Fianakaviam-piteny

Avy amin'i Wikipedia

Ny fianakaviam-piteny dia vondrom-piteny iray fiaviana izay nivoatra tamin' ny alalan' ny fampitan' ny taranaka mifandimbin' ny mpiteny azy avy amin' ny razam-piteny iraisana. Ny hoe fianakaviam-piteny dia andian-teny ampitahana ny fivoaran' ny fiteny amin' ny fivoaran'ny zava-manana aina, araka ny modelin' ny fitaranahana. Ny fananganana izany fihavananan' ny fiteny izany no ivon' ny fikarohan' ny haiteny ara-tantara. Ny ankamaroan' ny fiteny eto amin' izao tontolo izao dia azo avondrona anaty fianakaviam-piteny. Araka ny fampitahana azy ireo amin' ny hazo dia atao hoe sampam-piteny ny vokatry ny fizaràna ny fianakaviam-piteny. Ny fiteny izay tsy fanta-piaviana dia ata hoe fiteny manirery.

Fianakaviam-piteny lehibe[hanova | hanova ny fango]

Ireto ny fiankaviam-piteny lehibe misy eto amin'izao tontolo izao:

Fianakaviam-piteny afrô-aziatika[hanova | hanova ny fango]

Sarintany maneho ny fiteny hamitô-semitika mbola tenenina amin' izao fotoana izao. Ny faritra miteny semitika dia miloko volon-daoranjy.

Ny fiteny hamitô-semitika, izay atao hoe koa fiteny afrô-aziatika, dia fianakaviam-piteny tenenina indrindra ao Afrika Avaratra, ao amin'ny Tandrok'i Afrika, ao Atsinanana Afovoany, ao amin' ny faritr' i Sahara ary ao amin' ny ampahany amin' ny faritr' i Sahely. Miisa 350 any ho any ny fiteny ao amin' io fianakaviam-piteny io ary miisa 410 000 000 ny mpiteny azy. Fahefatra io fianakaviam-piteny io raha ny isan' ny mpiteny no heverina, ka ny eo alohany araka ny filaharany avy dia ireo fiteny indô-eorôpeana, ireo fiteny sinô-tibetana ary ireo fiteny nizerô-kôngôley.

Ny fiteny hamitô-semitika dia misampana enina, dia:

Ny fiteny afrô-aziatika be mpiteny indrindra dia ny fiteny arabo. Izy ihany koa no be mpiteny indrindra ao amin' ireo fiteny semitika, izay lasa aloha lavitra an' ireo fiteny amharika izay laharana faharoa amin' ny fiteny semitika be mpiteny.

Fianakaviam-piteny nizerô-kôngôley[hanova | hanova ny fango]

Ny fiteny nizerô-kôngôley na fiteny nizer-kôngô dia vondrom-pianakaviam-piteny afrikana maro mpiteny indrindra sady miparitaka amim-beleran-tany midadasika indrindra. Ny ankamaroan' ny fiteny afrikana dia ao amin' io fianakaviam-piteny io, izay ahitana fiteny miisa 1 525, izany hoe 21%n' ny fiteny maneran-tany, ka izy no mitana ny laharana voalohany raha ny isan' ny fiteny ao aminy no heverina. Olona miisa 459 000 000 any ho any no miteny nizerô-kôngôley, izany hoe ny 7%n' ny mponina maneran-tany, ka ny antsasaky ny isan' ireo fiteny ireo dia tenenin' ny olona miisa tsy latsaky ny 29 000 isaky ny fiteny avy. Miavaka ny fiteny nizerô-kôngôley amin' ny fisian' ny kilasin'anarana.

