Kômôro

Sainan' i Kômôro

I Kômôro eo anivon' izao tontolo izao.

I Kômôro na Firaisan' i Kômôro dia firenena ao Afrika Atsinanana, izay fitambaran' ny nosy vitsivitsy ao amin' ny Lakandranon' i Môzambika (Ranomasimbe Indiana), any avaratra-andrefan' i Madagasikara, manana velaran-tany mirefy 2 236 km². Atao hoe Kômôriana ny vahoakan' io firenena io.

Atao hoe Komori na Udzima wa Komori izy amin' ny teny kômôriana fa جزر القمر / Djuzur al qamar sy الاتّحاد القُمُريّ / al-Ittiḥād al-Qumuriyy amin' ny teny arabo ary Comores sy Union des Comores amin' ny teny frantsay. Teo aloha izy dia nantsoina hoe Repoblika Federaly Islamikan' i Kômôro na République fédérale islamique des Comores amin' ny teny frantsay.

Sarin-tanin' i Kômôro

Telo ny nosy lehibebe mamorona ny Firaisan' i Kômôro, dia i Ngazidja (na Kômôro Lehibe) sy i Nzwani ary i Mwali. I Karthala no tendrombohitra avo indrindra ao, izay mirefy 2 361 m, ao Ngazidja, sady mbola misy afotroa velona.

Nahazo ny fahaleovan-tenany i Kômôro tamin' ny taona 1975. Nisafidy ny hiaraka amin' i Frantsa ny nosy Mayotte (na dia ao amin' ny tamba-nosin' i Kômôro ihany koa aza). Nisy mponina miisa 1 071 229 tao tamin' ny taona 2020.

Atao hoe Kômôriana na Kômôrianina ny mponina ao amin' io firenena io, izay ahitana ampahany koa amin' ny tanàna maro eto Madagasikara. Fifangaroana vahoaka maro fiaviana ny Kômôriana: Afrikana mainty hoditra, Arabo, Malagasy, Aziatika, sns. Miozolmana ny ankamaroan' ny mponina nefa misy mpino kristiana ihany. Ny fiteny kômôrina sy ny fiteny frantsay ary ny fiteny arabo no fiteny ôfisialy ao Kômôro.

Miompana amin' ny fambolena ny toekaren' i Kômôro, nefa tsy ampy ho an' ny filana ara-tsakafon' ny mponina izany.

Jeôgrafia

Ireo nosy ao amin' ny Firaisan' i Kômôro

I Ngazidja

I Ngazidja na Kômôro Lehibe no nosy lehibe indrindra sy be mponina indrindra (nisy mponina 410 736 tamin' ny taona 2016) ao amin'ny tamba-nosin' i Kômôro. I Moroni no renivohiny, izay renivohitr' ilay firaisam-panjakana mizaka tena. Mirefy 1 148 km² io nosy io.

I Nzwani

I Nzwani na Anjoany dia nosy ao amin' ny tamba-nosin' i Kômôro koa. I Mutsamudu no renivohiny ary misy mponina miisa 327 382 izy tamin' ny taona 2017. Mirefy 424 km² ny velerany.

I Mwali

I Mwali na Môhely no nosy farany kely sady be mpizaha tany indrindra ao amin' ireo nosy telo mitambatra ao amin' ny Firaisan' i Kômôro. I Fomboni no renivohiny. Misy mponina 52 360 izy tamin' ny taona 2015. Mirefy 290 km² io nosy io.

Ny vohon' ny tany sy ny rano

Ny vohon' ny tany

Lavak' afotroan' i Kartala

Ny Firaisan' i Kômôro dia manana velaran-tany mirefy 1 862 km2. Niforona vokatry ny fipoahana afotroa ny nosy ao aminy. Eo anelanelan’ ny Afrika sy i Madagasikara ny misy azy. Firenena be tendrombohitra i Kômôro, izay manerinerina eo amin’ ireo tany lemaka teritery amorontsiraka. Ny tendro farany avo indrindra dia i Karthala (mirefy 2 361 m) ao Ngazidja, dia afotroa mbola velona nefa ny fipoahany farany dia tamin’ ny taona 1977 ary ny fivoahan' ny tsiranok' afotroa farany dia tamin' ny taona 2005.

Ny toetany

I Kômôro dia manana toetanin-jana-pehin-tany izay tsiofin' ny Mousson ao amin’ ny Ranomasimbe Indiana amin’ ny volana Novambra hatramin’ ny Mey. Mahazo azy koa ny Alizay, izay manjaka amin’ ny ampahany sisa amin’ ny taona. Ny sala-maripana dia eo anelanelan’ ny 23 °C sy 26 °C. Misy fahasamihafana be anefa ny maripana isan-toerana. Ny rotsakorana dia miovaova arakaraka ny haambon-toerana. Maharo orana 2 600 mm isan-taona i Moroni, nefa ny tangorom-bohitr’ i Karthala dia mahazo 6 000 hatramin’ ny 8 000 mm isan-taona.

