaran' i Jesosy na Jesoa. Filazantsara maro no niely nandritra ny taonjato voalohany teo amin' ny kristianisma. Nadika avy amin' ny teny grika hoe εὐαγγέλιον / euangélion io teny io.
Efatra amin' ireo filazantsara maro dia maro ireo no neken' ny Fiangonana kristianina ho kanônika: dia ny Filazantsara araka an' i Matio, araka an' i Marka, araka an' i Lioka ary araka an' i Joany na Jaona. Izy ireo no ampahany lava indrindra amin' ny Testamenta Vaovao ao amin' ny Baiboly kristiana, izay natao hizaràna amin' ny olona rehetra ny momba ny Fanjakan' Andriamanitra sy i Jesoa Kristy. Mamaky sy mihaino ny Filazantsara ny Kristiana satria mino fa hahazo fanampiana amin' ny fiainany manontolo ary hifandray amin' ny Mpahary sy ny voary. Atao hoe Evanjelista na Evanjelistra ny mpanoratra ny Evanjely. Amin' ny heviny mivelatra dia ilazana ny Testamenta Vaovao ihany koa ny teny hoe filazantsara na vaovao mahafaly na evanjely. Ny filazantsara hafa izay tsy nekena dia atao hoe filazantsara apôkrifa na evanjely apôkrifa.
Fiforonana sy fampiasana ny teny hoe euangélion
[hanova | hanova ny fango]Ny teny hoe filazantsara na vaovao mahafaly dia teny enti-mandika ny teny grika hoe εὐαγγέλιον / euangélion izay midika hoe "vaovao tsara", "vaovao mahafaly". Ny hoe evanjely, izay fampiasan' ny Eglizy katôlika rômana eto Madagasikara matetika, dia fanagasiana avy hatrany io teny grika io. Vaovao mahafaly ho an' ny Kristiana satria "Tenin' Andriamanitra", manambara ny fanavotana an' izay mibebaka amin' ny fahotany sy mino an' i Jesoa Kristy ho zanak' Andriamanitra.
Ao amin' ny Fandikan-tenin' ny Fitopolo (na Septanta), dia hita ao amin' ny andalan-teny roa ny teny hoe euangelion (ao amin' ny Boky faharoan' ny Mpanjaka sy ao amin' ny Boky faharoan' i Samoela) izay midika hoe “vaovao”; hita ao amin' ny Bokin' i Isaia (ao amin' ny Deoterô-Isaia) koa ny matoanteny hoe euangelizomai izay manondro, miaraka amin' ny heviny ara-teôlôjia, ny fanambaràna ny fanafahana ny vahoaka.
Taorian' ny namoronana ny tetiandro joliana dia nisy sora-tsokitra tamin' ny andron' i Aogosto, izay manaporofo fa ny fampielezan-kevitra imperialy dia nanome heviny mafy an' ilay teny, izay maneho ny fanombohan' ny vanim-potoana vaovao izay tsy inona fa ny Pax Augusta.
Ny teny hoe "euangelion" dia noraisin' ny mpanoratra ny Testamenta Vaovao, izay ahitana io teny io miverina in-76, izay hanambaràna indrindra fa ny famonjena mandrakizay ho an' izay rehetra mibebaka amin' ny fahotany sy mametraka ny finoany amin' i Jesoa Kristy. Ao amin' ny asa soratr' i Paoly no ahitana ny fisehoan' io teny io be indrindra, inenimpolo, izay toa manaporofo ny fampiasan' ny fiangonana kristiana jodeô-helenistika tamin' ny fotoana nahaveloman' ny mpanoratra, izay toa ifamatoran' ny teny hoe "euangelion" amin' ny endrika samihafan' ny fanekem-pinoana an' i Jesosy Kristy. Ny mpanoratra ny Filazantsara araka an' i Marka no voalohany nampiasa ny teny hoe "filazantsaran' i Jesosy" na "vaovao mahafalin' i Jesoa" ho fanambaràna ny Fanjakan' Andriamanitra voarakitra ao amin' ny toritenin' i Jesoa.
