Fiteny aty Afrika

Avy amin'i Wikipedia
(tonga teto avy amin'ny Fiteny ao Afrika)

Ny fiteny aty Afrika dia ireo fiteny tenenin' ny mponin' i Afrika, fiteny tombanana ho 2 000 any ho any, izay tenenin' ny olona miisa 1 000 tapitrisa any ho any, nefa ireo fiteny be mpampiasa dia vitsy sady maro amin' izy ireo no endri-piteny isam-paritra. Arakaraka ny fomba fiasan' ny manampahaizana no anisana ho 200 na 2 000 ireo fiteny ireo. Ny 50 eo ho eo ihany no misy mpiteny mihoatra 1 000 000 any ho any. Akoatry ny fitenin' ny mpanjana-tany (toy ny fiteny anglisy, ny fiteny frantsay, ny fiteny espaniôla, ny fiteny pôrtogey, sns), maro dia maro ireo fiteny afrikana voasokajy ho fianakaviam-piteny dimy: ny fiteny afrô-aziatika na hamitô-semitika, ny fiteny nilô-sahariana, ny fiteny nizerô-kôngôley, ny fiteny kôizana ary ny fiteny aostrôneziana.

Sarin-tany maneho ny faritra itenenana ny fitenin' i Afrika

Ny fiteny hamitô-semitika[hanova | hanova ny fango]

Ny fiteny hamitô-semitika (afrô-aziatika) tenenina ao Afrika dia fianakaviam-piteny tenenina indrindra ao Afrika Avaratra, ao amin' ny Tandrok' i Afrika, ao amin' ny faritr' i Sahara ary ao amin' ny ampahany amin' ny faritr' i Sahel. Miisa dimy ny sampan' ny fianakaviam-piteny hamitô-semitika ao Afrika, dia:

  1. ny sampam-piteny berbera,
  2. ny sampam-piteny kositika,
  3. ny sampam-piteny semitika,
  4. ny sampam-piteny tsadika ary
  5. ny sampam-piteny ômôtika.

Notenina tao Egipta tamin' ny Andro Taloha koa ny fiteny egiptiana taloha.

Ny sampam-piteny berbera[hanova | hanova ny fango]

Vondrom-piteny tenenin' ny olona any Afrika Avaratra,hatrany Marôka ka hatrany Ejipta, mamakivaky an' i Aljeria sy ny Tonizia ary i Libia, ary i Sahara sy ny ampahan' i Sahel amin' ny tapany andrefana amin' i Afrika, ny fiteny berbera izay mizara ho sampana maro. Ahitana olona maro miteny berbera koa ny ao Malỳ sy ao Nijera.

Ny Glottolog dia milaza fa miisa 27 ny fiteny berbera, ka misy fiteny maty ao amin' izany. Manana tarehin-tsoratra azy manokana ny fiteny berbera, dia ny tifinagh izay voatahirin' ny Toarega sady misy karazany ampiasaina ao Marôka. Tsy misy fanisana ôfisialy momba ny mpiteny berbera, nefa mety ho eo anelan' ny 25 000 000 sy 30 000 000 ny isan' izy ireo.

Ny sampam-piteny kositika[hanova | hanova ny fango]

Fianakaviam-piteny ao amin' ny Tandrok' i Afrika (Jibotỳ, Etiôpia, Sômalia, Eritrea) sy ao amin' ny Lohasahan' i Nily ary manamorona ny morontsiraky ny Ranomasina Mena (hatrany Sodàna ka hatrany amin' ny faritra atsimo ao Ejipta) nhy fiteny kositika.

Ny fiteny kositika maro mpiteny indrindra dia ny fiteny ôrômô tenenina indrindra ao Etiôpia sady misy mpiteny miisa any amin' ny 35 tapitrisa, manaraka azy ny fiteny somalỳ izay misy mpiteny miisa 20 tapitrisa (isan' izany ny mponina any am-pielezana), ny fiteny afara izay misy mpieny miisa 5 tapitrisa (Etiôpia, Jibotỳ, Eritrea) ary ny fiteny sidama izay misy mpiteny any amin' ny 3 tapitrisa. Misy fiteny kositika iray, ny fiteny beja izay tenenin' ny olona miisa 1,2 tapitrisa.

