Roanda

I Roanda na Repoblikan' i Roanda dia firenena ao Afrika Atsinanana, ao afovoan' ny faritry ny Farihy Lehibe, tsy manana morontsiraka, fa ny farihy Kivu no eo amin' ny tapany andrefana. I Kigali no renivohiny. Atao hoe Roandey ny vahoakan' ity firenena ity. Anisan' ireo firenena kely velarana indrindra ao Afrika izy, amin' ny velaran-taniny mirefy 26 338 km². Ireto ny manodidina azy mivantana: i Oganda no ao avarany, i Tanzania sy i Borondy no ao atsimony, ny Repoblika Demôkratikan' i Kôngô sy ny farihy Kivu no ao andrefany, ary i Kenia no ao atsinanany.

Atao hoe Rwanda na Republic of Rwanda izy amin' ny teny anglisy fa Rwanda na Republique de Rwanda koa amin' ny teny frantsay. Atao hoe Repubulika y'u Rwanda izy amin’ ny teny kiniaroanda, Republic of Rwanda amin' ny teny anglisy ary Jamhuri ya Rwanda amin' ny teny soahily.

Anjakan' ny lembaleba avo sy ny tendrombohitra ny vohon-taniny. Ny tampona avo indrindra ao Roanda dia ny afotroa Karisimbi, izay manana haambo 4 507 m, sady hita ao amin' ny tandavan-tendrombohitr' i Virunga, ao amin' ny faritra avaratra-andrefana. Mifandimby ao amin' ny faritra atsinanana manamorona ny renirano Kagera ny hivoka sy ny farihy ary ny honahona; ity renirano ity no lava indrindra amin' ireo loharanon' i Nily, izay hita ao amin’ ny sisin-taany manasaraka an' i Roanda amin' i Tanzania.

Miompana amin' ny fambolena ny toekaren' i Roanda. Manembantsembana ny fandrosoan' ity firenena ity ny tsy fananany ranomasina. Na dia izany aza dia izy, ankehitriny, no isan' ny firenana azo lazaina fa mandroso indrindra aty Afrika.

I Roanda no misy mponina makitroka indrindra eran' i Afrika (483 mp/km²) noho ny isan' ny mponiny mahatratra 12 712 431 tamin' ny taona 2020. Ny vahoakan' i Roanda dia ireo Hoto mpamboly maro an' isa sy ny Totsy mpiompy ary ny Toà izay karazana Pigmea. Be mpanaraka indrindra any Roanda ny fivavahana kristiana. Ny fivavahan-drazana animista koa dia be mpanaraka ihany koa. Tamin' ireo taona 1990 dia ravan’ ny ady an-trano nampifanandrina ny Totsy sy ny Hoto i Roanda, izay nahafatesana olona miisa 800 000 any ho any sady niteraka fifindrà-monina sy fitsoaham-ponenana (olona miisa 3 000 000 any ho any no nifidra ao anatiny ihany fa ny 2 000 000 nandositra any ivelany).

Zanatany alemàna, avy eo zanatany belza, i Roanda izay nahazo ny fahaleovan-tenany tamin' ny taona 1961. Ny fiteny frantsay, kiniaroanda, anglisy ary soahily no fiteny ôfisialy any Roanda.

Tantara

Tany am-piandohana

Ny mponina voalohany fantatra tao Roanda dia mety ny Pigmea izay razamben’ ny Toà (Twa) ankehitriny. Nisy ny fisavana ny ambanin’ ny tany izay nahitana ny vokatry ny asa vy sy zavatra vita amin’ ny tanimanga (tavoara, sns) mitovitovy amin’ ny an’ ny kolontsana banto, izay mety namboarina tany amin’ ny taonarivo voalohany taor. J.K. araka ny famantarana daty amin’ ny alalan’ ny karbônina 14. Mety vahoaka avy any amin’ ny lemak’ i Kôngô izay tonga tao amin’ ny faritr’ i Roanda tamin’ izany fotoana izay ihany no nanamboatra ireo zavatra ireo. Ireo mponina ireo dia mpamboly ary mety niara-nonina tamin’ ny Totsy mpiandry andiam-biby fiompy avy any avaratra, izay mety niorim-ponenana tsikelikely teo anelanelan’ ny taonjato faha-10 sy faha-15 taor. J.K. Ny fahefana dia teo am-pelan-tanan’ ny vondrona totsy ambony saranga.

Ny fanjanahan-tany

Tamin’ ny taona 1858 no nahitan’ ny Eorôpena voalohany ny faritry ny Farihy Lehibe tamin’ ny alalan’ i John Hanning Speke izay tsy niditra tao amin’ io faritra io. Tamin’ ny taona 1890 dia nampidirin’ ny Alemàna ho isan’ ny fananany i Roanda (izay nantsoiny hoe Ruanda). Ny Belza, izay nampian’ ny Britanika, dia nandroaka ny Alemàna tamin’ ny taona 1916. Avy eo ny tanin’ i Roanda-Orondy (Ruanda-Urundi) dia napetraka ho eo ambany fitantanan’ i Belzika.

Tamin’ ny voalohany i Belzika dia nanapaka tamin’ ny alalan’ ny fahefana eo an-toerana, nefa ny fahefan’ izy ireo dia novaina sady noraiketina tamin’ ny taona 1926, ka ny andraikitr’ ireo lehibe isan-jana-paritra dia nanjary ifandovana. Nisy ny fanisana ny lehilahy ampy taona sy afaka miasa tamin’ ny taona 1934 hatramin’ ny taona 1935, ka izay voaisa dia nomena bokikely ahitana ny vondrona misy ny tena izay nantsoina hoe "foko": Totsy, Hoto na Toà.