Ny biby

Roussette des Comores (Pteropus livingstonii).

Cœlacanthe

Mifamatotra amin' ny zavamaniry sy ny biby ao Madagasikara ny an’ i Kômôro. Manana karazan-javamanan’ aina tsy hita afa-tsy ao an-toerana i Kômôro, tahaka ny iguane de Comores (Oplorus comorensis) sy ny roussette de Comores (Pteropus livingstonii), ny fanihy lehibe mpihinam-boankazo izay heverina ho fanihy tsy fahita firy maneran-tany (miisa 400 fotsiny). Mitsotsorika midina ny isan’ ireo biby ireo ka tandindomin’ ny fahalany tamingana raha tsy misy fandraisana andraikitry ny fanjakana sy ny fiarahamonim-pirenena, araka ny Fikambanana Miaro ny Zavaboary Maneran-tany (Union mondiale pour la nature – IUCN). Ahitana karazana gidro miisa folo ny ao Kômôro, ka isan’ izany ny lémur mongoz (Lemur mongoz) sy ny maki de Mayotte (Lemur fulvus mayottensis). Manodidina ny zato ny karazam-borona ary manodidina ny arivo ny karazam-bibikely voarakitra anarana. Ny biby an-dranomasina dia ahitana ny cœlacanthe des Comores (Latimeria chalumnae) izay tsy fahita firy sady noheverina fa efa tsy misy intsony, nefa hita indray tamin’ ny taona 1938.

Ny zavamaniry

Manan-karena i Kômôro raha ny karazan-javamaniry no heverina, noho ny fisian’ ny tany lonaka ao amin’ ireo alananahary. Tsy misy ny fanisana nataon’ ny manam-pahaizana nefa tombanana any amin’ ny 1 500 any ny karazan-javamaniry mitera-dranony ao. Ahitana karazan-javamaniry tera-tany miisa 600 any ho any (ka maherin’ ny 100 no tsy hita afa-tsy ao Kômôro), ary misy karazan-javamaniry nampidirina avy any ivelany miisa tsy latsaky ny ny 350 (ka isan’ izany ny ilangilangy sy ny vanila ary ny jirofo). Anisan' ny hazo hita any ny renialan' i Afrika (Adansonia digitata). Ny 9 %n' ny velaran-tanin' i Kômôro no rakotra ala, izay tsy mitsahatra simban' ny olona (raha mbola 16 % izany tamin' ny taona 2009).

Ny biby sy ny zavamaniry kômôriana dia iharan’ ny vokatry ny fanimbana ny toerana ivelomany (fanimbana ala sy ny fiitaran' ny toeram-pambolena ary ny fitomboan' ny mponina). Ny tamba-javamaniry amorontsiraka sy amin’ ny tany iva ohatra dia tena efa simba. Ny alananahary eny amin’ ny tany avo ihany, indrindra ny amin’ ireo tany tena misolampy, no mbola azo lazaina fa voatahiry; na dia izany aza dia mitohy ny fanimbana ala ka mety ho ringana ny alananahary.

Ny toekarena

Ny ankamaroan' ny mponina dia monina ambanivohitra sady mivelona amin' ny fambolena hatao sakafo eo an-toerana sy ny jono.

Famatsiam-bola avy any ivelany

Anisan' ireo firenena mahantra indrindra maneran-tany i Kômôro, izay manana toekarena miankina amin' ny fanampiana avy any ivelany, indrindra avy any Frantsa, avy amin' ny Vondrona Eorôpeana, avy any Arabia Saodita ary avy any Sina.

Ny fampiasam-bola avy any ivelany anefa misy takalony amin' ny fiandaniana ara-jeôpôlitika, indrindra ny amin' ireo fanampiana saodiana izay takalozana ny fanamafisam-po amin' ny fivavahana miaraka amin' i Arabia Saodita mba hanoherana an' i Katara sy i Iràna, izay miteraka ny fanenjehana ny Miozolmana siita sy fanimbana ny trano fandraisam-bahiny iray vatsian' i Katara vola. Maro ireo fanorenan-trano ao Kômôro vatsian' i Sina vola, nefa tsy misy fikendrena fampandrosoana loatra izany fa fisehoana sy fikendrena ara-pôlitika.

Fambolena

Miompana amin' ny fambolena ny izany toekarena izany, izay sahanin' ny 80 %n' ny mponina afaka miasa, nefa tsy ampy hamahanana ny mponina manontolo izany. Tany fambolena ny 45 %n' ny velaran-tanin' i Kômôro. Ny 7 %n' ny venaran-tany dia tsy voatrandraka. Malaza amin' ny fambolena zavamaniry fanamboarana ranomanitra sy fanatsarana tsiron-tsakafo i Kômôro, ka isan' izany ny ilangilangy, izay naha voalohany azy maneran-tany tamn' ireo taona 2000, sy ny jirofo ary ny vanila, izay miantoka ny ampahany be amin' ny fidiram-bolan' io firenena io.

