Tany

Ny Tany

Ny Tany (marika: ) dia planeta fahatelo raha ny elanelany amin' ny Masoandro no heverina ary fahadimy lehibe indrindra ao amin' ny rafi-masoandro eo amin' ny lanjany (5,974.10²⁴ kg eo ho eo) sy ny savaivony (eo ho eo amin' ny 6 371 km eo ho eo). Izy irery ankehitriny no fantatra fa onenan-javamananaina. Niforona tamin' ny 4,5 lavitrisa taona lasa ny Tany; anisan' ny planeta vato eto amin' ny Rafitry ny Masoandro izy io, ny telo hafa dia i Merkiora sy i Venosy ary i Marsa. Ny ankoatr' izay dia planeta etona. Mihodina amin' ny Masoandro ny tany ka ny lanja lehiben' ny Masoandro no miteraka izany, tahaka ny lanja lehiben' ny Tany izay mampihodina ny Volana manodidina azy. Ny isan' ny andro ihodinan' ny Tany amin' ny Masoandro dia 365,25 eo ho eo: izany no antsoina hoe herintaona. Araka ny fanomezana daty radiômetrika, ny Tany dia niforona 4,54 lavitrisa taona lasa. Manana satelita tokana izy io, dia ny Volana, izay niforona fotoana fohy taorian' izay. Ny isan' ny andro ihodinan' ny Volana amin' ny Tany dia 27,33 andro: izany no niavian' ny hoe volana anondroana fotoana. Mihodina amin' ny tenany ihany koa ny Tany raha oharina amin' ny Masoandro ao anatin' ny andro iray (eo ho eo amin' ny 23 ora 56 mn 04 s). Mitongilana 23° ny teza fihodinan' ny Tany, izay mahatonga ny fizaràn-taona (lohataona, fahavaratra, fararano ary ririnina). Ny fifanintonana miteraka fihodinana eo amin' ny Volana no miteraka ny aka sy ny famonta (fihemorana sy fisondritan' ny haavon' ny ranomasina sy ny zavatra hafa), sady mahamarin-toerana ny teza fihodinany ary mampihena tsikelikely ny hafainganan' ny fihodinany.

Manana velarana mirefy 510 067 420 km² ny Tany. Ny Tany no planeta tena ahitana rano mikoriana eto amin' ny Rafitry ny Masoandro, ary 71 % amin' ny velarany manontolo no misy izany. Izay koa no iantsoana ny Tany ho "planeta manga". Eto amin' ny Tany dia ahitana karazana zavamananaina eo amin' ny 14 tapitrisa eo ho eo. Eo amboniny no tena iainan' ny ankamaroan' izy ireo, ary misy ihany koa ny karazan-javamananaina any ambanin' ny tany. Niova be ny zavamananaina teto an-tany. Ohatra, tany am-boalohany, ny sianôbakteria dia nanova ny soson-drivotra iainana sy nanome ôksizenina. Ny fiainana dia niseho voalohany tany an-dranomasina, fara fahakeliny 3,5 lavitrisa taona lasa izay, izay nisy fiantraikany tamin' ny atmôsfera sy ny etỳ ambonin' ny tany noho ny fihanaky ny zavamananaina, voalohany anaerôbika (tsy mila diôksizenina O₂) sy noho ny fipoirana tampoky ny zavamananaina maro sela (metazôera, niteraka ny fitomboan' ny sokajy sy karazan-javamananaina biby sy zavamaniry, ary bakteria) izay miaina amin' ny diôksizenina. Ny fitambaran' ny anton-javatra toy ny halaviran' ny Tany amin' ny Masoandro (150 tapitrisa kilômetatra eo ho eo), ny atmôsferany, ny sosona ôzônina, ny sahan' andriambiny ary ny fivoarany ara-jeôlôjia no nahatonga ny fiainana hivoatra sy handroso. Nandritra ny tantaran' ny evôlisiôna (fivoarana miandalana) teo amin' ny fiainana, ny zavamananaina isankarazany dia niaina vanim-potoana fielezana izay nisehoana faharinganana faobe tsindraindray; eo ho eo amin' ny 99 % amin' ny karazana niaina teto an-tany dia efa lany tamingana ankehitriny. Amin' ny taona 2023 dia maherin' ny 8 lavitrisa ny olona miaina eto an-tany ary miankina amin' ny biôsfera sy ny harena voajanahary ao aminy ny fahavelomany.

Ny Tany no planeta makitroka indrindra ao amin' ny rafi-masoandro ary izy no lehibe indrindra sy mavesatra indrindra amin' ireo planeta vato sy metaly efatra. Ny fonony henjana - antsoina hoe litôsfera - dia mizara ho takelaka tektônika samihafa izay mikisaka santimetatra vitsivitsy isan-taona. Manodidina ny 71 % amin' ny velaran' ny Tany dia rakotra rano - indrindra ranomasina, fa ao koa ny farihy sy ny renirano, izay mamorona ny hidrôsfera - ary ny 29 % sisa dia kôntinenta sy nosy. Rakotra ranomandry ny ankamaroan' ny faritry ny tendrontany s yny manodidinna azy, indrindra fa ny ranomandry any Antarktika sy ny ranomandry makadiry any amin' ny Ranomasimbe Arktika. Ny rafitra anatiny ao amin' ny Tany dia mihetsika, ny vihy mivaingana ao anatiny sy ny vihy ranoka ivelany (samy foronina vy indrindraindrindra) ka mahatonga azy io hamokarana sahan' andriamby vokatry ny fihetsehany anaty sy ny fahasamihafan-kafana eo amin' ny akanjon' ny Tany (foronin' vato misy silikata) izay miteraka ny tektônikan' ny takelaka.

Jereo koa

• Nofon-tany

Ireo fajirin' ny Masoandro

Merkiora (planeta) — Venosy (planeta) — Tany — Marsa (planeta) — Jopitera (planeta) — Satiorna (planeta) — Oranosy (planeta) — Neptiona (planeta)

• Voambolan' ny jeôgrafia