Mizara fianakaviam-piteny 15 ny vondrom-pianakaviam-piteny nizerô-kôngôley, dia

  • ny fianakaviam-piteny katla.
  • ny fianakaviam-piteny rasada.
  • ny fianakaviam-piteny ijoida
  • ny fianakaviam-piteny dôgôna.
  • ny fianakaviam-piteny mande, ka anisan' izany ny fiteny bambara, ny fiteny diola, ny fiteny malinke, ny fiteny soso, ny fiteny mende, ny fiteny kpele, ny fiteny soninke ary ny fiteny dana.
  • ny fianakaviam-piteny lafofa.
  • ny fianakaviam-piteny talody-heibàna.
  • ny fianakaviam-piteny atlantika, isan'izany ny fiteny peola.
  • ny fianakaviam-piteny kro.
  • ny fianakaviam-piteny senofo, ka isan'izany ny fiteny sebaara, ny fiteny mamara ary ny fiteny sopiire.
  • ny fianakaviam-piteny gora, isany ny fiteny more.
  • ny fianakaviam-piteny adamaoa-obangiana, isany ny fiteny momoie.
  • ny fianakaviam-piteny koa, isany ny fiteny akàna, ny fiteny eoe, ny fiteny baole, ny fiteny fongbe, ny fiteny ga ary ny fiteny agny.
  • ny fianakaviam-piteny voltaika-nizeriana, isany ny fiteny iôroba, ny fiteny edo, ny fiteny igbo, ny fiteny nope ary ny fiteny idoma.
  • ny fianakaviam-piteny benoe-kôngôley.

Fianakaviam-piteny nilô-sahariana[hanova | hanova ny fango]

Ny fiteny nilô-sahariana dia fianakaviam-piteny ao Afrika atsimon' i Sahara, ao amin' ny faritr' i Nily Ambony sy ny an' i Sahara-Ambony izay mahafaoka an' i Nobia. Misy fiteny miisa 200 any ho any ao amin' io fianakaviam-piteny io izay tenenin' ny olona miisa 31 000 000 any ho any ao amin' ny Fanjakana (firenena) miisa 18.

Io fianakaviam-piteny io dia ahitana fiteny isan-karazany, izay tsy ranoray mihoatra lavitra ny an' ny fianakaviam-piteny akaiky azy, dia ny fianakaviam-piteny nizerô-kôngôley, ka iandian-kevitra ny maha fianakaviam-piteny iray ireo fiteny ao aminy.

Ny fiteny nilô-sahariana dia tenenina ao amin' ny faritra tsy mitohy avy any amin' ny fivarin' ny renirano Niger ao Afrika Andrefana hatrany Etiôpia, mandalo ny lohasaha ambonin' ny renirano Nily ary mandalo amin' ny faritra sasany ao atsimon' i Oganda sy Kenia. Tenenina ao avaratr' i Tsady sy Sodàna ary ao avaratry ny Repoblikan' i Kôngô ireo fiteny ireo.

Ireto ny tena be mpiteny amin' ny fiteny nilô-sahariana:

Fianakaviam-piteny indô-eorôpeana[hanova | hanova ny fango]

Ny fiteny indô-eorôpeanina dia fianakaviam-piteny ivondronan' ny fiteny maro any Eorôpa sy any India ary any Iràna sy ny manodidina, tenenina eran' izao tontolo izao. Misy 1 000 eo ny isan' ny fiteny ao amin' io fianakaviam-piteny io. Misy olona 3 lavitrisa no miteny amin' ny fiteny indô-eorôpeanina. Fianakaviam-piteny tenenina maneran-tany ny maro amin' izy ireo, izay ahitana ny fiteny albaney, ny fiteny armeniana, ny vondrom-piteny balto-slava, keltika, jermanika, helenika, indô-iraniana, italika (isan'izany ireo fiteny rômana), ary vondrom-piteny maty roa, dia ny vondrom-piteny anatôliana (isan'izany ny fiteny hitita) sy ny vondrom-piteny tôkariana. Ankehitriny dia misy 6 tapitrisa ny olona miteny indô-eorôpeanina.Ireto ny vondrom-piteny ao aminy:

Fiteny manirery ny fiteny albaney sy ny fiteny armeniana ao amin' ny fianakaviam-piteny indô-eorôpeanina.

Fianakaviam-piteny altaika[hanova | hanova ny fango]

Ny fianakaviam-piteny altaika dia fianakaviam-piteny tenenina ao Eorazia, hatrany Torkia sy Môldavia ka hatrany Azia Atsinanana, mandalo an' i Azia Afovoany, an' i Siberia ary any amin' ny faritra farany atsinanana ao Rosia.