Famokarana hazo

Ny alan' i Kômôro, indrindra ny ao Ngazidja, dia manome hazo mafy nefa tsy betsaka.

Sehatr' asa hafa

Vitsy mpandray anjara ny sehatr'asa faharoa, fa ny fahatelo kosa dia mifamatotra indrindra amin' ny raharaham-barotra momba ny voly fanondrana. Tafakatra any amin' ny 232 tapitrisa dôlara ny trosa ivelany ho an' i Kômôro tamin' ny taona 2002.

Harena anaty ranomasina

Mifanakaiky ireo nosin' i Kômôro (75 km fara-fahabeny) ary ny fanambanin' ny ranomasina dia ahitana haran-driaka betsaka, izay niharan' ny fandalovan' ny El Niño taona vitsy lasa izay sady ianjadian' ny vokatry ny fanjonoana amin' ny dinamita. Ny ankamaroan' ny biby an-dranomasina dia ianjadian' ny fanimbana voajanahary na ataon' olombelona: mihavitsy ny antsantsa sy ny soka-dranomasina (fano) izay ataon' ny olona sakafo, ary ny zanga.

Ny mponina sy ny kolontsaina

Ny mponina

Mponina ao Kômôro

Araka ny fanisam-bahoaka natao tamin' ny taona 2004 dia 646 400 ny isan' ny mponina ao Kômôro (31 200 ny ao Mwali, 363 200 ny ao Ngazidja, ary 252 000 ny ao Nzwani). Betsaka anefa ireo Kômôriana am-pielezana any Frantsa (indrindra any Marseille, Paris, Lyon, Bordeaux, Toulouse, Dunkerque ary Nice) sy ao La Réunion sy Mayotte izay mihoatra io isa io.

Tamin' ny taona 2008 dia niisa 731 775 ny mponina tao Kômôro, hakitroka 337 mp/km² izany. Mahatratra 35,1 ‰ ny fitombon’ ny mponina teo anelanelan’ ny taona 1995 sy 2005. Tamin’ ny taona 2008 dia nahatratra 35,8 ‰ny taham-pahafatesana. Ny isan-jaza dia 4,9 isam-behivavy. Ny salan-kaelavelona dia 63,1 taona tamin’ ny taona 2008, ka 60,7 taona ny lehilahy fa 65,5 taona ny lehilahy.

Araka ny vinavina nataon' ny CIA dia misy 787 678 ny mponina ao Kômôro tamin' ny taona 2016. Tombanana any amin' ny 850 886 ny mponina ao Kômôro tamin' ny taona 2019.

Isan-karazany ny vahoaka monina ao Kômôro, ka hita ao ny Antalaotra (vahoakan’ ny ranomasina izay heverina fa mponina tonga voalohany tao). Taorian’ ny fahatongavan’ ny Arabo sy ny Persiana (na Persa) voalohany tany Zanzibar sy tao amin’ ny morontsiraka atsinanan’ i Afrika, dia tonga koa nanorim-ponenana tao Kômôro koa ny Malagasy sy ny Indiana miozolmàna.

Ny fiteny

Ny fiteny ôfisialin’ i Kômôro dia ny fiteny kômôriana sy ny fiteny frantsay ary ny fiteny arabo. Ny fiteny ifaneraseran’ ny mponina andavanandro dia ny fiteny kômôriana (tenenin' ny 96,9 %n' ny mponina), izay akaiky ny fiteny soahily. Ny fiteny kômôriana dia karazam-piteny banto, ao amin' ny vondrom-piteny soahily. Atao hoe shimasiwa na shikomori io fiteny io amin' ny fiteny kômôriana. Miseho amin' ny endrika tenim-paritra efatra ny fiteny kômôriana, dia ny fiteny singazija tenenina ao Ngazidja, ny fiteny simoaly tenenina ao Mwali ary ny fiteny sinjoany tenenina ao Nzwani. Ny fiteny simaôre dia fiteny kômôriana tenenina ao Mayotte izay tsy isan' i Firaisan' i Kômôro. Ahitana mpiteny malagasy, kisoahily, arabo ary gojaraty vitsy koa ao. Fitenin' ny fivavahana silamo ny fiteny arabo.

Ny fivavahana

Môskea ao Moroni

Ny ankamaroan’ ny mponina dia ao amin' ny fivavahana silamo sonita manaraka firehana safeita. Misy koa ny Kristiana vitsy anisa.

Ny silamo sonita no fivavahana amanjakazaka ao Kômôro hatramin' ny Andro Antenatenany, nefa ahitana Indiana siita vitsy anisa koa ao izay misahana ny ampahany be amin' ny raharaham-barotra.

Ny fidirana an-tsehatr' i Arabia Saodita amin' ny fiainan' i Kômôro (izay mampiasa ny volany hatramin' ny 40 tapitrisa dôlara tamin' ny taona 2017 araka ny famporisihan' ny filoham-pirenena Azali Assoumani) dia fanahian' ny mpanara-maso iraisam-pirenena ny amin' ny hanjakazakan' ny oahabisma ao amin' ireo nosy ireo, sy ny voka-dratsy ara-pôlitika mety hateran' izany.