Ny misiona kristiana dia nihamaro sady nisahana ny fanabeazana ny vahoaka manontolo. I Mutara, izay mwami ("mpanjaka") mbola tanora, dia natao batemy tamin’ ny taona 1943. Notakian’ ny tompon-tany ny fanafoanana ny asa fanompoana, notakiany koa ny famerenana indray ny fifidianana ny lehibe isan-jana-paritra, ny Hoto kosa dia nitaky ny hiray amin’ ny fahefana pôlitika. Nanomboka tamin’ ny taona 1956, nelanelanin’ ny Filankevitra ambony izay notarihiny, sy noho ny faneren’ ireo mpanolo-tsaina, dia nitaky tetiandro mazava momba ny hahazoan’ ny firenena ny fahaleovan-tenany izy, fa ny ny Hoto kosa nisafidy ny fanavaozana ara-piarahamonina sy ara-pôlitika alohan’ ny fahaleovan-tena. Nantsoina tampoka tany Bujumbura renivohitr' i Roanda-Orondy izy, avy eo nambara tamin’ ny takarivan’ ny 25 Jolay 1959 ny fahafatesany. Nipoaka tamin’ izay ny ady an-trano.

Ny fahaleovan-tenan' i Roanda

Ny fiovam-penitra mahery vaika hoto

Taorian’ ny fahafatesan’ ny mpanjaka Mutara izay maty tsy nisy mpandova, i Kigeli V mpandimby azy, izay tsy tian’ ny Hoto nefa napetraky ny mpanolo-tsain’ ilay mpanjaka maty, dia nampihatra pôlitika hentitra tamin’ ny fiarovana ny tombontsoan’ ny Totsy. Lasa nanana endrika ara-pôlitika ireo fitakiana ara-piarahamonina sy ara-toekarena hatramin’ ny namoahana ilay atao hoe Manifeste des Bahutu tamin’ ny taona 1957, izay namporisihin’ ny Parti du Mouvement de l’Emancipation Hutu (Parmehutu), ka nivadika ho fifanandrinan’ ny samy ao amin’ ny fianakaviam-ben’ ny tera-tany. Nanohana ny maro an’ isa hoto ny Fiangonana, fa ny mpanjana-tany kosa namela ny fikomiana handroso ka nipoaka izany tamin’ ny volana Novambra 1959 izay nampisy ra mandriaka teo amin’ ny firenena. Ny Totsy, izay vitsy anisa, dia naringan' ny Hoto sy nenjehiny ombieniobieny. Tamin’ ny taona manaraka dia voatery nandao ny firenena ny mwami ary nanao toraka izany koa ny Totsy miisa mihoatra ny 200 000.

Ny nahazoan' i Roanda ny fahaleovan-tena

Tamin’ ny volana Janoary 1961 dia nambara ny fitsanganan’ ny Repoblika. Nahazo fadresena ny Parmehutu tamin’ ireo fifidianana natao tamin’ ny volana Septambra 1961. Tamin’ ny 26 Oktobra 1961 dia voafidy ho filohan’ ny Repoblika roandey i Grégoire Kayibanda.

Noho ny fihizingizinan’ ny Conseil de tutelle ("Filan-kevi-piahiana") ao amin’ ny Firenena Mikambana dia nanambara ny fahaleovan-tenan’ i Roanda tamin’ ny 01 Jolay 1962 i Belzika. Lany indroa ho filoham-pirenena i Grégoire Kayibanda, tamin’ ny taona 1965 sy 1969. Tamin’ ny taona 1963 dia nisy ny fanonganam-panjakana tsy nahomby nataon’ ireo mpitsoa-ponenana totsy izay niteraka fandripahana mifanesy ny Totsy. Niverina indray ny herisetra tamin’ ny taona 1966 tao amin’ ny sekoly sy ny oniversite, noho ny fidirana an-keriny nataon’ ny Totsy vitsivitsy nitondra fitaovam-piadiana tao amin’ ny sisin-tany ao atsimo. Farany, rehefa nipoaka koa ny tsy filaminana tao Borondy, izay nanjakan’ ny miaramila totsy, sady nisy koa Hoto izay nitady fialokalofana tany Roanda, dia nisy indray ny herisetra nifanesy nozakain’ ny Totsy.

Ny fitondran' i Juvénal Habyarimana

Fananganana fitondrana tsy ahitana afa-tsy antoko tokana

Tamin’ ny volana Jolay 1973 dia naongan’ ny jeneraly Juvénal Habyarimana, avy amin’ ny Hoto any avaratra, ny filoham-pirenena Kayibanda. Tsy nisy Totsy tamin’ ireo ben’ ny tanàna (bourgmestres) miisa 143 manerana an’ i Roanda, tsy nisy Totsy koa teo amin’ ny fitarihana ny prefektiora. Tamin’ ny taona 1975 dia nanorina ny antoko pôlitikany ny filoham-pirenena Habyarimana, dia ny Mouvement Révolutionnaire National pour le Développement (MRND) ka nisy ny fandaniana lalàm-panorenana vaovao tamin’ ny taona 1978 izay nanamafisana ny tsy fanekena afa-tsy antoko tokana. Lany tsy nisy mpanohitra i Habyarimana tamin’ ny taona 1983 sy 1988.