Mahafaoka vondrom-piteny telo izany, dia:

Fianakaviam-piteny oraliana[hanova | hanova ny fango]

Ny fiteny oraliana dia fianakaviam-piteny ahitana fiteny miisa manodidina ny 30 izay tetenin' ny olona miisa 20 000 000 any ho any ao Eorôpa sy any Siberia. Ny fiteny oraliana be mpiteny indrindra dia ny fiteny hongariana, ny fiteny finoa ary ny fiteny estôniana. Mizara ho sampana roa ny fiteny oraliana dia:

Fianakaviam-piteny dravidiana[hanova | hanova ny fango]

Ny fiteny dravidiana dia fianakaviam-piteny ahiatana fiteny miisa 30 any ho any izay samy avy ao India avokoa, ka tenenina indrindra ao atsimon' i India. Misy mpiteny azy ireo koa ny any Srilanka, ny any Pakistàna sy ireo vahoaka indiana nifindra monina. Tamin' ny taona 2010 dia nahatratra 214 000 000 any ho any ny mpiteny dravidiana, ka ny tena be mpampiasa dia ny fiteny telogo, ny fiteny tamoly na tamily, ny fiteny malaialama ary ny fiteny kanada.

Ny mpahay teny dia zatra ny mizara ny fianakaviam-piteny dravidiana ho vondrona telo:

  • ny vondrom-piteny dravidiana avaratra (miparitana any avaratra-andrefana sy avaratra-atsinanan' ny saikanosy Indiana: fiteny brahoy, fiteny koroka, fiteny maltô);
  • ny vondrom-piteny dravidiana afovoany (fiteny kôlamy avaratra-andrefana, fiteny kôlamy atsimo-atsinanana, fiteny parjy, fiteny olary, fiteny kôndekôra);
  • ny vondrom-piteny dravidiana atsimo (fiteny telogo, fiteny gondy, fiteny kônda, fiteny manda, fiteny koy, fiteny kovy, fiteny naiky, fiteny kôia, fiteny pengô, fiteny tolo, fiteny kôraga, fiteny belary, fiteny kanada, fiteny modo kôraga, fiteny badaga, fiteny kôdago, fiteny tôda, fiteny kôta, fiteny modova, fiteny manàna, fiteny tamoly, fiteny malaialama, fiteny irola).

Fianakaviam-piteny sinô-tibetana[hanova | hanova ny fango]

Ny fiteny sinô-tibetana dia fianakaviam-piteny any Azia Atsinanana sy Azia Atsimo Atsinanana sy Azia Afovoany ary Azia Atsimo. Isan' io fianakaviam-piteny io ireo fiteny sinoa izay ahitana fiteny folo tetenin' ny olona miisa 1 350 000 000 any ho any, sy ireo fiteny tibetô-birmana izay ahitana fiteny miisa 330 any ho any ary tenenin' ny olona miisa 70 000 000 any hoany.

Misy sampana efatra lehibe ny fianakaviam-piteny sinô-tibetàna, dia:

  • ny sampam-piteny sinoa na sinitika (fiteny mandarina, ny fiteny oio, ny fiteny kantôney, ny fiteny minio, ny fiteny siangio, ny fiteny haka, ary ny fiteny ganio.);
  • ny sampam-piteny tibetika (fiteny tibetàna afovoany, ny fiteny tibetàna amdo, ny fiteny tibetàna kama, ireo fiteny jongka-koka, ireo fiteny ladaki-balty, ireo fiteny laholi-spity, ny fiteny kirong-kagata, ny fiteny serpa-jirela, ary fiteny maro hafa koa);
  • ny sampam-piteny lôlô-birmàna (fiteny mondzisy, ireo fiteny bormisy, ireo fiteny loloisy ary ireo fiteny mroiky);
  • ny sampam-piteny karenika (fiteny paô, ny fiteny poô, ireo fiteny sgao-bgay).