Ny fampianarana

Fampianarana zazakely amin' ny teny sinjoany ao Njoany

Ny tahan’ ny fahaiza-mamaky teny sy manoratra dia 56,8 % tamin’ ny taona 2005.

Tamin' ny taona 2000, ny 44,2 %n' ny zaza 5 taona hatramin' ny 14 taona no miditra an-tsekoly. Tsy ampy ny fotodrafitrasa, ny fitaovana, ny mpampianatra tsara fiofanana, ny boky ho enti-mampianatra ary ny hafa maro koa. Matetika no tsy voaloa ny karaman' ny mpampianatra ka mahatonga ny ankamaroan' ny mpampianatra hitokona tsy mampianatra.

Marikitra ny 77 %n' ny mponina no mahay mamaky teny amin' ny tarehin-tsoratra latina fa ny 90 % amin' ny abjady arabo. Talohan' ny taona 2000, ireo mpianatra mitady oniversite dia mankany ivelan' i Kômôro, nefa tamin' ireo taona 2000 dia nisy ny fananganana oniversite ao amin' io firenena io. Nanampy ny fanatsarana ny toekarena izany sady niadiana amin' ny fialan' ny manam-pahaizana an' i Kômôro hitady asa.

Tantaran' i Kômôro

Tamin' ny Andro Antenatenany

Tokony ho tany amin' ny taonjato faha-7 no nisy olona voalohany tao amin' ny Tamba-nosin' i Kômôro. Tamin' ny taonjato faha-8 sy faha-9 dia nanomboka nisy olona niorim-ponenana. Ny mponina voalohany dia toa ireo mponina soahily voalohany, izay manana kolontsaina banto niely tamin' ny sisin' i Afrika Atsinanana avy any Sômalia ka hatrany Môzambika, izay nanam-pifandraisana tsy tapaka (izay mbola tsy tena fantatra mazava) tamin' ny Malagasy manam-piaviana aostrôneziana.

Taty aoriana i Mayotte sy i Nzwani no nisy mponina satria ireo nosy roa ireo dia miavaka amin' ny nosy sisa noho ny fivoarana ara-piteny azy manokana, sy ny fisian' ny fianjadiana malagasy izay miavaka. Ny raharaham-barotra an-dranomasina, izay niroborobo tamin' izany fotoana izany, dia manaporofo ireo fifandraisana tamin' ny Atsinanana Afovoany miozolmana, indrindra i Persia (na Persa) sy i Ômàna. Ny mponina voalohany dia toa tsy Miozolmana, ary tsy nandray ny finoana silamo raha tsy taty aoriana, tamin' ny fifampikasohana tamin' ny mpivarotra arabo.

Ny Tangoro-nosin' i Kômôro dia fetra atsimo amin' ny faritra ara-kolontsaina soahily izay mandroso nanomboka amin' ny Andro Antenatenany tao amin' io faritra io izay nantsoina hoe Zanguebar tamin' izany fotoana izany; i Mayotte dia teboka fihaonana ao amin' io faritra io amin' ny kolontsaina malagasy, izay hafa tanteraka, izay nahatonga an' io nosy io ho fihaonan' ireo kolontsaina samihafa - nefa koa lasibatry ny ady. Ny fianjadiana avy amin' ny faritry ny Ranomasimbe Indiana manontolo, sy avy amin' ny morontsiraka afrikana, izay voakorontan' ny fipoiran' ny vahoaka banto tampoka, sy ny morontsiraka malagasy, dia tsy mitsahatra namolavola ny fiarahamonina soahily a-nosy. Ny fifidrà-monina banto sy malagasy (Sakalava) dia nanomboka moramora.

Ny fidiran' ny Arabo sy ny finoana silamo

Araka ny lovantsofina dia ny Antalaotra, izay vahoaka vokatry ny fifampikasohan' ny mponina eo an-toerana sy ny mpiavy avy any Arabia sy avy any Atsinanana, no mponina niorim-ponenana tao Kômôro. Niova finoana ho amin' ny fivavahana silamo, vokatry ny fahatongavan' ny Arabo, ny mponina tao nanomboka tamin' ny taonjato faha-12. Ireo Arabo ireo no nanome anarana ireo nosin' i Kômôro io (izay atao amin' ny teny arabo hoe Jazayr al-Qamar "Nosin' ny Volana"). Ny Tambanosin' i Kômôro dia tafakambana tao amin' ny raharaham-barotra soahily mampifandray ny morontsiraka atsinanana amin' i Afrika sy ny Atsinanana Akaiky ary ny Atsinanana.