Ny fikomiana totsy

Tamin’ ny taona 1990 dia nandefa tafika tany Roanda i Belzika sy i Frantsa ary firenena maro avy ao Afrika Afovoany mba hanoherana ny fanonganam-panjakana avy ao Oganda izay nokononkononin’ ireo Totsy mpitsoa-ponenana. Nivondrona tao amin’ ny Front Patriotique Rwandais (FPR) izy ireo izay notohanan’ ny Hoto mpandanjalanja nanohitra ny fitondrana. Noteren’ ny mpanohitra sy ny fianakaviambe iraisam-pirenena ny filoha Habyarimana ka nanaiky ny hametraka lalàm-panorenana vaovao tamin’ ny taona 1991.

Nisy ny fifanarahana momba ny fizarana ny fahefana ara-pôlitika teo amin’ ny MRND sy ny FPR ary ireo antoko pôlitika mpanohitra, izay nosoniavina tao Arusha any Tanzania tamin’ ny volana Aogositra 1993. Tsy nahavita nanangana governemanta iraisana anefa ny piraiminisitra Faustin Twagiramungu (izay Hoto mpandanjalanja sady filohan’ ny MDR), tamin’ izany koa dia nanafika ny tapany avaratr’ i Roanda ny FPR ka nahafaty Hoto ana hetsiny maro.

Ilay famongoran-taranaka tao Roanda

Fahatanterahan' ilay famogoran-taranaka nahazo ny Totsy

Tamin’ ny 6 Avrily 1994 dia nisy nitifitra ny fiaramanidina nitondra ny filohan’ i Roanda (i Juvénal Habyarimana) sy ny an’ i Borondy (i Cyprien Ntaryamira), izay samy Hoto, tamin’ ny fotoana niomanan’ io fiaramanidina io hipetraka eo amin’ ny seranam-piaramanidina tao Kigali. Niteraka herisetra mahery vaika izany: ireo milisy hoto ao amin’ ny Interahamwe, izay noforonin’ ny fitondrana, sy ny ampahany amin’ ny andian-tafi-panjakana atao hoe FAR (Forces armées rwandaises) dia nampihorohoro sy namono olona manerana an’ i Roanda. Nahafaty olona teo anelanelan’ ny 500 000 sy 1 000 000 eo ny fandringanana ka isan’ izany koa ny Hoto mpandanjalanja. Izany fandripahana izany dia nitranga malalaka tsy nisy fandraisana andraikitry ny Firenena Mikambana na ny firenena tandrefana (izay nanana solon-tena tao Roanda). Tao tokoa mantsy ny Mission des Nations unies d’assistance au Rwanda (Minuar) sy ny solontenan’ i Frantsa ary ny an’ i Belzika.

Fidiran' ny FPR an-tsehatra

Tamin’ ny 23 Jona 1994 dia nandefa ny Opération Turquoise i Frantsa, izay fidirana an-tsehatra ara-tafika sy ara-piahiana ny maha olona nahazo alalana tamin’ ny Firenena Mikambana. Napetraka ny faritra voaaro azo antoka lavitry ny ady tao amin’ ny faritra atsimo-andrefan’ i Roanda. Nisy ihany ny ezaka fanelanelanana hampitsaharana ny ady nefa tsy nahomby izany ka lasa ny FRP, izay notohanan’ i Oganda, no nandresy tamin’ ny ady. Taorian’ ny fahazoan’ ny FPR an’ i Kigali tamin’ ny 14 Jolay 1994 dia nisitaka tao amin’ ilay faritra narovana tsy misy ady ny tafika roandey. Hoto miisa 2 000 000 any ho any no nandositra an’ i Roanda ka nila fialokalofana tany Tanzania sy tany Zaira.

Taorian' ny famongoran-taranaka tao Roanda

Ny fampihavanam-pirenena taorian' ny fifandringanana

Tamin’ ny 19 Jolay 1990 tao Kigali, ny FRP dia nanangana governemanta izay nampanarahina ny toromariky ny fifanarahana nosoniavina tao Arusha. Noho ny maha tompon’ andraikitra ny MRND tamin’ ny fandripahana dia tsy nampandraisina anjara tamin’ izany governemanta izany. Ilay fitondrana notarihin’ i Pasteur Bizimungu (izay Hoto niaraka tamin’ ny FRP tamin’ ny taona 1990) dia niavaka noho ny miaramila totsy maro an’ isa ao anatiny. Nitsikera ny fibiriokan’ ny fitondrana i Seth Sendashonga, minisitry ny Atitany, ka nesorina tamin’ ny toerany sady nisy namono tao Nairobi (any Kenia) tamin’ ny taona 1998. Ny Ligue rwandaise des droits de l’homme ("Fivondronana roandey momba ny zon’ olombelona") sy ny fikambanana iraisam-pirenena maro dia nanameloka ny fanagadrana tsy amin’ antony mazava sy ny tsy fisian’ ny fifampitokisana izay nanjaka tao Roanda.

Ny nanjo ireo mpitsoa-ponenana hoto

Ireo manam-pahefana ao Kigali dia niharan’ ny fanerena avy amin’ ny fianakaviambe iraisam-pirenena mba hanamora ny fodian’ ireo mpitsoa-ponenana. Nanohitra izany ny fitondrana nanapa-kevitra tamin’ ny faran’ ny volana Avrily 1995 ny amin’ ny tokony hanesorana ireo olona ao amin’ ny toby natokana ho an’ ny nifindra toerana tao amin’ ny faritra narovana amin’ ny ady. Anjatony maro ny olona novonoin’ ny tafika totsy tao amin’ ny tobin’ i Kibeho. Tamin' ny 9 Jona 1995 dia nanery ny Conseil de sécurité ("Filan-kevi-pilaminana") ao amin’ ny Firenena Mikambana ny fitondran’ i Kigali mba hampihena ny fe-potoam-piasan’ ny miaramila ao amin’ ny Minuar sy hanakely ny isan’ izy ireo.

