Jeôgrafian' i Roanda
Ny jeôgrafian' i Roanda dia faritan' ny maha tany tsy manana morontsiraka ity firenena ity ao amin' ny faritry ny Farihy Lehibe, izay tsy manana sisin-dranomasina. Ao Afrika Afovoany sy Afrika Atsinanana no misy an' i Roanda, izay firenena manana velaran-tany mirefy 26 338 km² ka isan' ny firenana kely indrindra aty Afrika.
Ny tany sy ny toetany[hanova | hanova ny fango]
Ny vohon' ny tany sy ny rano[hanova | hanova ny fango]
Manana velarana mirefy 26 338 km² i Roanda ka anisan’ ny firenena afrikana kely velarana indrindra. Ahitana tendrombohitra avo maro milahatra amin’ ny tsipika izaràn’ ny korian-drano ao amin’ ny lemaka andalovan' ny ony Nily sy ny an’ ny ony Congo. Ao andrefana no ahitana ny tangorom-bohitra manana haavo mirefy 2 740 m, izay miezinezina eo akaikin' ny farihy Kivu (1 460 m) sady mitomandavana mankany amin’ ny tendrombohitr’ afotroan’ i Virunga izay ahitana ny tendrony dia ny afotroa Karisimby (4 507 m). Ao koa ny lembalemba ao afovoany izay manana salan-kaambo 1 700 m, vakivakin’ ny tanimbary sy ny lohasaha ety sy lalina totofan' antsanga. Ao antsinanana mitodika mankany amin’ ny sisintany manasaraka azy amin’ i Tanzania dia ahitana hivoka sy farihy ary honahona mifandimby amin’ ny moron’ ny renirano Kagera, izay lava indrindra amin’ ny rano manompo an’ i Nily.
Ny toetany[hanova | hanova ny fango]
Toetanim-pehibe antonona ny toetanin’ i Roanda, toetany mampiavaka ny faritra atsimon’ ny fehiben-tany sy noho ny haambo misy azy. Manana fizaran-taona roa ny tsingerin-taona, ny iray izay fohy kokoa dia mitranga amin’ ny volana Janoary fa ny iray lava kokoa dia manomboka amin’ ny volana Mey ka mifarana amin’ ny volana Septambra. Tsy mitovy ny fitsanjaran’ ny rotsak’ orana amin’ ny faritra samihafa. Amin’ ny faritra an-tampon-tendrombohitra no be rotsak' orana (mihoatra ny 2 000 mm izany eo amin’ ny tampon' i Kôngô-Nily) nefa mihena izany eny amin’ ny lembalemba any atsinanana (787 mm).
Miova eo anelanelan’ ny 19 °C (ao Kigali) sy 22,8 °C (ao amin’ ny faritry ny farihy Kivu) ny sala-maripana anatin’ ny taona, ka lehibe ny elanela-maripana amin’ ny andro sy ny alina eny an-tendrombohitra izay mety mahatratra 0 °C (indraindray misy ranomandry).
Ny zava-manana aina[hanova | hanova ny fango]
Ny zavamaniry sy ny biby[hanova | hanova ny fango]
Ny ala-nanahary izay be velarana taloha dia tsy hita intsony raha tsy ao amin’ ny tendrombohitra maro ao andrefana (izay ahitana velaran-tanin-javamaniry mifanao tohatra arakaraka ny hahavon’ ny toerana, sady tsy hita intsony rehefa eny an-tampon’ ny afotroa na volokano) sy eny amin’ ny faritry ny farihy Kivu. Lonaka ny tany vôlkanika. Hita eny ny hazo kininina izay nambolena maro mba hiarovana ny nofon-tany, ny akasià (fr.: acacia) ao amin’ ny hivoka sy ny fambolena palmie fanamboara-menaka (fr.: palmier à huile). Ao avaratra-andrefana dia ahitana rajako gôrila izay mbola niaina amin’ ny maha bibidia azy eny amin’ ny tehezan’ ny volokano Virunga talohan’ ny zava-nitranga tamin’ ny taona 1994. Ao atsinanana no misy ny valan-javaboarin’ i Kagera izay ahitana biby maro toy ny elefanta, ny lalomena, ny voay, ny leôparda, ny andiana zebra ary ny antilôpa.
Ny mponina[hanova | hanova ny fango]
Tamin’ ny taona 2008 dia niisa 10,2 tapitrisa any ho any vahoaka roandey raha 8 000 000 tany ho any izany tamin’ ny taona 1991, mahatratra 12 712 431 tamin’ny taona 2020. Talohan’ ny fifamonoan’ ny samy Roandey dia i Roanda no anisan’ ny firenenena misy mponina makitroka indrindra aty Afrika: mponina miisa 301mp/km² tamin’ ny taona 1991, 483 mp/km² tamin’ ny taona 2020. Ny ankamaroan’ ny Roandey dia miaina any amin’ ny faritra ambanivohitra misy tantsaha misahana fiompiana sy fambolena miparitaka eny amin’ ny havoana maro; ny taham-pahamaroan’ ny tanàn-dehibe dia anisan’ ny ambany indrindra maneran-tany (5 %). Ankehitriny dia tsy misy olona firy ny any ambanivohitra.
Sahala amin’ ny an’ i Borondy ny taharon’ ny vahoaka roandey: ao ny Hoto (Hutu) mpamboly (85 %n’ ny Roandey talohan’ ny fifamonoana), sy ny Totsy (Tutsi) sy ny Toà (Twa) izay samy mpiompy, ary ny Pigmea izay heverina ho mponina voalohany. Nisedra fifindrà-mponina lehibe i Roanda hatramin’ ny nahazoany fahaleovan-tena (dia ny Totsy mpialokaloka aloha, avy eo ny Hoto nanomboka tamin’ ny taona 1994 tamin’ ny fiverenan’ ny Totsy), ka nahatonga fiovana mahery vaika teo amin’ ny fiarahamonina roandey. Vokatr’ izany dia haingam-piova koa ny antontanisa momba ny mponina.