Ny sampam-piteny semitka[hanova | hanova ny fango]

Anisan' ny fiteny semitka andrefana (atsimo-andrefana raha ny tena marina) ny fiteny semitika tenenina aty Afrika. Ireto avy ireo fiteny ireo: ny fiteny arabo, sy ny fiteny etiôpika toy ny fiteny gezy, ny fiteny amarika, ny fiteny tigrea, ny fiteny tigrinia ary ny fiteny goragea.

Tenenina ao Afrika Avaratra sy ao amin' ny faritr' i Sahara sy Sahel sy ao amin' ny Tandrok' i Afrika ary amin' ny faritra anjakan' ny fivavahana silamo hafa ny fiteny arabo. Ireto ny firenena itenena arabo: Aljeria, Ejipta, Libia, Marôka, Tonizia, Maoritania, Sômalia, Sômalilandy, , Sodàna, Eritrea, Tsady, Repoblika Arabo Saharaoy Demôkratika, Kômôro, ary Jiboty. Ny fiteny etiôpika (fiteny gezy, fiteny amharika, fiteny tigrea, fiteny tigrinia, fiteny goragea) dia tenenina ao Etiôpia sy Eritrea.

Ny sampam-piteny tsadika[hanova | hanova ny fango]

Tenenin' ny olona miisa 80 tapitrisa aty Afrika ny fiteny tsadika, tenenina ao amin' ny tapany avaratra amin' i Nizeria, ao amin' ny tapany atsimo amin' i Nizera, ao amin' ny tapany atsimo amin' i Tsady ary ao amin' ny tapany avaratra amin' i Kamerona. Misy fiteny miisa 200 any ho any ity sampana ity. Ny fiteny haosa no be mpiteny indrindra (77 tapitrisa), tenenina ao Nizeria sy ao Nizera.

Ny sampam-piteny ômôtika[hanova | hanova ny fango]

Fianakaviam-piteny ao Afrika Atsinanana, ka ny ankamaroany dia tenenina ao Etiôpia.

Ny fiteny nilô-sahariana[hanova | hanova ny fango]

Fiteny aty Afrika

Ny fiteny nilô-sahariana dia fianakaviam-piteny ao Afrika atsimon' i Sahara, ao amin' ny faritr' i Nily Ambony sy ny an' i Sahara-Ambony izay mahafaoka an' i Nobia. Misy fiteny miisa 200 any ho any ao amin' io fianakaviam-piteny io izay tenenin' ny olona miisa 31 000 000 any ho any. Ny fiteny nilô-sahariana dia tenenina ao amin' ny faritra tsy mitohy avy any amin' ny fivarin' ny ony Niger ao Afrika Andrefana hatrany Etiôpia, mandalo ny lohasaha ambonin' ny renirano Nily ary mandalo amin' ny faritra sasany ao atsimon' i Oganda sy Kenia. Tenenina ao avaratr' i Tsady sy Sodàna ary ao avaratry ny Repoblikan'i Kôngô koa ireo fiteny ireo. Ireto ny tena be mpiteny amin' ny fiteny nilô-sahariana:

  1. ny sampam-piteny sôngay
  2. ny fiteny kanory
  3. ny fiteny sampana nobiana;
  4. ireo vondrona madinidinika toy ny sampam-piteny mabàna sy sampam-piteny komàna;
  5. ao koa ny fiteny fora, fiteny manirery.

Ny fiteny sôngay[hanova | hanova ny fango]

Ny fiteny sôngay dia tenenin' ny mponina amin' ny faritra manamorona ny tapany ambonin' ny ony Niger ao Maly sy ao Nizera.

Ny fiteny kanory[hanova | hanova ny fango]

Ny fiteny kanory dia tenenin' ny olona miisa 1 500 000 any ho any, manodidina ny farihy Tsady.

Ny fiteny nobiana[hanova | hanova ny fango]

Ny fiteny maro ao amin' ny sampana nobiana dia tenenin' ny olona miisa 1 000 000 any ho any, manamorona ny ony Nily, manakainy ny sisin-tanin' i Ejipta, miparitaka amin' ny "nosim-piteny" maro, ny lehibe amin' ireo fiteny ireo dia ny fiteny dinka, ny fiteny noera, ny fiteny siloka ary ny ny fiteny diora.