Teo an-danin’ izany, tao amin’ ny tobin’ ny mpitsoa-ponenana tao amin’ ny Repoblika Demôkratikan' i Kôngô (Zaira taloha), niomana hanao valifaty ny tompon’ andraikitry ny fandripahana nialokaloka tany. Tamin’ ny taona 1997, ny fanampiana nomen’ i Oganda sy i Roanda ho an’ ny andian-tafik’ i Laurent-Désiré Kabila dia nahatonga ny mpitsoa-ponenana hoto roandey miisa manodidina ny 400 000 handositra any anaty alan’ ny Repoblika Demôkratikan' i Kôngô. Nisy andia-mpitsoa-ponenana vitsivitsy izay afaka nody any Roanda nefa niharan’ ny fandripahana nataon’ ny Totsy ny ankamaroan’ izy ireo. Tamin’ ny volana Jona 1998 dia niampanga ny tafika roandey sy ny andia-miaramila notarihin’ i Laurent-Désiré Kabila ho nanao fandringanana tamin’ ny taona 1997 sy 1998, izay sokajina ho asa famongoran-taranaka, ny Firenena Mikambana.

Ny fitsarana ireo mpandray anjara tamin’ ny fandringanana

Tamin’ ny Novambra 1994, ny Conseil de sécurité ("Filan-kevi-pilaminana") ao amin’ ny Firenena Mikambana dia nanangana ny Tribunal pénal international pour le Rwanda (TPIR) ("Fitsarana heloka bevava iraisam-pirenena ho an' i Roanda") tao Arusha any Tanzania mba hahafahana mitsara ireo tompon’ antoka tamin’ ny fandringanana. Tamin’ ny volana Aogositra 1998 dia namoaka ny didim-pitsarana manameloka ny piraiminisitra Jean Kambanda ny TPIR. Ela fiasa sy tsy ampy ho enti-manana ny TPIR, nefa mbola nizaka ny tsy fisian’ ny fiaraha-miasa teo amin’ ny fitondram-panjakana tao Roanda izay nanohitra ny fanenjehana ireo mpikambana ao amin’ ny fitondram-panjakana vaovao.

Nisahana io raharaha io ihany koa ny fitsarana roandey afaka mitsara ireo vorohirohy tamin’ ny fandripahana izay miisa 100 000 any ho any. Mba hanafainganana ny fitsarana dia nampiana ny fitsarana tsotra, nanomboka tamin’ ny taona 2002, tamin’ ny alalan’ ny fitsarana sahanin’ ny fokonolona (atao hoe gacaca). Izany fitsarana ara-pomban-drazana izany, izay mifototra amin’ ny fieken-keloka ampahibemaso dia nanamora ny fampihavanam-pirenena. Afaka nitsara ny raharahan’ ireo mpikambana tao amin’ ny Armée patriotique rwandaise (APR) ny fitsarana tao Kigali; ity tafika ity dia an’ ny mpikomy totsy teo aloha.

Tohin' ny tantara tamin' i Paul Kagame

Ny fanjakazakan' ny FRP notarihin' i Paul Kagame

Nihabetsaka hatrany ny fanoherana ny fitondrana noho ny fiezahany hanatanteraka ny fampihavanam-pirenena sy ny fizarana ara-demôkrasia ny fahefana ara-pôlitika. Noho izany dia ny ampahany amin’ ireo Hoto mpandanjalanja, izay nampiasainy ho antoka tamin’ ny fakana ny fahefana tamin’ ny taona 1994, no novelezin’ ny fitondrana. Nametra-pialana ireo nitazona andraikitra tao amin’ ny fitondrana ary nisy namono antsokosoko ny sasany. Tamin’ ny volana Marsa 2000 dia nametra-pialana ny filoham-pirenena Pasteur Bizimungu. Nanomezany tsiny ireo Totsy tao amin' ny fitondrana, indrindra ireo nialokaloka tany Oganda, ny fanadihadiana izay nikendrena ireo tompon’ andraikitra hoto teo amin’ ny fitondrana hametra-pialana.

Lasa filoham-pirenena i Paul Kagame

Tamin’ ny volana Avrily 2000 dia notendrena handimby an’ i Pasteur Bizimungu i Paul Kagame, izay filoha lefitra sady minisitry ny Fiarovana. Ny fotoana nanaovana izany fanendrena izany dia nifanandrify tamin’ ny nanambaràna ampahibemaso ny tatitry ny mpanadihady tao amin’ ny TPIR, izay nilaza ny maha voasaringotra ny jeneraly Paul Kagame tamin’ ny fampidarabohana ilay fiaramanidina nitondra ireo filoham-pirenena roa (roandey sy ogandey) tamin’ ny volana Avrily 1994.

Ny tafika roandey tany amin' ny Repoblika Demôkratikan' i Kôngô

Tamin’ ny taona 1998 dia nandefa andian-tafika tany amin’ ny faritra atsinanan’ ny Repoblika Demôkratikan' i Kôngô (Zaira taloha) i Roanda mba "hitandroana ny filaminana" izay korontanin’ ireo Hoto henjam-pihetsika mialokaloka any. Etsy an-daniny dia tao koa i Oganda sy i Borondy izay nanohana ny fikomiana nataon’ ny Rassemblement congolais pour la démocratie (RCD/Goma) nanoherany ny fitondran’ny filoham-pirenena Laurent-Désiré Kabila. Na dia izany aza dia nisy ny fifanandrinana nandatsahan-dra tao Kisangani teo amin' ny tafika roandey sy ny tafika ogandey izay niteraka disadisa teo anelanelan’ ny taona 1999 sy 2000. Nifampiraharaha mivantana tamin’ i Kabila ny mpitondrana tao Oganda hisitahan’ ny tafika ogandey. I Borondy sy i Roanda no firenena sisa. Maty i Laurent-Désiré Kabila tamin’ ny taona 2000 ka nandimby azy ny zanany Joseph Kabila.