Tamin' ny taonjato faha-13 sy faha-15 dia lehibe miozolmana (ny Fani) no nitarika ny fandaminana ny tamba-nosy. Lehibe dia lehibe ny fifampikasohana ara-kolontsaina amin' ny morontsiraka soahily sy amin' i Madagasikara.

Tamin' ny taonjato faha-16 dia nisy Persiana avy any Shiraz izay efa tao Zanzibar sy tao Kilwa ary tao amin' ny morontsiraka afrikana, izay niorim-ponenana tao Kômôro, ka tao izy ireo no namorona fatoram-pihavanana tamin' ny lehibe tao an-toerana, ka namorona foko izay nihananjary soltanata.

Andro klasika

Tamin' ny taona 1453, tamin' ny faharavan' i Kônstantinôpla dia nikatona tampoka ny lalana ara-barotra izay nampitohy an' i Eorôpa amin' ny Tontolo Atsinanana. Nisokatra ny andro volamena ho an' ny raharaham-barotra an-dranomasina, izay mihodidina an' i Afrika mba hankanesana any India sy Sina: ny Lakandranon' i Môzambika dia lasa eo afovon' ny lalan' ny raharaham-barotra lehibe maneran-tany, izay niteraka vanimpotoam-piroboroboan' ny toekarena tao amin' ny nosy maro sy tanàna-fanjakana ao amin' ny faritra ara-kolontsaina soahily.

Tamin' ny taona 1470 ny soltàna shirazy (avy any Persia) dia nanorim-ponenana tsikelikely tao amin' ireo nosin' i Kômôro, izay nekem-pahefana hatramin' ny taonjato faha-19. Izany vanimpotoana izany no niorenan' ny fivavahana sonita safeita izay mbola arahina hatramin' izao.

Tamin' izany fotoana izany dia lasa nosy mandroso indrindra tamin' ireo tangoro-nosy i Nzwani, satria namporisihin' ny tantsambo: noho izy manana morontsiraka telo, ny tantsambo dia natoky fa afaka mialoka tsy ho azon' ny rivotra, ary tsara dia tsarany fiantsonana ao; ny Pôrtogaly dia nanao an' izany ho toeram-piatoana amin' ny lalana mankany amin' ireo India, ary nametraka fifandraisana ara-barotra amin' ny mponina.

Tamin' ny fiantombohan' ny taonjato faha-16 no nanombohan' ny fifandraisana mivantana amin' ny vahoaka eorôpeana, ary voalohany ny tantsambo pôrtogey, nefa koa ireo tantsambo ôtômàna toa an' i Piri Reis.

Ny tamba-nosy dia fantatry ny Eorôpeana tsara tamin' ny taona 1751. Ny taonjato faha-17 sy faha-18 dia vanimpotoana nampiroborobo ny toekaren' i Kômôro, izay mipetraka eo amin' ny lalan' ny varotra mandroso teo amin' i Eorôpa sy izay ho lasa Empira Ômaney. Izany harena izany dia niteraka fifanandrinana ara-pôlitika eo amin' ireo nosy efatra (izany no niteraka ny fitenenana hoe "soltàna mpiady lava"), izay niteraka fifanafihana am-pitaka maro sy ady misokatra: tamin' ny taona 1742 hatramin' ny taona 1791 dia nanatanteraka andrana hahazoana ny soltanatan' i Mayotte ny soltànan' i Nzwani, ary nangalatra ny minbar vita amin' ny hazo voasokitra tao amin' ny môskean' i Tsingoni.

Tamin' ny taona 1795 hatramin' ny 1820 dia nahalao monina ny nosy telo madinika ny fanafihan' ny jiolahin-tsambo malagasy (Sakalava sy Betsimisaraka), ka niteraka fahasahiranana ara-toekarena lehibe miampy korontana ara-pôlitika, izay nahitana famonoana soltàna maro sy fakana fahefana avy amin' ireo andriamanjaka vahiny (malagasy, zazibariana, ômaney, sns). Ny mpanjaka sakalavan' i Boina taty Madagasikara, Andriantsoly, dia nanome ny fiarovany any soltànan' i Mayotte, Bwana Combo, izay notakalozana ny antsasaky ny nosiny, nefa nandroaka azy hiala an' i Mwali.

Andriantsoly dia nanandrana niaraka tamin' ny soltàna manam-piaviana malagasy merina Ramanetaka (izay lasa mpanapaka an' i Mwali ka naka ny anarana hoe Abderahmane), izay nisafidy ny hamabo azy mba ho lasa soltàna miara-manapaka an' i Mayotte hisolo azy. Nandroaka an' Andriantsoly avy ao Mayotte tamin' ny taoa 1836 izy mba hanjaka tokana eo amin' ny nosy, nefa nankany Mwali indray. Niaraka tamin' ny soltàna Abdallah ao Nzwani Andriantsoly mba haka an' io nosy io indray. Nirary ny hitandro ny fizakan-tenan' ny nosiny Andriantsoly manoloana ireo andriamanjaka kômôriana, ary ny hiaro azy amin' ny fanafihan' ny jiolahin-tsambo: nefa raha tsy misy mpiara-dia hanohitra ireo farany ireo sy hanohitra ny fanjakà-mpanjaka malagasy izay notohanan' ny Britaina Lehibe, dia nahatsiaro tena ho voarahona izy. Nitodika tany amin' ny fahavalon' ny Britanika izy, dia ny Frantsay, izay tao Madagasikara nanomboka tamin' ny taona 1643, izay tonga naka an' i Nosy Be.