Ny fiteny mabàna[hanova | hanova ny fango]

Ny vondrona madinidinika toy ny sampam-piteny mabàna sy sampam-piteny komàna, izay tenenina any Tsady sy any amin' ny sisin-tany manasaraka an' i Etiôpia sy i Sodàna;

Ny fiteny komàna[hanova | hanova ny fango]

Ny vondrona madinidinika toy ny sampam-piteny mabàna sy sampam-piteny komàna, izay tenenina any Tsady sy any amin' ny sisin-tany manasaraka an' i Etiôpia sy i Sodàna;

Ny fiteny nizerô-kôngôley[hanova | hanova ny fango]

Ny fiteny nizerô-kôngôley na fiteny nizer-kôngô dia vondrom-pianakaviam-piteny afrikana maro mpiteny indrindra sady miparitaka amim-beleran-tany midadasika indrindra. Ny ankamaroan' ny fiteny afrikana dia ao amin' io fianakaviam-piteny io, izay ahitana fiteny miisa 1 525, izany hoe 21 %n' ny fiteny maneran-tany, ka izy no mitana ny laharana voalohany raha ny isan' ny fiteny ao aminy no heverina. Olona miisa 459 000 000 any ho any no miteny nizerô-kôngôley, izany hoe ny 7 %n' ny mponina maneran-tany, ka ny antsasaky ny isan' ireo fiteny ireo dia tenenin' ny olona miisa tsy latsaky ny 29 000 isaky ny fiteny avy. Mizara fianakaviam-piteny 15 ny vondrom-pianakaviam-piteny nizerô-kôngôley, dia

  1. ny fianakaviam-piteny katla;
  2. ny fianakaviam-piteny rasada;
  3. ny fianakaviam-piteny ijoida;
  4. ny fianakaviam-piteny dôgôna;
  5. ny fianakaviam-piteny mande,
  6. ny fianakaviam-piteny lafofa;
  7. ny fianakaviam-piteny talody-heibàna;
  8. ny fianakaviam-piteny atlantika;
  9. ny fianakaviam-piteny kro;
  10. ny fianakaviam-piteny senofo;
  11. ny fianakaviam-piteny gora;
  12. ny fianakaviam-piteny adamaoa-obangiana;
  13. ny fianakaviam-piteny koa;
  14. ny fianakaviam-piteny vôltaika-nizeriana;
  15. ny fianakaviam-piteny benoe-kôngôley.

Ny fianakaviam-piteny katla[hanova | hanova ny fango]

Ny fianakaviam-piteny katla dia sampana amin' ny fianakaviamben' ny fiteny kôrdôfaniana. Any Kordofan (Sodana) no misy azy ireo. fiteny roa no ao amin' io, dia ny fitey katla sy ny fiteny tima.

Ny fiteny rasada[hanova | hanova ny fango]

Ny fiteny rasada (na fiteny tegali-tagôy) dia sampana amin' ny fianakaviamben' ny fiteny kôrdôfaniana. Any Kordofan (Sodana) no misy azy ireo. Ny fiteny ao amin' io vondrona io dia ny fiteny tegaly sy ny fiteny tagôy.

Ny fiteny ijoida[hanova | hanova ny fango]

Ny fiteny ijôida dia sampam-piteny tenenin' ny olona any Nizeria izy ireo. Tafiditra ao anatiny ny fiteny ijô sy ny fiteny defaka.

Ny fiteny dôgôna[hanova | hanova ny fango]

Ny fianakaviam-piteny dôgôna misy mpiteny miisa 600 000 ao Borkina Fasô sy ao Maly, ahitana fiteny mihoatra ny roapolo. Ireto avy ireo fiteny ireo: fiteny ampary, fiteny ana tinga, fiteny bankana tey, fiteny bena tey, fiteny bôndoma dôma, fiteny bonôza, fiteny dôgola dôma, fiteny dônô sô, fiteny jamsay, fiteny mômbô, fiteny nanga dama, fiteny tebola ora, fiteny tene kana, fiteny tiraniza diga, fiteny tômô sô, fiteny tômô kana, fiteny tôrô sô, fiteny tôrô tego, ary fiteny ianda dôma.