Rehefa vita sonia ny fifanarahana momba ny fandriam-pahalemana teo amin’ i Roanda sy i Oganda tamin’ ny taona 2001 dia nanao sonia fifanarahana tamin’ ny Repoblika Demôkratikan' i Kôngô i Roanda tamin’ ny volana Jolay 2002 ka ny tafika kôngôley dia hanangonana sy hanaisotra ny fitaovam-piadiana teo am-pelan-tanan’ ny milisy henjam-pihetsika hoto, fa i Roanda kosa hanao izay hampodiany ny tafika nalefany.

Ny fizorana mankany amin' ny demôkrasia

Taorian’ ny nandaniana amin’ ny fitsapan-kevi-bahoaka ny lalàm-panorenana vaovao tamin’ ny taona 2003 dia nisy ny fifidianana filoham-pirenena tamin’ ny 25 Aogositra 2003 izay nahalany an’ i Paul Kagame tamin’ ny 95 %n’ ny vato manan-kery. Tamin’ ny fifidianana solombavam-bahoaka tamin’ ny volana Oktobra 2003 dia nisy ny fifarimbonan’ ny antoko maro tao amin’ ny FPR notarihin’ i Paul Kagame izay nahita fahombiazana ka nahazo ny 73,78 %n’ ny vato. Nandritra izany fifidianana izany dia nosakanana tsy hilatsaka na nesorina avy hatrany ireo antoko lehibe mpanohitra na mpilatsaka hofidina mpanohitra. Nisy antoko pôlitika roa izay nahazo mihoatra ny 5 % ka afaka nahazo toerana tao amin’ ny Antenimiera, tsy iza izany fa ny Parti social-démocrate (PSD) sy ny Parti libéral (PL). Araka ny iraka fanaraha-maso nampanaovin’ ny Vondrona Eorôpeana dia nahitana tsy fanarahan-dalàna sy hosoka ihany izany fifidianana izany, toy ny fisakantsakanana ny mpanohitra, ny fampitahorana, ny fanagadrana, sns. Tamin’ ny taona 2010 dia lany ho filoham-pirenena indray i Paul Kagame.

Tamin’ ny volana Ôktôbra 2015 dia nampanaovin’ i Paul Kagame latsabato ny Antenimieram-pirenena momba ny fanitsiana ny lalàm-panorenana izay lany tamin’ ny fitsapan-kevi-bahoaka. Izany fanitsiana izany dia nahafahany misahana ny maha filoham-pirenena mihoatra ny indroa. Lany indray tokoa izy tamin’ ny taona 2017. Mandroso ny toekaren’ i Roanda tamin’ ny fitondran’ i Paul Kagame nefa takalon’ izany ny famerana ny fahalalahan’ ny asa fanaovan-gazety sy ny famoretana mahazo ny mpanohitra.

Jeôgrafia

Ny tany sy ny toetany

Ny vohon’ ny tany sy ny rano

Manana velarana mirefy 26 338 km² i Roanda ka isan’ ireo firenena afrikana kely velarana indrindra. Ahitana tendrombohitra avo maro milahatra amin’ny tsipika izaran’ ireo rano ao amin’ ny lemaka andalovan' ny ony Nily sy ny an’ ny ony Congo. Ao andrefana no ahitana ny tangorom-bohitra manana haavo mirefy 2 740 m, izay miezinezina eo akaikin’ ny farihy Kivu (1 460 m) sady mitomandavana mankany amin’ ireo tendrombohitr’ afotroan’ i Virunga izay ahitana ny tendrony dia ny afotroa Karisimby (4 507 m). Ao koa ny lembalemba ao afovoany izay manana salan-kaambo 1 700 m, vakivakin’ny tanimbary sy ny lohasaha ety sy lalina totofan’ ny antsanga. Ao antsinanana mitodika mankany amin’ ny sisintany manasaraka an' i Roanda amin’ i Tanzania dia ahitana hivoka sy farihy ary honahona mifandimby amin’ny moron’ny renirano Kagera, izay lava indrindra amin’ny rano manompo an’ i Nily.

Ny toetany

Toetany antonona ny toetanin’ i Roanda, toetany mampiavaka ny faritra atsimon’ ny fehiben-tany sy noho ny haambo misy azy. Manana fizaran-taona roa ny tsingerin-taona, ny iray izay fohy kokoa dia mitranga amin’ ny volana Janoary fa ny iray lava kokoa dia manomboka amin’ ny volana Mey ka mifarana amin’ ny volana Septambra. Tsy mitovy ny fitsanjaran’ ny rotsak’ orana amin’ ny faritra samihafa. Amin’ ireo faritra an-tampon-tendrombohitra no be rotsak’orana (mihoatra ny 2 000 mm izany eo amin’ ny tampon' i Kôngô-Nily) nefa mihena izany eny amin’ ny lembalemba any atsinanana (787 mm).

Miova eo anelanelan’ ny 19 °C (ao Kigali) sy 22,8 °C (ao amin' ny faritry ny farihy Kivu) ny salan’ ny maripana anatin’ ny taona, ka lehibe ny elanela-maripana amin' ny andro sy ny alina eny an-tendrombohitra izay mety mahatratra 0 °C.