Ohatra, tamin' ny ampahany voalohan' ny vanim-potoan' ny literatiora paleô-kristiana, ny teny hoe "euangelion" dia tsy manondro lahatsoratra voafaritra manokana, fa ny hafatra momba ny famonjena mifandray amin' i Jesosy. Toa i Markiôna no nahazoana ny fampiasana io teny io, teo antenatenan' ny taonjato faha-2, mba hanondroana lahatsoratra voatondro, avy eo, nanomboka amin' ny faran' io taonjato io, ny teny hoe euangelion dia matetika manondro sokajina literatiora manokana izay miresaka momba ny io "vaovao tsara" io, ny lohateny hoe "Filazantsara araka an' i ..." izay iraisan' ny filazantsara efatra lazaina hoe "kanônika" (Matio, Marka, Lioka ary Joany na Jaona) izay asan' ny mpanoratra tatỳ aoriana. Amin' ny heviny ankapobeny, ny hoe "ny Filazantsara” na "ny Evanjely" na "ny Vaovao Mahafaly", raha tsy misy fanazavana fanampiny, dia manondro ireo filazantsara efatra ireo.
Hita ao amin' ny asasoratra sasany hita tao Komràno koa io teny io. Farany, misy lahatsoratra hafa tatỳ aoriana izay tsy neken' ny Fiangonana kristiana, dia ny filazantsara lazaina hoe "apôkrifa".
Ny filazantsara kanônika
[hanova | hanova ny fango]Maro ny filazantsara na evanjely, nefa ny efatra amin' ireo ihany no noraisin' ny Kristiana ho boky mendrika ny ho hita ao amin' ny Baiboly, ny hafa rehetra, izay tsy voaray, dia atao hoe apôkrifa. Ny Filazantsara efatra dia tsy afangaro amin' ny boky ao amin' ny Testamenta Vaovao toy ny Asan' ny Apôstôly, ny epistily ary ny Apôkalipsan' i Joany (na Apôkalipsin' i Jaona).
Fanasokajiana ny evanjely kanônika
[hanova | hanova ny fango]Misokajy roa ny Filazantsara, dia ny Filazantsara sinôptika (na Vaovao Mahafaly sinôptika) telo sy ny Filazantsara araka an' i Jaona (na Joany). Ireto ireo Filazantsara sinôptika,ireo: ny Filazantsara araka an' i Matio sy ny Filazantsara araka an' i Marka ary ny Filazantsara araka an' i Lioka.
Vontoatiny
[hanova | hanova ny fango]Mitantara ny fiainan' i Jesosy Kristy, mampita ny asa sy ny fampianarana nataony, mitatitra ny fahafatesany sy ny fitsanganany indray, ary milaza ny mbola hiverenany handray ireo izay mino azy, ary manambara ny amin' ny Fanjakan' Andriamanitra ny Filazantsara efatra.
Famintinana ny Filazantsara efatra
[hanova | hanova ny fango]Filazantsara araka an' i Matio
[hanova | hanova ny fango]Fifandimbiasana fitantarana sy fifanjohian-toriteny no mamorona ny Filazantsaran' i Matio. Betsaka ny toriteny nataon' i Jesoa taterin' ity evanjely ity ka anisan' ireny ireo izay manambara ny vaovao mahafalin' ny famonjena sy ny fanjakan' Andriamanitra, ny fanoharana isankarazany, ny torohevitra ho an' ny Fiangonana ary ny amin' ny Andro farany. Mitantara ny fahaterahan' i Jesosy sy ny fahazazany, ny fihaonany tamin' i Jaona mpanao batisa, ny fiantsoany ny mpianany, ny fahagagana sy fanasitranana nataony, ny fijaliany, ny fitsanganany ho velona ary ny fanirahany ny mpianany hitory ny Vaovao Mahafaly eran' izao tontolo izao. Tokony ho teo anelanelan' ny taona 70 sy 90 no nanoratana ny Evanjelin' i Matio.
Filazantsara araka an' i Marka
[hanova | hanova ny fango]Mitantara ny Filazantsdara araka an' i Marka fa tao Galilea i Jesosy no niseho voalohany, nisedra ny fanoheran' ireo izay tsy tia azy, nanao fanoharana sy fahagagana ary niady hevitra tamin' ny mpanohitra azy koa. Niasa tany ivelan' i Galilea koa i Jesosy ka tany izy dia mbola nanao fahagagana, niady hevitra tamin' ny Fariseo, niresaka ny amin' ny Fanjakan' Andriamanitra sy ny hamafin' ny fanarahana azy. Ny Filazantsaran' i Marka dia mitantara fa tao Jerosalema i Jesosy no nanadio ny Tempoly, nitsikera ny Fariseo, nilaza ny amin' ny zavatra hiseho amin' ny andro farany. Tao izy no nosamborina sy notsaraina. Mitantara ny nampijaliana an' i Jesosy sy ny nahafatesany ary ny nitsanganany tamin' ny maty koa ny Filazantsara araka an' i Marka. Teo anelanelan' ny taona 60 sy 75 no nanoratana azy.