Tamin' ny fanombohan' ny taonjato faha-18 dia nanakarama jiolahin-tsambo eorôpeana voaenjika avy any amin' ny Ranomasin' ny Antilia ireo soltàna ireo, ka izany dia nanokatra varavarana amin' ireo mpikarama an' ady sy ireo mpitady zava-baovao izay tsy nitsahatra niditra an-tsehatra tamin' ny raharaha pôlitika teo an-toerana. Nandravarava an' i Nzwani ny jiolahin-tsambo malagasy tamin' ny taona 1790.

Tamin' ny 25 Avrily 1841, ny soltàna Andriantsoly, izay nahatsikaritra fa tsy ho azony arovana intsony ny nosiny izay saika tsy misy olona intsony vokatry ny ady tsy an-kijanona (ny tanàna madinika rehetra dia nilaozan' olona afa-tsy i Dzaoudzi), dia nivarotra an' i Mayotte amin' i Frantsa (1843), izay natakalo fandoavam-bola mandra-pahafatiny sy fanomezana alalana ny hitaizana ireo zanany any La Réunion antohan' ny Frantsay. Tamin' izany fotoana izany, i Louis-Philippe I, mpanjaka frantsay farany, dia nanambatra an' i Mayotte amin' i Frantsa.

Ny fahatongavan' ny Eorôpeana

Tamin' izany fotoana izany ihany dia tonga ny Eorôpeana voalohany, dia ny Pôrtogey, izay niantsona tao amin' ilay tamba-nosy, ka ny sasany tamin' izy ireo dia nanao ny asan' ny jiolahin-tsambo nokaramain' ireo soltàna, izay tsy nitsahatra ny niady tamin' izy samy izy sady ny tanin' izy ireo dia nianjadian' ny famelezan' ny Malagasy. Tamin' ny farany dia ny nosy Nzwani (Anjouan) no nanjakazaka tamin' ilay tamba-nosy manontolo, izay matetika teo ambany fanapahan' ireo soltàna.

Tamin' ny taona 1843 dia nividy an' i Mayotte tamin' ny soltànan' io nosy io i Frantsa. Natsangana ny prôtektôrata izay niitatra tamin' ireo nosy telo sisa tamin' ny taona 1885 sy 1886.

Andro Ankehitriny

Nifamatotra amin' i Frantsa ny hoavin' i Mayotte nanomboka tamin' ny fiantombohan' ny taonjato faha-19, fa ny nosy telo kosa dia nanana ny fahaleovan-tenany nandrintra ny fotona iray, nefa nitsiriritra sy nanambitamby azy ireo ny firenena matanjaka any ivelany. Tamin' ny taona 1851, tamin' ny alalan' ny Expédition d'Anjouan dia nanao fifanaraham-barotra manan-tombony manohana an-tery tamin' i Nzwani i Etazonia.

Maro ireo Eorôpeana izay niorim-ponenana miandalana tao Kômôro,nividy tany sy andevo tao, ka lasa nanan-karena, toa an' i Léon Humblot (tonga tamin' ny taona 1884) izay nanao fanekena tamin' ny soltànan' i Bambao atao hoe Said Ali bin Said Omar ka lasa nantsoina hoe "soltàna fotsin' i Kômôro" izay nanapaka an' i Ngazidja sy nanorina ny fanapahany tamin' ny fanandevozana.

Nalain' ny Eorôpeana ny tany mamokatra ka niteraka fikomiana lehibe maro izany tamin' ny taona 1889 tao Nzwani sy tamin' ny taona 1902 tao Mwali (Mohéli).

Ny mba hampisy fandanjalanjana eo amin' izany fanirian-daza isam-batan' olona izany no nahatonga an' i Frantsa nametraka prôtektôrata tao Kômôro izay nankatoavin' ny soltànan' i Ngazidja tamin' ny taona 1886. Nanomboka tamin' ny taona 1892 dia ny Résidents izay teo ambany fanapahan' ny governoran' i Mayotte (eo ambany fanapahan' ny filoham-pirenenan' ny Repoblika Frantsay) no nanapaka ny nosin' i Kômôro, izay naka tsikelikely ny fahefana sady nanafoana ny fanandevozana (nesorina tamin' i Humblot ireo tombontsoany manokana tamin' ny taona 1896).