Ny zava-manana aina

Ny zavamaniry sy ny biby

Ny ala-nanahary izay be velarana taloha dia tsy hita intsony raha tsy ao amin’ ireo tendrombohitra ao andrefana (izay ahitana velaran-tanin-javamaniry mifanao tohatra arakaraka ny hahavon’ ny toerana, sady tsy hita intsony rehefa eny an-tampon’ ireo afotroa na volokano) sy eny amin’ ny faritry ny farihy Kivu. Lonaka ny tany vôlkanika. Hita eny ny hazo kininina izay novolena maro mba hiarovana ny nofon-tany, ny akasià ao amin’ ireo hivoka sy ny fambolena palmie fanamboara-menaka (fr.: palmier à huile). Ao avaratra-andrefana dia ahitana rajako gôrila izay mbola niaina amin’ny maha bibidia azy eny amin’ ny tehezan’ ireo volokano Virunga talohan’ ny zava-nitranga tamin’ ny taona 1994. Ao atsinanana no misy ny valan-javaboarin’ i Kagera izay ahitana biby maro toy ny elefanta, ny lalomena, ny voay, ny leôparda, ny andiana zebra ary ny antilôpa.

Ny mponina

Tamin’ ny taona 2008 dia niisa 10 200 000 any ho any vahoaka roandey raha 8 000 000 tany ho any izany tamin’ ny taona 1991, mahatratra 12 712 431 tamin’ ny taona 2020. Talohan’ ny fifamonoan’ ny samy Roandey dia i Roanda no isan’ ny firenenena misy mponina makitroka indrindra aty Afrika: mponina miisa 301mp/km² tamin’ ny taona 1991, 483 mp/km² tamin’ ny taona 2020. Ny ankamaroan’ ny Roandey dia miaina any amin’ ny faritra ambanivohitra misy tantsaha misahana fiompiana sy fambolena miparitaka eny amin’ ny havoana maro; ny taham-pahamaroan’ ny tanàn-dehibe dia isan’ ny ambany indrindra maneran-tany (5 %). Ankehitriny dia tsy misy olona firy ny any ambanivohitra.

Sahala amin’ ny an’ i Borondy ny taharon’ ny vahoaka roandey: ao ny Hoto (Hutu) mpamboly (85 %n’ ny Roandey talohan’ ny fifamonoana), sy ny Totsy (Tutsi) sy ny Toà (Twa) izay samy mpiompy, ary ny Pigmea heverina ho mponina voalohany tao amin' ny faritra misy an' i Roanda ankehitriny. Nisedra fifindrà-mponina lehibe i Roanda hatramin’ ny nahazoany fahaleovan-tena (dia ny Totsy mpialokaloka aloha, avy eo ny Hoto nanomboka tamin’ ny taona 1994 tamin’ ny fiverenan’ ny Totsy), ka nahatonga fiovana mahery vaika teo amin’ ny fiarahamonina roandey. Vokatr’ izany dia haingam-piova koa ny antontan’ isa momba ny mponina.

Ny toekarena

Ankapobeny

I Roanda dia isan’ ireo firenena mahantra indrindra tamin’ ny taona 1993. Ny fambolena izay fototry ny toekaren’ io firenena io dia latsaka ambany dia ambany. Nandositra ny fireneny ny tantsaha roandey tamin’ ny taona 1994 sady tsy velona raha tsy nisy ny fanampiana iraisam-pirenena tao amin’ ireo tobin’ ny mpitsoa-ponenana tao amin' ny Repoblika Demôkratikan' i Kôngô sy tao Tanzania. Na dia teo aza ny fametrahana prôgraman’ ny fanitsiana ara-drafitra izay notohanan’ ny Tahirim-Bola Iraisam-Pirenena (Fonds monétaire international – FMI), ny toekaren’ i Roanda dia efa akaikin’ ny fahapotehana tanteraka talohan’ ny ady.

Ny fambolena sy ny fiompiana

Ny fambolena

Ny toekaren’ i Roanda dia mifototra amin’ ny fambolena izay sahanin’ ny 82 %n’ ny mponina afaka miasa, talohan’ ny taona 1994. Miantoka ny 41 %n’ ny PNB sy ny 90 %n’ ny vola miditra amin’ ny alalan’ ny fanondranana entana izany. Ny ampahany be amin’ ny tany voavoly, izay mameno ny antsasaky ny velaran-tanin’ i Roanda, dia atokana ho an’ny voly fihinana eo an-toerana toy ny tsaramaso maina (21 %), ny vomanga (14 %), ny ampemba (9 %), ny akondro be tavolo ary ny mangahazo. Ny velaran-tany sisa kosa dia natokaba ho an’ ny voly fanondranan toy ny kafe arabika. Ny dite dia any amin’ ny laharana aoriana lavitra nefa ny varotra dite dia misahana ny 1,2 % raha 2,2 % ny an’ ny kafe.

Ny fiompiana

Misahana ampahany kely kokoa amin’ ny toekaren’ i Roanda ny fiompiana. Miompy ondry sy osy ary omby ny tantsaha roandey. Ny fodian’ ny mpitsoa-ponenana totsy mpiompy dia nampihena ny velaran-tany tokony hambolena.

Ny harena an-kibon’ ny tany, ny taozava-baventy

Ny harena an-kibon’ ny tany

Ny harena an-kibon’ ny tany dia ahitana ny kasiterita (ahazoana firapotsy), ny tongstena, ny berila ary ny volamena. Ahitana otrika etona voajanahary ny ao ambanin’ ny farihy Kivu. Ambany dia ambany sady tsy misy fandaminana ny fitrandrahana harena an-kibon’ ny tany dia noho ny zava-nitranga talohan' ny firosoan' ny Roanda mankany amin' ny demôkrasia. Teo antenantenan’ ireo taona 1980 dia nahatratra 1 160 tônina ny famokarana firapotsy, 300 tônina fotsiny izany tamin’ ny taona 2004. Ny berila sy ny tongstena ary ny volamena no manarakaraka izany.