Fianakaviam-piteny aostrôaziatika[hanova | hanova ny fango]

Ny fiteny aostrôaziatika dia fianakaviam-piteny any Azia Atsimo-Atsinanana sy ao amin' ny faritra atsinan' i India. Ny fiteny aostrôaziatika dia miparitaka anaty erana misaratsaraka sady elanelanin' ny faritra itenanana fianakaviam-piteny hafa. Heverina ho fitenin' ny tompon-tany ao Azia Atsimo-Atsinanana sy any atsinanan' i India ireo fiteny ireo noho izy ireo mety efa tao talohan' ireo fiteny tai-kaday, fiteny aostrôneziana, fiteny sinô-tibetàna ary fiteny indo-eorôpeana izay nentin' ny mpiavy taty aoriana. Miisa 100 000 000 any ho any ny mpiteny aostrôaziatika tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-21.

Ireto ny sampan' ny fianakaviam-piteny aostrôaziatika: ireo fiteny monda, ireo fiteny kasika, ireo fiteny palaongika, ireo fiteny kmoika, ireo fiteny pakanika, ireo fiteny vietnamita, ireo fiteny katoika, ireo fiteny banarika, ireo fiteny kamboiana, ireo fiteny pearika, ireo fiteny nikôbarey, ireo fiteny asly ary ireo fiteny môna.

Fianakaviam-piteny aostrôneziana[hanova | hanova ny fango]

Ny fiteny aostrôneziana dia ny fiteny tenenina eto Madagasikara, any Azia Atsimo Andrefana, ao amin' ny ranomasimbe Pasifika ary any Taioàna. Ny isan' ireo fiteny aostrôneziana manerana izao tontolo izao dia eo amin' ny 1 268, izany hoe vondrom-piteny faharoa raha ny isan' ny fiteny no heverina, aorian' ireo fiteny nizerôkôngôley.

Miisa roa ny zana-tsokajin' ny fiteny asotrôneziana:

Ireo fiteny melaneziana, izay tokony ho isan' ny fiteny aostrôneziana, dia tsy nafangaron' ny mpahay fiteny noho ny antony ara-bolonkoditra.

Fianakaviam-piteny hmông-miena[hanova | hanova ny fango]

Ny fiteny hmông-miena na fiteny miaô-iaô dia fianakaviam-piteny ao amin' ny faritra atsimo ao Sina sy ao Indôsina. Ao amin' ny faritra be tendrombohitra ao amin' ny faritra atsimo ao Sina no tena miteny azy. Nandritra ny teloarivo na efatrarivo taona farany dia nifindra monina any Tailandy, any Laôsy, any Vietnamy ary any Birmania ny vahoaka hmônga sy ny vahoaka miena sasany.

Mizara ho sampam-piteny roa ny fianakaviam-piteny miaô-iaô, dia

  • ny sampam-piteny hmôngika (ahitana ireo fiteny bahengika, ireo ireo fiteny seika, ny fiteny hmongika andrefana, ny fiteny songa, fiteny hmo, ary fiteny maro hafa koa);
  • ny sampam-piteny mienika (ahitana ny fiteny lomiena, ny fiteny biaomona, ny fiteny kimony ary ny fiteny zaomina).

Fianakaviam-piteny tay-kaday[hanova | hanova ny fango]

Ny fiteny tay-kaday dia fianakaviam-piteny izay nantsoina hoe fiteny daîka tany aloha, izay ahitana fiteny miisa zato any ho any tenenina ao amin' ny saikanosin' i Indôsina sy any amin' ny faritra atsimo ao Sina ary tetenin' ny olona miisa 100 000 000 any ho any.

Ny fianakaviam-piteny tay-kaday dia mizara sampam-piteny maro, dia:

  • ny sampam-piteny kam-tay (ahitana ireo fiteny kam-soy sy ireo fiteny lakja-be ary ireo fiteny tay);
  • ny sampam-piteny hlay (ahitana ny fiteny hlay sy ny fiteny kona);
  • ny sampam-piteny kaday (ahitana ny fiteny latsy, ny fiteny gelao, ny fiteny boianga, ny fiteny laha, ny fiteny kabiao ary ny fiteny ena)

Fianakaviam-piteny japônika[hanova | hanova ny fango]

Ny fiteny japônika dia fianakaviam-piteny madinika izay mamondrona ny fiteny japôney sy fitenim-paritra maro hafa ao Japàna toy ireo fiteny riokio.