Ny fitrandrahana nataon' ny mpanjanatany dia nahasahana ny 50 %n' ny tanin' i Ngazidja sy ny 40 %n' ny an' i Nzwani ary ny 20 %n' ny an' i Mwali. Lasa zana-tany ireo nosy ireo ka nantsoina hoe "colonie de Mayotte et dépendances". Ny fiteny frantsay no lasa fiteny ôfisialy, tsy natao amin' ny teny arabo intsony ny fampianarana fa amin' ny teny frantsay. Niohy ihany anefa ny fampiasana ireo endriky ny fiteny soahily teo amin' ny raharaham-barotra.

Tamin' ny taona 1904 dia nakambana ara-dalàna ireo nosy ireo. Tamin' ny 25 Jolay 1912 dia nisy ny didim-panjakana faharoa izay nanakambana an' i "Mayotte et ses dépendances" tamin' i Madagasikara. Naverina tsikelikely tamin' ny Kômôriana ny tany, ary nisy manampahaizana teratany izay nisandratra tsikelikely (ny ankamaroany dia nianatra tany La Réunion alohan' ny niorenana ny Lycée de Moroni).

Lasa zanatany fratsay ny Tangoro-nosin' i Kômôro izay nakambana tamin' i Madagasikara taorian' ny Ady Lehibe Voalohany. Tamin' ny taona 1946 dia nosarahina tamin' i Madagasikara ilay tamba-nosy ka lasa tany frantsay an-dafin-dranomasina.

Mankany amin' ny fahaleovann-tena

Tamin' ny taona 1946, ilay vondron-tany antsoina hoe "Colonie de Madagascar et dépendances", izay zana-tany frantsay, dia tsy niankina ara-panjakana amin' i Madagasikara, fa lasa nahaleo tena, ka lasa "territoire d'outre-mer" (TOM). Tsy nahafaly ny Mahôrey izany, izay efa tamin' ny taoa 1946 nahita an' i Guadeloupe, i Guyane, i La Réunion ary i Martinique izay efa lasa departemanta, ka nitaky ampahibemaso tamin' ny governemanta ny hanovana ny nosiny ho departemanta koa.

Taorian' ny fahazoan' ny firenena afrikana fahaleovan-tena mifanesy nandritra ireo taona 1960, nisy ireo avara-pianarana nanomboka nitaky ny fahaleovan-tenan' i Kômôro. Nahazo fizakan-tena anatiny i Kômôro tamin' ny taona 1961.

Tamin' ny fifanarahana tamin' ny 15 Jona 1973, izay nametraka ho tanjona ny fahaleovan-tena iaraha-midinika, dia nanao fitsapan-kevi-bahoaka i Frantsa tamin' ny taona 1974. I Mayotte, izay tany frantsay efa ho taranaka roa talohan' ireo nosy telo sisa, sady nahita maminy kokoa tamin' ny fiarahana amin' ny Frantsay, dia nihazona ny sata maha frantsay azy, fa nisafidy ny fahaleovan-tena kosa ireo nosy hafa.

Tamin' ny 6 Jolay 1975 dia nanambara ny fahazoan' i Kômôro ny fahaleovan-tena ilay anjoaney Ahmed Abdallah (filohan' ny filan-kevitry ny governemanta nanomboka tamin' ny taona 1970), ka nitaky an' i Mayotte hakambana amin' ny tany kômôriana. Tamin' ny fitsapan-kevi-bahoaka natao tamin' ny taona 1976 dia nisafidy ny hiaraka amin' i Frantsa hatrany i Mayotte ka lasa vondrom-paritra frantsay.

Taorian' ny nahazoana ny fahaleovan-tena

Taorian' ny nahazoany ny fahaleovan-tenany, ny Repoblika Federaly Islamikan' i Kômôro dia nianjadian' ny korontana ara-pôlitika sy ny fanonganam-panjakana. I Ali Soilih izay sôsialista sy i Bob Denard izay mpikarama an' ady frantsay, dia nifandimby niasa ho an' i Frantsa na ho an' ny tenany manokana. Nifandimby ny fitondrana tsy mampanjaka demôkrasia sy ny fanonganam-panjakana.

Tamin' ny taona 1997 dia nanambara ny fahaleovan-tenany i Nzwani sy i Mwali ka nanambara ny faniriany hikambana amin' i Frantsa izay tsy nanaiky izany. Izany andrana fisarahana izany dia niteraka fanaovana ankivy notarihin' ny RFIC sy ny OUA. Niverina nanaiky ny fahefan' i Moroni i Mwali tamin' ny taona 1998 rehefa nandamina ny OUA, i Nzwani kosa tsy nanaiky.

Tamin' ny volana Febroary 1999 dia naka ny fahefana tao Ngazidja ny kôlônely Azali Assoumani tamin' ny nanonganany ny filoha Tadjidine ben Saïd Massounde (izay Anjoaney). Niteraka fahasahiranana ara-pôlitika izany. Nanatanteraka fifampiraharahana nisy vokany kokoa ny kôlônely Mohamed Bacar avy ao Nzwani mba kamahana ilay fahasahiranana.