Ny fiteny mande[hanova | hanova ny fango]

Ny fiteny mande dia misy mpiteny maherin' ny 30 tapitrisa ao Borkina Fasô, ao Kôtidivoara, ao Gambia, ao Ginea, ao Ginea-Bisao, ao Maly ary ao Senegaly. Misy mpiteny vitsy kely ny ao Benîno, ao Liberia, ao Siera Leôna, ary ao Ginea-Bisao.

Ity fianakaviam-piteny ity dia ahitana indrindra ny fiteny rehetra ao amin' ny vondrom-piteny mandinga: ny fiteny bambara, ny fiteny diola, ny fiteny maninka atsinanana, ny fiteny maninka any Kita, ny fiteny maninka andrefana, ny fiteny mandinka, ny fiteny kagôrô, sns., ary koa ny hafa toy ny fiteny kpele, ny fiteny sôninke, ny fiteny bôzo, ny fiteny mende, ny fiteny soso, ny fiteny jalônke, ny fiteny samô, fiteny dana, sns.

Ireto koa ny vondrona hafa: ny vondrona môkôle, ny vondrona vai-kônô, ny vondrona jogo-jery, ny vondrona soso-dialônke, ny vondrona atsimo-andrefana, ny vondrona sôninke-bôzô, ny vondrona bôbô, ny vondrona samôgô, ny vondrona atsimo, ary ny vondrona atsinanana,

Ny fiteny lafofa[hanova | hanova ny fango]

Ny fiteny lafôfa (na fiteny tegem-amira) dia sampan’ ny fiankaviam-piteny kôrdôfaniana. Any Kordofan (Sodana) no misy azy ireo. Ny fiteny tegema sy ny fiteny amira no ao aminy.

Ny fiteny talôdy-heibàna[hanova | hanova ny fango]

Ny fiteny talôdi-heibana dia sampan' ny fianakaviamben' ny fiteny kôrdôfaniana. Any Kordofan (Sodana) no misy azy ireo. Mizara ho zana-tsampana roa ity sampana ity, dia ny sampam-piteny talôdy (ahitana ny fiteny kô, oarnanga, koaliba, lôgôla, larô-ebanga, otôrô, siromba, tirô, môrô) sy ny sampam-piteny heibana (ahitana ny fiteny lomona, jomanga, ndinga, tôtsô, aserôna, ngile, dengebo).  

Ny fiteny atlantika[hanova | hanova ny fango]

Ny fiteny atlantika dia tenenina any amin' ny morontsirak' i Atlantika avy any Senegaly ka hatrany Liberia. Ity vondrona ity dia misy mpiteny 30 tapitrisa eo ho eo any Borkina Fasô, Kamerona, Gambia, Ginea, Ginea-Bisao, Liberia, Maly, Maoritania, Nizera, Nizeria, Senegaly, Siera Leôna ary Tsady.

Ny fiteny oôlôfon' i Senegaly sy ny fiteny folany maromaro no fiteny atlantika be mpiteny indrindra, ary misy mpiteny an-tapitrisany avy. Ny fiteny fantatra hafa dia ahitana ny fiteny serera sy ny vondron-tenim-paritra jôla any Senegaly.

Ny fiteny kro[hanova | hanova ny fango]

Ny fiteny kro, antsoina koa hoe fiteny kromena (amin' ny heviny tery), dia misy mpiteny efa ho 10 tapitrisa any Kôtidivoara sy any Liberia. Ireto ny fiteny ao amin’ io vondrona io : ny fiteny oe, ny fiteny oôbe, ny fiteny bete, ny fiteny bakoe, ny fiteny niaboa, ny fiteny dida, ny fiteny neiô.

Ny fiteny senofô[hanova | hanova ny fango]

Ny sampam-piteny senofô dia misy mpiteny miisa 1,5 tapitrisa no mampiasa azy ireo any Borkina Fasô sy any Kôtidivoara sy any Ganà ary any Maly. Ireto ny fiteny ao amin' io sampana io: fiteny mamara, fiteny nanerige, fiteny sosite, fiteny sopire, sempire, fiteny karabôrô, fiteny senary, fiteny kpalaga, fiteny tagoana-jiminy, fiteny nafanra.