Ny taozava-baventy

Ny fampiasam-bola goavana amin’ ny fotodrafitrasa izay nataon’ ny Société minière du Rwanda (Somirwa) teo anelanelan’ ny taona 1977 sy 1981, indrindra ny fanamboarana ny orinasa fampiempoana firapotsy tao Kabuy, dia niteraka fatiantoka noho ny fitontonganan’ ny toekarena maneran-tany.

Tamin’ ny taona 2005 dia latsaky ny 4 %n’ ny Roandey no mampiasa herin’ aratra an-tokantrano fa nitombo 30 % izany tamin’ ny taona 2018. Nandroso vokatry ny fitombon’ ny mponina an-tanàn-dehibe ny fandraharahana momba ny fanorenan-trano, indrindra ny ao Kigali.

Ny fifanakalozana

Ny farantsa roandey

Ny vola ampiasaina ao Roanda dia ny farantsa roandey (franc rwandais) avoakan’ ny Bakim-pirenenan’ i Roanda izay naorina tamin’ ny taona 1964.

Ny fanafarana entana

Ny entana toy ny fiarakodia, ny solika sy ny etona, ny lamba sy ny fitaovana hafa dia hafarina avy any Belzika, any Kenia, any Frantsa ary any Japàna. Ny fanafarana entana dia tena ambony: 286 000 000 dôlara amerikana tamin’ ny taona 1993, 325 000 000 dôlara amerikana tamin’ ny taona 1996. Nitombo izaitsizy ny vola lanina amin’ ny fikarakarana ny tafika: 0,1 % amin’ ny tenti-bidin’ ny entana hafarina tamin’ ny 1990 raha 26 % izany tamin’ ny taona 1991. Tamin’ ny taona 1992 dia tombanana ho 35%n’ ny tetibolam-panjakana ny fandaniana natao momba ny tafika.

Ny fanondranana entana

Ny fanondranana entana (izay tombanana ho 102 600 000 dôlara amerikana tamin’ ny taona 1990 ary 94 000 000 dôlara amerikana tamin’ ny taona 1993) dia 154 000 000 dôlara amerikana tamin’ ny taona 1996. Laharana fahenina eran’ i Afrika i Roanda amin’ ny famokarana dite tamin’ ny taona 2010. Ireto ireo mpiara-miombona antoka momba ny fanondranana entana: i Kenia, i Sina, Tailandy, i Alemaina, i Etazonia, i Belzika ary firenena hafa ao amin’ ny Vondrona Eorôpeana.

Ny lalana sy ny seranam-piaramanidina

Singa mamaritra ny toekaren’ i Roanda ny fitokana-monina. Ny lalana dia mirefy 14 000 km nefa 7 % ihany no azo aleha mankany amin’ ny tanin’ i Oganda sy ny an’ i Kenia. Ny ankabetsahan’ ny entam-barotra avy any Roanda na miditra any dia mijanona ao amin’ ny serana-tsambon’ i Mombasa ao Kenia aloha. Tsy misy ny lalam-by. Ao Kigali renivohitra no misy ny seranam-piaramanidina iraisam-pirenena lehibe. Ankehitriny (2020) dia 90 %n’ ny lalana no voarakotra tara.

Fizahan-tany

Mandroso ny fizahan-tany any Roanda: tamin’ ny taona 2011 dia nisy mpizaha tany miisa 723 000 (izany dia fitomboana 3 % raha oharina amin’ ny taona 2010). Tafakatra 932 000 izany tamin’ ny taona 2016, indrindra tamin’ ny famporisihana ny mpampiasa vola amin’ io sehatra io nataon’ ny fitondram-panjakana.

Ny kolontsaina

Ny fiteny ao Roanda

Ny fiteny kiniaroanda (izay ao amin’ ny fianakaviam-piteny banto) sy ny fiteny frantsay ary ny fiteny anglisy no fiteny ofisialin’ i Roanda. Ny fiteny soahily izay fiteny ifaneraseran’ ny vahoaka ao Afrika Atsinanana dia tenenina ao Roanda koa. Mihalany kosa ny mpampiasa ny fiteny neerlandey.

Ny fiteny kiniaroanda

Ny 99,38 %n’ ny mponina dia miteny kiniaroanda tamin’ ny taona 2002. Tamin’ ny taona 2012 izany dia nihena 67,7 %.

Ny fiteny frantsay

Tamin’ ny taona 2002 dia 3,87 % no miteny frantsay. Tamin’ ny taona 2012 dia miteny frantsay ny 11,4 %n’ ny Roandey.

Ny fiteny anglisy

Ny disadisa teo amin’ i Roanda sy i Frantsa hatramin’ ny nisian’ ny fandripahana tamin’ ny taona 1994 sy ny fiverenan’ ireo Totsy maro avy any Oganda miteny anglisy sy miteny soahily ary ny fiarahan’ i Roanda amin’ i Etazonia dia nanosika ny fitondram-panjakana hanao ny fiteny anglisy ho fitenim-pirenena nanomboka tamin’ ny taona 2003. Tamin’ ny taona 2002 dia 1,95 %n’ ny Roandey no miteny anglisy. Nanomboka tamin’ ny taona 2010 dia saika ny fiteny anglisy irery no fiteny enti-mampianatra ao Roanda. Naverina ho fiteny enti-mampianatra ny teny frantsay manomboka amin’ ny kilasy fahefatra ao amin’ ny ambaratonga voalohany. Tamin’ ny taona 2012 dia miteny anglisy ny 14,7 %n’ ny Roandey.