Izany fahasahiranana izany dia nivaha tamin' ny fifanaovan-tsonia ireo fifanarahana tao Fomboni tamin' ny taona 2000 sy 2001 sy ny fanaovana fitsapan-kevi-bahoaka tamin' ny 23 Desambra 2001. Natao ny fampihavanam-pirenana, nitambatra indray ireo nosy telo sady nandrafitra lalàm-panorenana vaovao teo ambany fitarihan' ny OUA: teraka ny Firaisan' i Kômôro (Union des Comores, amin' ny teny frantsay). Araka ny lalàm-panorenana dia nisy ny fifidianana tamin' ny taona 2006 izay nahazoan' i Ahmed Abdallah Mohamed Sambi fandresena.

Tamin' ny taona 2007, i Mohamed Bacar, izay filohan' i Nzwani nanomboka tamin' ny taona 2002, dia nanao indray ny hahazoan' io nosy io ny fahaleovan-tenany, na dia avy nahazo ny maha filohan' ny Firaisana azy izy, izay notoherin' i Ngazidja. Tamin' ny 23 Marsa 2008 dia nandefa tafika tany amin' ny nosy Nzwani ny filohan' i Kômôro Ahmed Abdallah Mohamed Sambi, notohanan' ny UA, ka nanafika an' i Nzwani. Azon' ny tafi-panjakana ny renivohitra roa andro taorian' izay ka nandositra ny kôlônely Bacar.

Tamin' ny volana Mey 2009 dia nampanao fitsapan-kevi-bahoaka momba ny lalàm-panorenana ny filoha Sambi, ka lany tamin' ny 93 %n' ny vato manan-kery izany. Nanamafy ny fahefan' ny filoham-pirenena izany lalàm-panorenana vaovao izany, ary ny filohan' ireo nosy dia niova ho governora sady nanana fizakan-tena bebe kokoa, notovanana iray taona ny fe-potoam-piasan' ny filoham-pirenena. Lasa fivavaham-panjakana ny fivavahana silamo, raha nanao io fivavahana io ho fakàn-kevitra momba ny fitsipika sy ny foto-dalàna hitantanana ny Firaisan' i Kômôro fotsiny. Ny mpandimby azy, i Ikililou Dhoinine, izay filoha lefiny nanomboka tamin' ny taona 2006, dia voafidy tamin' ny 26 Desambra 2010 ka napetraka handimby azy tokoa tamin' ny 26 Mey 2011.

Tamin' ny fifidianana floham-pirenena natao tamin' ny taona 2016 dia ny filoha lefitr' i Ikililou Dhoinine no kandidàm-panjakana (i Mohamed Ali Soilihi). Resin' ilay mpanongam-panjakana teo aloha Azali Assoumani izy tamin' ny 41,43 %n' ny vato fa izy nahazo 39,67 % fotsiny.

Tamin' ny 30 Jolay 2018 ny Kômôriana dia nandany tamin' ny alalan' ny fitsapan-kevi-bahoaka ny fanavaozana ny lalàm-panorenana izay nanamafy indray ny fahefan' ny filoham-pirenena, izay manome alalana azy ho afaka milatsaka indroa. Nofoanana ny fisian' ny filoha lefitra sy ny Fitsarana momba ny Lalàm-panorenana (Cour Constitutionnelle) izay nosoloana ny Fitsarana Tampony (Cour Suprême).

Jereo koa

Momba an' i Kômôro:

• Jeôgrafian' i Kômôro
• Toekaren' i Kômôro
• Mponina ao Kômôro
• Fiteny ao Kômôro
• Fivavahana ao Kômôro
• Kolontsaina ao Kômôro
• Tantaran' i Kômôro

• Tamba-nosin' i Kômôro

Firenena ao Afrika:

Afrika Atsimo - Alzeria - Angôla - Benino - Borkina Fasô - Borondy - Bôtsoana - Ejipta - Eritrea - Esoatiny (Soazilandy taloha) - Etiôpia - Gabôna - Gambia - Ganà - Ginea - Ginea Bisao - Ginea Ekoatôrialy - Jibotỳ - Kamerona - Kapvera - Kenia - Kômôro - Kôtidivoara - Lezôtô - Liberia - Libia - Madagasikara - Malaoy - Malỳ - Maorisy - Maoritania - Marôka - Môzambika - Namibia - Nizera - Nizeria - Oganda - Repoblika Arabo Saharaoy Demôkratika - Repoblika Demôkratikan' i Kôngô - Repoblikan' i Afrika Afovoany - Repoblikan' i Kôngô - Roanda - Saô Tôme e Prinsipe - Seisely - Senegaly - Siera Leôna - Sodàna - Sodàna Atsimo - Sômalia - Sômalilandy - Tanzania - Tôgô - Tonizia - Tsady - Zambia - Zimbaboe

Kôntinenta eto an-tany

• Afrika
• Amerika (Amerika Avaratra - Amerika Atsimo)
• Azia
• Eorôpa
• Ôseania
• Antarktika