Ny fiteny gora[hanova | hanova ny fango]

Ny fianakavim-piteny gora, izay nantsoina taloha hoe fianakaviam-piteny vôltaîka, dia misy fiteny 70. Ao Sahel sy ao Afrika Andrefana no ahitana ny mpiteny azy ireo: ao amin' ny tapany avaratra-andrefan' i Benîno, ao Borkina Fasô, ao amin' ny tapany avaratra-atsinanan' i Kôtidivoara, ao amin' ny tapany avaratr' i Ganà, ao amin' ny tapany atsimon' i Malỳ, ao Nizera, ao Nizerià ary ao amin' ny tapany avaratr' i Tôgô. Anisan' ny fianakaviam-piteny gora ny fiteny môre.

Ny fiteny adamaoa-obangiana[hanova | hanova ny fango]

Ny fiteny adamaoa-obangiana (na ny fiteny obangiana-adamaoa) dia fianakaviam-piteny hita indrindra ao amin' ny Repoblikan' i Afrika Afovoany, ary any amin'ny faritra manamorona ny firenena mifanolo-bodirindrina amin' i Kamerona, amin' i Tsady, amin' i Sodàna Atsimo, amin' i Repoblika Demôkratikan' i Kôngô ary amin' i Nizeria. Mizara ho sampana roa ity fianakaviam-piteny ity, dia ny sampana adamaoa sy ny sampana abangiana. Ny sampana adamaoa dia ahitana ny fiteny tola-oaja,bena-mboy, bikoina-jena, samba-doro, momoie, iendanga,mboma, kima, boa, day, kama, lôngoda, baa, doliy, ary faly. Ny sampana obangiana dia ahitana ny fiteny gbaia, ngbandy, ngbaka, mba, sere, banda, ary zandé.

Ny fiteny koà[hanova | hanova ny fango]

Ny fiteny koà dia fianakaviam-piteny any Kôtidivoara, any Gana, any Tôgô sy any atsimo amin' i Nizeria. Anisan' ny fianakaviam-piteny koà ny fiteny akàna, ny fiteny eoe, ny fiteny baole, ny fiteny fongbe, ny fiteny ga ary ny fiteny agny.

Ny fiteny vôltaika-nizeriana[hanova | hanova ny fango]

Ny fiteny vôltaika-nizeriana, fantatra taloha amin' ny anarana hoe fiteny benoe-kôngô andrefana na fiteny koà atsinanana, dia fianakaviam-piteny misy mpiteny 50 tapitrisa any Benino, any Gana, any Nizeria ary any Tôgô. Anisan' ny fianakaviam-piteny vôltaika-nizeriana ny fiteny iôroba, ny fiteny edô, ny fiteny igbô, ny fiteny nope ary ny fiteny idôma.

Ny fiteny benoe-kôngôley[hanova | hanova ny fango]

Ny fianakaviam-piteny benoe-kôngôley dia sampam-piteny misy mpiteny 550 tapitrisa ao Afrika Atsimo, ao Angôla, ao Bôtsoana, ao Borondy, ao Kamerona, ao amin' ny Repoblikan' i Afrika Afovoany, ao amin' ny Repoblikan' i Kôngô, ao amin' ny Repoblika Demôkratikan' i Kôngô, ao Kômôro, ao Gabôna, ao Ginea Ekoatôrialy, ao Kenia, ao Lesôtô, ao Malaoy, ao Môzambika, ao Namibia, ao Nizeria, ao Oganda, ao Roanda, ao Sômalia, ao Esoatiny, ao Tanzania, ao Zambia ary ao Zimbaboe. Ireo fiteny ireo dia ahitana indrindra ny sampam-piteny banto (anisan' izany ny fiteny soahily). Ity sampana ity dia misy fiteny 938 fantatra (raha tsy isaina ny fitenim-paritra).

Misy sampana dimy lehibe ity fianakaviam-piteny ity, dia ny sampana bantôida, ny sampana krôsrivera, ny sampana jokonôida, ny sampam-pitenin' ny lembalemba nizeriana, ary ny sampana kainjy.

Ny fiteny kôisàna[hanova | hanova ny fango]

Ny fiteny kôisàna dia vondrom-piteny tenenin' ny vahoaka kôikôy (na hôihôy) sy ny vahoaka sàna ao amin' ny faritra atsimo ao Afrika, indrindra ao Bôtsoana, ao Namibia, ao amin' ny faritanin' i Noord-Kaap ao Afrika Atsimo, ary ao amin' ny tapany atsimon' i Angôla. Tsy fianakaviam-piteny tokana ireo fiteny kôisàna ireo nefa azo zaraina ho fianakaviam-piteny telo miavaka tsara, afa-tsy ny fiteny hadza sy ny fiteny sandaoe heverina fa fiteny manirery. Ny fiteny kôisàna be mpiteny indrindra dia ny fiteny kôikôy (na fiteny hôihôy), fitenin' ny foko nama, izay isan' ireo foko lehibe ao Namibia.

