Evanjely (karazan-dahatsoratra)
Ny evanjely na filazantsara na vaovao mahafaly dia karazan-dahatsoratra ara-teôlôjia ao amin' ny fivavahana maro. Tao amin' ny fivavahana rômana taloha sy amin' izao fotoana izao ao amin' ny kristianisma, ny evanjely na filazantsara dia hafatra momba ny famonjena avy amin' ny andriamanitra , mpamonjy, izay nitondra fiadanana na tombontsoa hafa ho an' ny olombelona. Tao amin’ ny fivavahana grika taloha, io teny io dia manondro karazana sorona na fanolorana ara-pombafomba natao hisaorana ny andriamanitra rehefa nahazo vaovao tsara.
Io atao hoe evanjely io dia efa nisy hatramin' ny vanim-potoana klasika tany Grisia, fara fahakeliny. Ny mpanoratra rômanina dia fantatra fa nandray azy io tany amin’ ny faramparan’ ny taonjato voalohany tal JK, ary ny Kristianina tatỳ aoriana kely. Ivon-kafatry ny kristianisma ankehitriny izy io, izay fantatra amin’ ny anarana hoe Evanjely na Filazantsara na Vaovao Mahafaly, zay mirakitra ny fitantarana an-tsoratra momba ny fiainana sy ny fampianaran' i Jesosy na Jesoa Kristy.
Fiforonan-teny
[hanova | hanova ny fango]Ny teny hoe evanjely dia avy amin' ny teny grika hoe εὐαγγέλιον / euangelion, izay midika hoe "vaovao tsara". Izany dia avy amin' ny fanakambanana ny hoe εὖ / eû, '"tsara"' sy ny hoe ἄγγελος, / ángelos, "mpitondra hafatra" ary -ιον / ion, tovana mpanakely. Nadika tamin’ ny teny latinina hoe evangelium ilay teny grika tao amin' ny Volgata (Vulgata), ary nadika tamin' ny teny latinina ihany koa hoe bona annuntiatio. Tamin' ny teny grika io teny io tany am-boalohany dia nanondro ny valisoa na ny karama natolotra ny mpitondra hafatra nampita vaovao tsara. Avy eo dia lasa nanobdra ilay vaovao tsara, ary koa ny fanatitra ara-pivavahana fisaorana noho ny zav-tsoa azo.
Tao amin' ny fivavahana grika sy rômanina
[hanova | hanova ny fango]Tamin' ny vanim-potoana klasika grika
[hanova | hanova ny fango]Ao amin' ny fivavahana grika taloha ny teny hoe εὐαγγέλια dia midika hoe sorona atolotra noho ny vaovao tsara. Sahala amin’ ny fanati-pisaorana ara-pivavahana grika hafa, ny fanatitra dia sorona biby, ny fanatitra sakafo sy ny zava-pisotro ary ny fanokanan-javatra ara-pivavahana. Nankalazaina matetika tamin' ny alalan' ny fanatitra ny vaovao momba ny fandresena ara-tafika. Ao amin’ ilay tantara an-tsehatra Ἱππεῖς / Hippeîs nataon’ i Aristôfanesy tamin’ ny taona 424 tal JK, ilay mpilalao tantara an-tsary Paflagôna dia nanolotra sorona be dia be tamin’ ny ombivavy kely zato ho an’ i Atena mba hankalazana ny vaovao tsara. Misy heviny roa io teny grika io: ny endriny milaza tokana dia midika hoe "valisoa aloa ho an’ ny iraka olombelona mitondra vaovao tsara", ary ny endriny milaza maro dia midika ho fanati-pisaorana ho an’ ireo andriamanitra noho ny vaovao tsara.
Tao Rôma
[hanova | hanova ny fango]Ny fanompoam-pivavahana natao amin' ny emperora rômana dia nankalaza ny vaovao mahafalin' i Divus Augustus ("Aogosto lasan-ko andriamanitra"), fandraisana ara-pedràn' ilay emperora rômana ôktaviana voalohany, izay fantatra ihany koa amin' ny anarana hoe Augustus Caesar (Aogosto Kaisara). Sady olombelona no andriamanitra i Aogosto, "mpamonjy nampitsahatra ny ady, ary handamina ny zava-drehetra amin' ny lamim-piadanana". Antsoina hoe Pax Romana io vanim-potoanan' ny fandriam-pahalemana io. Mba hankalazana ny vaovao tsaran' ny fandriam-pahalemana amin' ny alalan' ny fanatitra tsy mahazatra, ny governora Paolo Fabio Maksimo (Paullus Fabius Maximus) dia nanolotra ny fombafomba fanokanana ny tetiandro ho an' i Aogosto, ka nanomboka ny taona vaovao amin' ny fitsingerenan' ny andro nahaterahan' i Aogosto. Io fanokanana ny Divus Augustus io dia natao hampifanaraka ny kalandrie amin' ny toerana isan-karazany manerana ny Empira, ary io no niandohan' ny anaran' ny volana Aogositra. Io hevitra momba ny fanokanana ho an' ny fitsingerenan' ny andro nahaterahan' ny mpanjaka iray io no fototry ny tetiandro joliana sy tetiandro gregôriana.
Ny fampiharana iray amin' ity fanokanana ny tetiandro evanjelika ity dia voarakitra ao amin' ny sora-tsokitra ara-tetiandro tao Priena. Ao amin' ity tahirin-kevitra ity, ny teny grika kôine nadika hoe "vaovao tsara" dia miseho amin' ny fankalazana ny nahaterahan' i Aogosto izay sady andriamanitra no mpamonjy, izay nirahin' i Providentia hitondra fiadanana. Izy io dia manambara ny fikasan' ny tanànan' i Priena hanova ny tetiandro mba hanomboka amin' ny fitsingerenan' ny andro nahaterahan' i Aogosto, andro voalohan' ny vaovao tsara. Ny sora-trsokitr' i Priena no fampiasa malaza indrindra ny hoe evanjely talohan' ny vabim-potoana kristiana ny hevitra momba ny filazantsara. Natao tamin’ ny 9 tal JK, taona vitsivitsy talohan’ ny nahaterahan’ i Jesosy, io sora-tsokitra io dia mampiseho fa nampiasaina ho teny ara-pôlitika ny hoe evanjely talohan' ny nampiharana azy tao amin’ ny kristianisma.