Fiteny grika kôine

Avy amin'i Wikipedia
Sombin' ny Epistily faharoa ho an' ny Kôrintiana (2Kôr. 11.33 - 12.9) amin' ny fiteny grika kôine.

Ny fiteny grika kôine na grika kôine na grikan' ny Baiboly dia endriky ny fiteny grika (raha ny marina dia ny fiteny grika tranainy) izay notenenin' ny olona tamin' ny vanimpotoana sy tontolo nanjakan' ny kolontsaina grika (vanimpotoana helenika) ary nampanarahim-penitra tamin' ny vanimpotoana nampiroborobo ny kolontsaina grika. Tsy ny Grika ihany no nampiasa io fiteny io fa ny hafa firenena izay nandray manontolo na ampahany ny kolontsaina grika na ireo olona te hampita ny heviny tamin' ny olona samihafa firenena tamin' izay.

Avy amin' ny endrika iôniana-atikan' ny fiteny grika izay nisisihan' ny endrika hafan' ny fiteny grika ny fiteny grika kôine[1].

Tamin' io fiteny io no nanoratana bokim-pivavahana maro toy ny boky ao amin' ny Testamenta Vaovao ao amin' ny Baiboly. Fitteny ôfisialin' ny fitantanan-draharaha tamin' izany fotoana izany koa ny fiteny grika kôine tao amin' ireo faritra nandray ny kolontsaina grika ka nifaninana tamin' ny fiteny latina izy tamin' izany.

Fiforonan-teny[hanova | hanova ny fango]

Ny hoe kôine dia avy amin' ny teny grika hoe κοινή / koinế (izay midika hoe "iraisana" na "iombonana") izay fanafohezana ny andian-teny hoe κοινὴ διάλεκτος / koinề diálektos (izay midika hoe "endri-piteny iraisana"). Atao hoe Ελληνιστική Κοινή / Hellênistikê Koiné koa izy amin' ny teny grika.

Tantaran' ny fiteny grika kôine[hanova | hanova ny fango]

Ny faritra niteny grika kôine nandritra ny vanimpotoana helenistika (taona 323 - 31 tal. J.K.) * Manga antitra: Niteny grika ny ankamaroan' ny mponina tao amin' ireo faritra ireo. * Manga tanora: Faritra nandray ny kolontsaina grika.

Ny fiteny grika kôine dia nivoatra ho fiteny iraisan' ny tafik' i Aleksandra Lehibe, satria endri-piteny grika maro no nampiasaina talohan' izay.

Tamin' ny fiafaran' ilay fakan' ny Makedôniana tany dia nampiasain' ny olona hatrany Egipta ka hatrany amin' ny sisin-tanin' i India ity fiteny iraisana ity. Nivoatra avy tamin' ny fiteny grika klasika ny fiteny grika kôine. Ny fiteny grikan' ny Andro Antenatenany (taonjato voalohany hatramin' ny taona nanorenan' i Kônstantino I an' i Kônstantinôpôlisy tamin' ny taona 330 taor. J.K. ka efa fivoaran' ny fiteny grika kôine izany.

Ny vanimptoana taorian' ny fiteny grika klasika dia fotoana niforonan' ny fiteny grika kôine sy nivoarany nandritra ny vanimpotoana helenistika sy rômana ao amin' ny tantara grika, hatramin' ny tapany farany amin' ny Andro Taloha.

Fiavian' ny fiteny grika kôine[hanova | hanova ny fango]