Filazantsara araka an' i Lioka
[hanova | hanova ny fango]Miresaka ny amin' ny fitiavan' Andriamanitra ny olombelona rehetra ny Filazantsaran' i Lioka. Izany no nahatonga an' i Jesoa ho tonga eto amin' izao tontolo izao mba hamonjy ny olona rehetra. Maro ny ohatra nataon' i Jesoa momba izany fitiavana izany: ilay Samaritana tsara fanahy, ilay ondry very, ilay zanaka mpandany. I Lioka ihany no mintantara ny amin' ny namangian' i Jesoa ny tokantranon' ilay mpamory hetra sy ny nilazany koa fa na ny mpanao heloka bevava aza dia afaka ny hanantena hiditra any am-paradisa. Miresaka misimisy kokoa ny amin' ny Fanahin' Andriamanitra noho ny boky hafa ao amin' ny Testamenta Vaovao ny Filazantsaran' i Lioka: ny herin' ny Fanahy Masina tao amin' i Jaona mpanao batisa, ny resaky ny anjely tamin' i Maria izay nilaza fa ho tonga aminy ny Fanahy Masina, ny nilazan' i Jesoa fa ny Fanahy Masina no fanomezana lahibe indrindra. Ao no tena ahitana fa nivavaka mandrakariva i Jesoa amin' izay rehetra ataony sy nampianatra mivavaka koa. Ao koa no ahitana ny fitiavan' i Jesoa ny mahantra. Asehon' i Lioka amin' ny alalan' ny fitantarany ny nihinanan' i Jesoa trondro fa olombelona mitafy nofo i Jesoa izay nitsangana tamin' ny maty fa tsy matoatoa. Teo anelanelan' ny taona 70 sy 100 no mety nanoratana ny Evanjelin' i Lioka.
Evanjely araka an' i Joany
[hanova | hanova ny fango]Ny Evanjely araka an' i Joany dia mamaly ny fanontaniana hoe: "Iza moa i Jesoa?" Ataon' i Joany hoe "ny Teny" izay nentin' Andriamanitra namorona an' izao tontolo izao sy nanomezany aina ny olona rehetra i Jesoa. I Jesoa no Zanak' ondrin' Andriamanitra izay manafaka ny fahotan' izao tontolo izao. Izy ilay efa voasoratr' i Mosesy (na Môizy) sy ny mpaminany. Izy no Zanak' Andriamanitra sady mpanjakan' i Israely. Ao amin' io filazantsara io no ahitana ilay vehivavy samaritana izay nomen' i Jesosy "rano velona", ny nananganany an' i Lazarôsy (na Lazara) tamin' ny maty, ny tsy fatokian' i Tômasy (na Tômà) ny amin' ny fitsanganan' i Jesoa tamin' ny maty. Manao ny tenany ho mofo velona sy fahazavan' izao tontolo izao sy mpiandry tsara ary divay tsara koa i Jesoa. Ny Filazantsaran' i Jaona dia mitantara ny fahagagana fito nataon' i Jesosy izay ataony hoe "famantarana". Ny handresy lahatra ny mpamaky ny amin' ny maha Mesia sy Zanak' Andriamanitra an' i Jesosy no tanjon' ny Filazantsaran' i Jaona. Teo anelanelan' ny taona 80 sy 110 no nanoratana azy.
Ny filazantsara apôkrifa
[hanova | hanova ny fango]Ny asasoratra atao hoe filazantsara apôkrifa na evanjely apôkrifa dia tsy tafiditra ao amin' ny Baiboly, tsy boky kanônika izy ireo. Ny teny hoe apôkrifa dia teny grika nogasina (ἀπόκρυφος / apókryphos), izay midika hoe "miafina" na "nafenina". Nosoratan' olona ao amin' ny fivavahana gnôstika (fivavahana manankina ny famonjena amin' ny fahalalana miafina) tsy anisan' ny Apôstôlin' i Jesoa Kristy ny sasany amin' ny evanjely apôkrifa ireo.
Ireto ny ohatra amin' izany: Filazantsaran' ny Fahamarinana, Filazantsaran' i Nikôdemôsy, Filazantsaran' i Filipo, Filazantsaran' i Tômasy, Filazantsaran' i Barnabà, Filazantsaran' i Gamaliela, Filazantsaran' i Jodasy, Filazantsaran' i Maria, Filazantsaran' i Petera, Filazantsara miafin' i Marka, Filazantsara Arabon' ny Fahazazana, Filazantsara Armenian' ny Fahazazana, Filazantsaran' ny Fahazazana araka an' i Tômasy, sns.