Mizara roa ny fiteny japônika, dia

  • ny fiteny japôney (fiteny any Japàna, tenenin' ny vahoaka japôney);
  • ny vondom-piteny riokio (fiteny amamy atsimo, fiteny kikay, fiteny amamy avaratra, fiteny tôko-nô-sima, fiteny ôki-nô-erabo, fiteny ôkinaoaiana, fiteny konigamy, fiteny iôrôna, fiteny miiakô, fiteny iaeiama ary fiteny iônagony).

Fianakaviam-piteny na-dene[hanova | hanova ny fango]

Ny fianakaviam-piteny na-dene dia fianakaviam-piteny amerindiana izay tenenina indrindra ao Alaska sy ao amin' ny faritra andrefana ao Kanada, ary ao amin' ny faritra atsimo-andrefana ao Etazonia. Ahitana ny sampam-piteny atapaskana sy ny sampam-piteny eiaka ary ny sampam-piteny tlingita io fianakaviam-piteny io.

Fianakaviam-piteny eskimô-aleota[hanova | hanova ny fango]

Ny fiteny eskimô-aleota, izay atao hoe fiteny eskaleota na fiteny inoita-aleota koa, dia fianakaviam-piteny ao Grinlandy, ao amin' ny faritra Arktika kanadiana any Alaska sy any amin' ny tendrony atsinanan' i Rosia. Mizara sampana roa io fianakaviam-piteny io, dia:

Vondrom-pianakaviam-piteny[hanova | hanova ny fango]

Kely ny fianakaviam-piteny sasany nefa misahana erana ara-jeôgrafia iray ka atambatra ho vondrom-piteny. Ny fianakaviam-piteny izay tsy fantatra mazava ny fihavanany amin' ny dingana ambony kokoa dia atao hoe vondrom-piteny an' erana ara-jeôgrafia (ny fiteny amerindiana indrindra no antsoina amin' izany). Ny fiteny izay tsy azo hamarinina ny fihavanany amin' ny fiteny hafa rehetra dia atao hoe fiteny manirery. Ireto ireo vondrom-pianakaviam-piteny ireo:

Vondrom-piteny kôisàna[hanova | hanova ny fango]

Ny vondrom-piteny kôisàna na kôizàna dia vondrom-piteny tenenin' ny vahoaka kôikôy (na hôihôy) sy ny vahoaka sàna ao amin' ny faritra atsimo ao Afrika, indrindra ao Bôtsoana, ao Namibia, ao amin' ny faritanin' i Noord-Kaap ao Afrika Atsimo, ary ao amin' ny tapany atsimon' i Angôla. Tsy mamorona fianakaviam-piteny tokana ireo fiteny koisàna ireo nefa azo zaraina ho fianakaviam-piteny telo miavaka tsara, afa-tsy ny fiteny hadza sy ny fiteny sandaoe izay heverina fa fiteny manirery. Ny fiteny kôisàna be mpiteny indrindra dia ny fiteny kôikôy (na fiteny hôihôy), fitenin' ny foko Nama, izay isan' ireo folo lehibe ao Namibia.

Vondrom-piteny kaokaziana[hanova | hanova ny fango]

Ny vondrom-piteny kaokaziana na iberô-kaokaziana dia ireo fitenin' ny mponina ao Kaokazy. Miisa mihoatra ny 80 ny fiteny kaokaziana, izay mizara sokajy telo, dia:

  • ireo fiteny abkazô-adigeana (fiteny kaokaziana avaratra-andrefana, any amin' ny tapany avaratra-andrefan' i Kaokazy, ahitana ny fiteny abkaza, ny fiteny abaza, ny fiteny obika, ny fiteny tserkesa, ny fiteny kabarda, ny fiteny besleney ary ny fiteny adigeana);
  • ireo fiteny nakô-dagestaniana (fiteny kaokaziana avaratra-atsinanana, tenenina any amin' ny Repoblikan'i Ingosia sy any Tsetsenia ary any Dagestàna izay samy ao amin' ny tapany atsimon' ny Federasionan' i Rosia, ary koa any Azerbaijàna sy any Jeorjia, ahitana ny fiteny tsetsena, ny fiteny ingosa, ny fiteny batsy, ny fiteny avara, ny fiteny andy, ny fiteny bagoalaly, ny fiteny botlika, ny fiteny godobery, ny fiteny akvaka, ny fiteny karata, ny fiteny tindy, ny fiteny samalaly, ny fiteny tsezy, ny fiteny bezta, ny fiteny honziba, ny fiteny hinoka, ny fiteny kvarsy, ny fiteny inksokvary, ny fiteny laka, ny fiteny dargoa, ny fiteny lezgiena, ny fiteny tabasaràna, ny fiteny agoly, ny fiteny rotola, ny fiteny tsakora, ny fiteny artsy, ny fiteny kriza, ny fiteny bodoka, ny fiteny ody ary ny fiteny kinaloga);
  • ireo fiteny kartveliana (fiteny kaokaziana atsimo, tenenina indrindra ao Jeôrjia sy ao Torkia koa, ahitana ny fiteny jeôrjiana, ny fiteny lazy, ny fiteny mingrekiana ary ny fiteny svana).

Vondrom-piteny paleô-siberiana[hanova | hanova ny fango]

Ny fiteny paleô-siberiana na paleô-aziatika na hiperbôreana dia vondrom-piteny ahitana fianakaviam-piteny madinika efatra tenenina ao amin' ny tapany atsinanan' i Siberia. Ireto avy ireo fianakaviam-piteny ao amin' io vondrona paleo-siberiana io:

  • ny fianakaviam-piteny ieniseiana (ahitana ny fiteny keta sy ny fiteny ioga; ny ankamaroany dia fiteny maty);
  • ny fianakaviam-piteny tsoktsa-kamtsadala (ahitana ny fiteny tsoktsa, ny fiteny aliotora, ny fiteny koriaka, ny fiteny kereka ary ny fiteny itelmena na kamtsadala).

Ahitana fiteny manirery ny ao amin'io vondrona io, dia ny fiteny nivke (na giliàka) sy ny fiteny iokagiry.

Vondrom-piteny papoa[hanova | hanova ny fango]

Ny vondrom-piteny papoa dia vondrom-piteny ao amin' ny tapany andrefan' ny Ôseana Pasifika. Tsy mpihavana ny fiteny ao amin' io vondrona io ka tsy mamorona fianakaviam-piteny. Ny faritra misy olona miteny amin' ny fiteny papoa dia ny ao Ginea Vaovao sy ny nosy manakaiky azy (Britaina Vaovao, Irlandy Vaovao, Yapen sy Biak) ary ny ampahany sasany amin' i Indônezia atsinanana (Alor, Halmahera, Timor).

Vondrom-pitenin' ny tompontanin' i Aostralia[hanova | hanova ny fango]

Ny fitenin' ny tompon-tanin' i Aostralia dia vondrom-pianakaviam-piteny maro miampy fiteny manirery maro ao Aostralia sy ny nosy manodidina, afa-tsy i Tasmania. Tsy fantatra mazava ny fifandraisan' ireo fiteny ireo.

Ny ankamaroan' ny fitenin' ny tompon-tanin' i Aostralia dia azo avondrona anatin' ny fianakaviam-piteny pama-niongàna, izay ahitana ny 90%n' ny velaran-tanin' i Aostralia. Ny sisa hafa dia mitsinjara amin' ny fianakaviam-piteny miisa 27 izay hita any amin' ny faritra farany avaratra.

Vondrom-piteny any Andamàna[hanova | hanova ny fango]

Ny vondrom-piteny any Andamàna dia vondrom-piteny ao amin' ny nosy Andamàna ao atsimo-atsinanan' i India, atsinanan' i Srilanka, andrefan' i Birmania, tenenin' ny tompon-tany andamaney. Misy vondrona roa ao amin' izany fianakaviam-piteny izany, dia:

  • ny fiteny andamaney lehibe;
  • ny fiteny andamaney avaratra (atao hoe fiteny onge-jaraoa).

Jereo koa[hanova | hanova ny fango]