Ny fiavian' ny fiteny grika kôine dia tsy fantatra mazava hatramin' ireo fotoana voalohany nisiany. Nandritra ny vanimpotoana nanjakan' ny kolontsaina grika dia nihevitra ny ankamanoan' ny manampahaizana fa io fiteny io dia vokatry ny fifangaroan' ny endrika efatry ny fiteny grika ka izany no iantsoana azy hoe ἡ ἐκ τῶν τεττάρων συνεστῶσα / hê ek tôn tettarôn sunestôsa ("ny fikambanan' ny efatra"). Izany fomba fijery izany dia notohanan' ilay mpahay teny aotrisiana Paul Kretschmer nandritra ny fiantombohan' ny taonjato faha-19 tao amin' ny boky nosoratany hoe Die Entstehung der Koine (1901), fa ilay Alemàna atao hoe Wilamowitz sy ilay Frantsay atao hoe Antoine Meillet dia samy niankina tamin' ny singa tsy momba ny fiteny grika atikan' ny kôine (toy ny σσ asolo ny ττ sy ny ρσ asolo ny ρρ; ohatra: θάλασσαθάλαττα, ἀρσενικόςἀρρενικός), dia mihevitra ny grika kôine ho endriky fiteny grika iônika notsorina. Ny vahaolana farany eken' ny manampahaizana dia ilay nomen' ny mpahay fiteny grika G. N. Hadzidákis, izay nanaporofo fa na dia ny "fikambanan' ny efatra" izay fototra marin-toeran' ny fiteny grika kôine dia fiteny grika atika tanteraka. Izany hoe ny fiteny grika kôine dia azo heverina ho fiteny grika atika mifangaro singa maro, indrindra singa avy amin' ny fiteny grika iônika, nefa misy koa singa avy amin' ireo endrika hafan' ny fiteny grika. Ny fiantraikan' ny fiteny grika kôine tamin' ireo singa ara-piteny tsy avy amin' ny fiteny grika atika dia mety miovaova araka ny faritra.

Noho izany ny endrika maron' ny fiteny grika kôine notenenin' ireo vahoaka iôniana any Azia Minora sy any Kiprôsy dia mety nanana toetra misongadina kokoa noho ny hafa. Ankoatra izany dia mitovy amin' ny fiteny atika ny fiteny grika kôinen' ny mpanoratra tamin' ny vanimpotoana helenika, ka izany no ilazana azy matetika ho fiteny atika iombonana.

Loharanon-kevitra[hanova | hanova ny fango]

Ny manampahaizana voalohany nandinika ny fiteny grika kôine tamin' ny vanimpotoana aleksandrina sy amin' izao fotoana izao dia ireo filôzôfa izay nanao ny fiteny atika tamin' ny vanimpotoana klasika ho tapiany hanaovany fandinihana ka tsy nandray ireo endrika hafan' ny fiteny grika. Ny fiteny grika kôine dia noheverina ho tsy mendrika hodinihina satria be loatra hono ny fahasimbany. Ny maha zava-dehibe ara-tantara sy ara-kaifiteny ny fiteny grika kôine dia tsy niverenana nodinihina raha tsy tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-19 izay nahitana ireo manampahaizana malaza nitarika fandinihana maro mifanesy momba ny fivoaran' ny fiteny grika kôine nandritra ny vanimpotoana helenika sy rômana izay nifanindry taminy. Ny loharano nandinihana ny fiteny grika kôine dia maro nefa tsy mitovy ny fahazoana antoka azy ireo.

Ny tena misongadina dia ny sora-tsokitra taorian' ny vanimpotoana klasika sy ireo taratasy zozoro (papiry) satria nisy vontoatiny tsy sandoka izy ireo sady azo anaovana fandinihana avy hatrany. Ny loharano iray lehibe hafa dia ny Baiboly jiosy (Tesatamenta Taloha) amin' ny fiteny grika, atao hoe Septoajinta. Ity boky ity dia mampita fampianarana amin' ny sarangan' olona ambany ka mampiasa ny endri-piteny niely indrindra tamin' izany fotoana izany. Nisy koa lahatsoratra azo alaina amin' ireo manampahaizan' i Atika nandritra ireo vanimpotoana helenika sy rômana ireo. Ireo manam-pahaiana ireo, izay te hiady amin' ny fivoaran' ilay fiteny, dia namoaka lahatsoratra feno ohatra mampitaha ny fiteny grika atika, izay heveriny ho "marina", amin' ny fiteny grika kôine izay ataony hoe "mania". Izao no zavatra nosoratan' i Frinikosy Arabiosy (Phrynicus Arabius) tamin' ny taonjato faha-2 taor. J.K.:

  • Βασίλισσα οὐδείς τῶν Ἀρχαίων εἶπεν, ἀλλὰ βασίλειαβασιλίς. / Basilissa oudeis tôn Arkhaiôn eipen, alla basileiabasilis. ("Basilissa[2] - ireo Olona fahiny dia tsy nampiasa izany velively, aleo ny hoe Basileia na Basilis").
  • Διωρία ἑσχάτως ἀδόκιμον, ἀντ’αυτοῦ δὲ προθεσμίαν ἐρεῖς / Diôria eskhatôs adokimon, ant autou de prothesmia ereî ("Dioria[3] dia tsy fiteny fa soloy amin' ny hoe prothesmia").
  • Πάντοτε μὴ λέγε, ἀλλὰ ἑκάστοτε καὶ διὰ παντός / Pantote mê lege, alla hekastote kai dia pantos ("Aza miteny hoe Pantote[4] fa hekastote sy dia pantos").

Ny loharano hafa sasany dia azo tamin' ny fahitana isankarazany toy ny sora-tsokitra tamin' ny tavim-bilany nataon' ny mpanao hoso-doko malaza, izay ahitana matetika fahadisoana vokatry ny fahalalany tsy tonga lafatra io fiteny io.

Fivoaran' ny fiteny grika kôine avy amin' ny fiteny grika tranainy[hanova | hanova ny fango]

Ny feon-teny[hanova | hanova ny fango]

Ny fiteny grika kôine dia tetezamita amin' ny lafiny feon-teny: tamin' ny fiandohany dia saika nitovy tanteraka amin' ny fiteny grika tranainy ny grika kôine, nefa rehefa taty aoriana dia nihamanakaiky ny fiteny grika ankehitriny izy. Ny fiovana tena lehibe nandritra io vanimpotoana io dia ny fahaverezan' ny halavan' ny zanapeo, ny fanoloanana ny tsindrin-kaavo amin' ny tsindrim-baika ary ny fanoloana ny ankamaroan' ny zanapeo kambana amin' ny zanapeo tokana. Ny fiovana misongadina dia ireto:

Litera Fanononana grika klasika Fanononana grika kôine Fanononana grika ankehitriny
β [b] [β] [v]
γ [g] [ɣ], [j] raha alohan' ny [i] sy [ɛ] [ɣ], [ʝ] alohan' ny [i] sy [ɛ]
δ [d] [d] [ð]
ε [e] [ε] [ε]
ζ [zd] [z] [z]
η [εː] [eː] [i]
θ [tʰ] [tʰ] [θ]
φ [pʰ] [ɸ] [f]
χ [kʰ] [kʰ] [x], [ç] alohan' ny  [i] sy [ɛ]
ο [o] [ɔ] [ɔ]
υ [y] [y] [i]
ω [ɔː] [ɔ] [ɔ]
αι [ai] [ε] [ε]
αυ [au] [aβ] alohan’ ny renifeo migoboka,

[aɸ] alohan’ ny renifeo tsy migoboka

[av] alohan’ ny renifeo migoboka,

[af] alohan’ ny renifeo tsy migoboka

ει [eː] [i] [i]
ευ [eu] [εβ] alohan’ ny renifeo migoboka,

[εɸ] alohan’ ny renifeo tsy migoboka

[εv] alohan’ ny renifeo migoboka,

[εf] alohan’ ny renifeo tsy migoboka

ηι [ɛːj] [i] [i]
οι [oi] [y] [i]
ου [oː] [uː] [u]
υι [yː] [i] [i]

Jereo koa:[hanova | hanova ny fango]

Loharano sy fanamarihana[hanova | hanova ny fango]

  1. Définitions lexicographiques [[1]] et étymologiques [[2]] de « koinè » (sens A. 1.) du Trésor de la langue française informatisé, sur le site du Centre national de ressources textuelles et lexicales.
  2. Ny teny hoe Βασίλισσα / Basilissa dia midika hoe "mpanjakavavy".
  3. Ny teny hoe Διωρία / Diôria dia midika hoe "fe-potoana".
  4. Ny teny hoe Πάντοτε / pantote dia midika hoe "mandrakariva".