Ny fiteny soahily

Tamin’ ny volana Febroary 2017 dia nolanin’ ny Antenimieram-pirenena roandey ho fitenim-pirenena koa ny fiteny soahily noho ny fisian’ ireo Roandey niverina avy any amin’ ireo firenena miteny soahily any atsinanana taorian’ ny fandripahan-taranaka. Tamin’ ny taona 2002 dia miteny soahily ny 2,97 %n’ ny Roandey.

Ny fivavahana ao Roanda

Ny fivavahana kristiana sy silamo

Ny Kristiana no betsaka indrindra ao Roanda (74 %). Ny 65 % dia Katôlika, ny 9 % Prôtestanta, ny 17 % dia manaraka ny fivavahan-drazana (animista), ary ny 9 % Miozolmàna^[1]. Araka ny fanisana natao tamin’ ny taona 2012 kosa dia ny 43,7 %n’ ny mponina dia Katôlika, ny 37,7 % Prôtestanta, ny 11,8 % Adventista, ny 1,9 % Vavolombelon' i Jehovah, ny 2 % Miozolmàna, ny 0,1 % manaraka ny fivavahan-drazana animista, ary ny 2,5 % tsy mivavaka. Amin’ ny Prôtestanta ao Roanda dia betsaka ny Loterana izay nandova ny fivavahana tamin’ ny misionera alemàna teo anelaelan’ ny taoa 1885 sy 1919.

Ny fivavahan-drazana

Ny fivavahan-drazana roandey, izay sokajina ho animista, dia mampianatra ny fisian’ ny andriamanitra tokana (antsoina amin’ ny anarana hoe Imana) izay mijery ny toerana sy ny toetran’ ny olombelona. Ao amin’ izany fivavahana izany dia mitana ny anjara toerana lehibe ny fitantarana am-bava, ny fitenenana sy ny ohabolana, ary ny hira sy ny dihy miaraka amin’ amponga. Izany dia mifamatotra amin’ ny fiainan’ ireo ntaolo roandey izay mpiantafika sy mpamboly sy mpiompy ary koa mpihaza sy mpanjono.

Ny fampianarana

Tamin’ ny fiafaran’ ny taona 1980 dia latsaky ny antsasaky ny isan’ ny olon-dehibe ny mahay mamaky teny sy manoratra. Tamin’ ny 2011 dia nahatratra 70,4 % ny tahan’ ny fahaizana mamaky teny sy manoratra ao amin’ ny mponina 15 taona no ho miakatra. Ny 64,7 %n’ ny vehivavy 15 taona no ho miakatra dia mahay mamaky teny sy manoratra, fa ny lehilahy kosa dia 76,3 %.

Ny isan’ ny zaza mandeha an-tsekoly dia any amin’ ny 1 000 000 any ho any ao amin’ ny ambaratonga voalohany, fa 20 000 eo izany ao amin’ ny ambaratonga faharoa. Teo anelanelan’ ny taona 2000 sy 2007 dia nanokana ny 19 %n’ ny tetibolany ho amin’ ny fanabezana ny fitondram-panjakana roandey. Mandra-pahafeno 18 taona dia tsy azo atao ny miala fianarana. Nanomboka tamin’ ny taona 2010 dia ny fiteny anglisy ihany no fiteny enti-mampianatra ka nisy ny nitsikera izany.

Ny oniversitem-panjakan’ i Butaren izay notokanana tamin’ ny taona 1963 dia misy mpianatra 1 700 any ho any. Niova izany toe-javatra izany taty aoriana. Nanomboka tamin’ ny taona 2000 dia nitombo isa ny oniversite sy ny ivon-toeram-pianarana ambony, indrindra ao Kigali, ka ny malaza amin’ izany dia ny African Leadership University. Ny ankamaroan’ ireo dia tsy miankina amin’ ny fanjakana fa miahy tena sady miara-miasa amin’ ireo oniversite miteny anglô-saksôna any ivelany

Jereo koa

Tantaran' i Roanda

Ireo filoham-pirenena roandey:

Firenena ao Afrika:

Afrika Atsimo - Alzeria - Angôla - Benino - Borkina Fasô - Borondy - Bôtsoana - Ejipta - Eritrea - Esoatiny (Soazilandy taloha) - Etiôpia - Gabôna - Gambia - Ganà - Ginea - Ginea Bisao - Ginea Ekoatôrialy - Jibotỳ - Kamerona - Kapvera - Kenia - Kômôro - Kôtidivoara - Lezôtô - Liberia - Libia - Madagasikara - Malaoy - Malỳ - Maorisy - Maoritania - Marôka - Môzambika - Namibia - Nizera - Nizeria - Oganda - Repoblika Arabo Saharaoy Demôkratika - Repoblika Demôkratikan' i Kôngô - Repoblikan' i Afrika Afovoany - Repoblikan' i Kôngô - Roanda - Saô Tôme e Prinsipe - Seisely - Senegaly - Siera Leôna - Sodàna - Sodàna Atsimo - Sômalia - Sômalilandy - Tanzania - Tôgô - Tonizia - Tsady - Zambia - Zimbaboe

Kôntinenta eto an-tany

Afrika
Amerika (Amerika Avaratra - Amerika Atsimo)
Azia
Eorôpa
Ôseania
Antarktika

Loharano sy fanamarihana

↑ “Rwanda”, in Microsoft Encarta 2006.

[1] “Rwanda”, in Microsoft Encarta 2006.

[1]