  1. Fianakaviam-piteny koady-kôy (ahitana ny fiteny koady, ny fiteny kôikôy)
  2. Fianakaviam-piteny johoana
  3. Fianakaviam-piteny too
  4. Fiteny sandaoe
  5. Fiteny haja

Ny fiteny sandaoe sy ny fiteny haja dia fiteny manirery ao Tanzania sy ao Kenia avy.

Ny fiteny koady-kôy[hanova | hanova ny fango]

Ny sampana koady-kôy dia ahitana ny fiteny koady (fiteny maty) sy ny fiteny kôy izay mizara ho fiteny kôikôy (fiteny kôikôy avaratra, fiteny kôikôy atsimo, fiteny einy) sy fiteny tsokoe (fiteny tsokoe atsinanana: fiteny soa sy fiteny tsoa; fiteny tsokoe andrefana).

Ny fiteny johoana[hanova | hanova ny fango]

Ny fiteny johoana no fiteny kôisana faharoa be mpiteny indrindra. Ny fiteny johoana dia ahitana ny fiteny kôisana avaratra sy ny fiteny amkôe,

Ny fiteny too[hanova | hanova ny fango]

Ny fiteny too dia ahitana ny fiteny koy sy ny fiteny taa.

Ny fiteny sandaoe sy ny fiteny haja[hanova | hanova ny fango]

Ny fiteny sandaoe sy ny fiteny haja dia fiteny manirery ao Tanzania sy ao Kenia avy.

Ny fiteny aostrôneziana[hanova | hanova ny fango]

Ny fiteny aostrôneziana dia tenenina, indrindra eto Madagasikara sy ao Mayotte, ary ao La Réunon sy ao Kômôro. Ireo fiteny ireo dia ny fiteny malagasy (miseho amin' ny fitenim-paritra maro eto Madagasikara) sy ny fiteny kibosy (izay karazan' ny fiteny malagasy tenenina ao Mayotte, izay samy ao amin' ny vondrom-piteny baritô izay sampan' ny fiteny aostrôneziana. Ny fiteny malagasy sy ny fiteny kibosy dia ao amin' ny vondrom-piteny baritô izay sampan' ny fiteny aostrôneziana.

Ny fitenin' ny mpanjana-tany[hanova | hanova ny fango]

Ny fakan-tany nataon' ny mpanjana-tany dia nifanindran-dalana tamin' ny fidiran' ny fiteny eorôpeana izay lasa fiteny ifaneraseran' ny maro ankehitriny, indrindra ny fiteny frantsay sy ny fiteny anglisy. Re ao koa ny fiteny pôrtogey, ny fiteny alemàna, ny fiteny espaniôla ary ny fiteny italiana. Nahaforona fiteny vaovao ireo mpiavy eorôpeana tao Afrika Atsimo, dia ny fiteny afrikansa izany.

Ny fiteny arabo koa dia azo heverina ho fitenin' ny mpanjanaka ao amin' ny faritr' i Zanguebar (Afrika Atsinanana) izay nampidiran' ny Empira Ômaney sy nandidiany ny olona mba hampiasa azy sy hiova finoana ho amin' ny fivavahana silamo.

  1. Fiteny rômana
  2. Fiteny jermanika

Ny fiteny rômana[hanova | hanova ny fango]

Ny fiteny rômana tenenina ety Afrika dia ny fiteny frantsay, ny fiteny pôrtogey, ny fiteny espaniôla ary ny fiteny italiana.

Ny fiteny jermanika[hanova | hanova ny fango]

Ny fiteny jermanika tenenina aty Afrika dia ny fiteny anglisy, ny fiteny alemàna, ary ny fiteny afrikansa.

Jereo koa[hanova | hanova ny fango]

Momba an' i Afrika

Momba ny fiteny

Loharano sy fanamarihana[hanova | hanova ny fango]