Empira Partiana

Ny Empira Partiana, na Empira Parta, izay atao hoe Empira Arsakida, dia fanjakana iraniana natanjaka ara-pôlitika sy ara-kolontsaina tao Persia tamin' ny Andro Taloha, izay nisy teo anelanelan' ny taona 247 tal. J.K. sy 224 taor. J.K. I Arsaka I, mpitarika ny Parny izay fokom-pirenena skitiana tany Azia Afovoany, no nanorina ny Empira Partiana teo antenatenan' ny taonjato faha-3 tal. J.K. rehefa nalainy i Partia ao avaratra atsinanan' i Iràna, izay faritany (na satrapia) nikomy tamin' ny Empira Seleokida. I Mitridatesy I (171 - 138 tal. J.K.) no nanitatra ny empira tamin' ny fakany an' i Media sy i Mesôpôtamia teo am-pelantanan' ny Seleokida. Rehefa tonga tamin' ny tampon' ny heriny ny Empira Partiana dia niitatra hatrany amin' ireo loharanon' i Eofrata, ao amin' ny antsoina ankehitriny hoe Torkia Atsimo-Atsinanana, ka hatrany Iràna Atsinanana. Vakivakian' ny lalan' ny landy, izay mampitohy ny Empira Rômana ao amin' ny tany lemaka manodidina ny Ranomasina Mediteranea, amin' ny Empira Hana tany Sina, ny Empira Partiana, ka lasa vinany fihaonan' ny kolontsaina sy ny raharaham-barotra.

Ny Partiana na Parta dia nandray ny fanao ara-javakanto sy ara-maritrano sy ara-pivavahana, ary ny famantaram-panjakan' ny empirany ahitana singa isankarazany iangonan' ny kolontsaina persiana sy grika sy armeniana ary eo an-toerana.

Nandritra ny antsasaky ny fotoana nisiany dia nandray ny singa ara-kolontsaina grika ny mpitondra arsakida, nefa tsy nisakana ny famelomana miandalana ny fomban-drazana iraniana izany. Ny andriamanjaka arsakida dia atao amin' ny teny grika hoe ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΜΕΓΑΛΟΥ ("zanaky ny mpanjaka lehibe") ary natao hoe "mpanjakan' ny mpanjaka" araka ny hita amin' ny sora-tsokitra sasany, ka manamafy ny maha taranaky ny Akemenida azy ireo izany. Neken' izy ireo ny fisian' ny mpanjaka manompo isan-toerana fa tsy nanao tahaka ny Akemenida izay nanendry solontena (satrapa) any amin' ny faritany (satrapia). Nanendry satrapa vitsivitsy ihany ny tao an-dapa ka ny ankamaroan' ireo dia niasa tany ivelan' i Iràna, nefa ireo satrapia ireo dia ny kely kokoa sady kely tanjaka kokoa raha mitaha amin' ireo solontena akemenida. Rehefa niitatra ny fahefan' ny Arsakida dia nafindra avy any Nisa ho any Ktesifôna ny renivohitry ny fitondram-pankana izay manamorona ny renirano Tigrisy na Tigra (ao atsimon' i Bagdad any Iràka ankehitriny), na dia nisy toerana maro hafa natao renivohitra.

Ny fahavalo voalohan' ny Partiana dia ny Seleokida ao andrefana sy ny Skitiana ao atsinanana. Rehefa nihaniitatra anefa ny Empira Partiana dia niady tamin' ny fanjakan' i Armenia i Partia avy eo tamin' ny Repoblika Rômana. Rehefa resy ny Rômana izay notarihin' i Marko Likinio Kraso (latina: Marcus Licinius Crassus) dia resy tao Haràna (persiana: Harrân) na Karay (grika: Κάρραι / Karrhai) tamin' ny taona 53 tal. J.K. sy tamin' ny taona 40-39 tal. J.K., nalain' ny Partiana ny tany Atsinanana manontolo, afa-tsy i Tiro (na Tira). Na izany aza dia namaly fanafihana i Marko Antonio (latina: Marcus Antonius) ary emperora rômana maro no niditra nanafika tany Mesôpôtamia nandritra ny ady persiana-rômana. Naka matetika ny tanànan' i Seleokia sy i Ktesifôna ny Rômana tamin' ireo ady ireo nefa tsy afaka nitazona izany maharitra. Nisy koa ny ady an-trano niseho matetika teo amin' ireo te handray ny fitondrana partiana ka izany no nampidi-doza kokoa noho ny fananiham-bohitry ny fahavalon' ny Partiana ka nahatonga ny tanjaky ny Empira Partiana hikorosy fahana sy ho levona tsy misy intsony tamin' ny fikomian' i Ardasira I (na Artakserksesy I) mpanjaka any amin' ny faritr' i Farsa (na Parsa), nanohitra ny Arsakida sady namono an' i Artabàna, mpanjakany farany, tamin' ny taona 224 taor. J.K. Nanorina ny Empira Sasanida i Ardasira I, dia ilay empira nanjaka tao Iràna sy tamin' ny ankabeazan' ny tany Atsinanana Akaiky hatramin' ny nahazoan' ny Miozolmàna tanteraka izany faritra izany tamin' ny taonjato faha-7. Afaka nitohy tao Armenia ny fanapahan' ny taranaka arsakida hatramin' ny taona 428 taor. J.K.

Jereo koa

Partia

Vahoaka iraniana tamin' ny Andro Taloha:

Alàna - Baktriana - Daha - Koarezmiana - Masageteana - Mediana - Partiana - Persiana - Sagartiana - Saka - Sarmatiana - Skitiana - Sôgdiana - Kimeriana.