Borkina Fasô

I Borkina Fasô dia firenena ao Afrika Andrefana, manana velarana mirefy 274 200 km², tsy manana morontsiraka. I Ouagadougou no renivohiny. Mamaritra azy avy ao avaratra sy andrefana i Malỳ, avy ao atsinanana i Nizera, ao atsimo i Benîno sy i Tôgô sy i Ganà ary i Kôtidivoara. Atao hoe Borkinabe ny vahoaka ao aminy.

Lembalemba manana salan-kaambo mirefy 250 hatramin' ny 350 m no manjaka amin' ny vohon-tanin' i Borkina Fasô. Milatsaka tampoka izany lembalemba izany any atsimo-andrefana izay ahitana hantsana sy ny riamben' i Banfora, midina izany any avaratra mankany amin' ny lohasahan' i Niger. Maro ny ony sy ny renirano manondraka an' i Borkina Fasô, ka isan' izany i Comoé, i Nazinon (na Volta Rouge), i Mouhoun (na Volta Noire) ary i Nakambé (na Volta Blanche). Matetika andalovan' ny haintany i Borkina Fasô ary maina ny rivotra.

Maro ny vondrom-poko ao Borkina Fasô, ka ny lehibe indrindra dia ny Môsy izay 50 %n' ny vahoaka borkinabe; ao koa ny Folany, ny Toarega, ny Gormantse sy ny maro hafa vitsy anisa. Ny fivavahana silamo sy ny fivavahan-drazana afrikana no tena be mpanaraka ao, vitsy anisa ny Kristiana. Atao hoe Borkinabe ny vahoakan' io firenena io.

Zanatany frantsay taloha i Borkina Fasô izay nahazo ny fahaleovan-tenany tamin' ny taona 1960. Nantsoina hoe Haute-Volta i Borkina Fasô talohan' ny taona 1984. Ny fiteny frantsay no fiteny ôfisialiny.

Jeôgrafia[hanova | hanova ny fango]

Vohon' ny tany sy rano[hanova | hanova ny fango]

I Borkina Fasô dia manana velarana mirefy 274 200 km². Lembalemba manana salan-kaavo 250 m hatramin' ny 350 m no mandrafitra azy, izay midina tampoka miankandrefana (hantsana sy ireo riandrano Banfora) ary midina mianavaratra mankany amin' ny lohasahan’ i Niger.

Io lembalemba io dia misolampy kely, izay tondrahan’ ny renirano Comoé ao andrefana tondrahan’ ny renirano Volta Noire (na Mouhoun) ao andrefana sy ao atsimo, izay hany renirao mandavan-taona, tondrahan’ ny renirano Volta Rouge (Nazinon) ary ny Volta Blanche (Nakanbe), ka ny fihaonany ao Ganà dia miteraka ny ony Volta. Eo atsinanana no ivoahan’ ny sakeli-drano kely tsy azon’ ny sambo aleha manompo ny ony Niger, ka ny lehibe indrindra dia i Pendjari.

Toetany[hanova | hanova ny fango]

Toetrandro saheliana no manjaka any avaratra ary toetany sodaney ny any amin' ny faritra sisa amin’ ilay firenena. Hatramin' ny Nôvambra ka hatramin' ny Marsa dia misy vanim-potoana maina mangatsiaka, izay itsofan’ ny rivotra harmatàna, rivotra avy any Sahara, ary miavaka amin' ny elanelan-kafana lehibe eo amin' ny andro sy amin’ ny alina.

Manomboka amin' ny volana Marsa ka hatramin' ny volanao Mey dia manjaka ny hafanana sy ny hamandoana. Ny haavon' ny rotsak' orana dia midina avy amin' ny 1 300 mm mahery any atsimo-andrefana, faritra mamokatra indrindra ao amin' ilay firenena, ka hatramin’ ny 254 mm latsaka any avaratra; amin' ny fahavaratra no avo indrindra izany. Ny elanelan-kafana dia avo any avaratra (15 °C hatramin' ny 45 °C); any an-kafa ny mari-pana dia miovaova eo anelanelan’ ny 21,1 °C sy 26,7 °C.

Zavamaniry sy biby[hanova | hanova ny fango]

Ny lembalemban-tanimena, rakotra hivoka feno kirihitra sy ala mahalana, kirihitra misy zavamaniry be tsilo mandrakotra ny tapany avaratra. Any amin'ny faritra iva any atsimo-andrefana dia misy ala mando kokoa, ala mikitroka manamorona ny renirano. Ahitana liona, pantera, elefanta, lalomena, ombidia bofalô, antilôpa ary voay. Betsaka koa ny biby madinika.

Harena voajanahary[hanova | hanova ny fango]

Iharan' ny hain-tany sy ny rivotra maina i Borkina Fasô, indrindra any amin' ny faritr' i Volta Noire izay tsy maintsy antsakana rano any an-drenirano.

Ny fampandrosoana ara-toekarena ao Borkina Fasô dia voasakantsakan’ ny toetran' ny firenena voahidy (tsy manana morontsiraka) indrindra sy ny toetry ny nofon-taniny mena tsy mitahiry rano. Olana lehibe ny famatsian-drano isaky ny faran' ny fotoan' ny main-tany ary voafetra ny fahafaha-mitari-drano, afa-tsy ny any atsimo. Manodidina ny 17,9 % amin’ny tanim-pirenena no ambolena, indraindray amin’ny fomba mifindrafindra, ary 37 % no rakotra kijana.

Ny ambanin'ny tany dia manome fahafahana: i Borkina Fasô, izay nalaza taloha amin'ny otri-bolamena kely maro sy amin’ny asan'ny mpanefy ao aminy (ny fampiasana lafaoro hanadiovana ny akoram-by dia nahatonga ny fandripahana ala ao amin' ity firenena ity), dia manana tahiry manganezy, varahina, vy, kasiterita (akora firapotsy) ary fôsfaty koa.

Vahoaka sy kolontsaina[hanova | hanova ny fango]

Mponina[hanova | hanova ny fango]

Ny isan’ ny mponin' i Borkina Fasô dia 14,8 tapitrisa tamin' ny taona 2008, ary nanana hakitroka 53,9 mponina isaky ny km². Efa 17,3 izany tamin' ny taona .Ny fahasahiranana voajanahary dia mahatonga fifindrà-monina mahery vaika any amin' ny toeram-pambolena kafe na kakaô any amin' ny faritra be ala sy any amin' ny seranan-tsambo maro any Kôtidivoara, izay misy Borkinabe efa ho 2 tapitrisa, any Ganà, any Tôgô, ary Nizerià mihitsy aza. Izany fifindrà-monina izany dia mety ho amin’ ny fotoana voafaritra isan-taona, ka ny lehilahy dia mandao ny tanànany mandritra ny volana maromaro isan-taona, mandritra ny main-tany izay itsaharan’ ny fambolena rehetra. Ny taham-pahafatesan' ny zaza dia 88,3 p. 1 000 tamin' ny taona 2008; tombanana ho 50 taona ny salan’ androm-piainana.

Ny ampahefatry ny mponina any Borkinabe ihany no monina an-tanàn-dehibe. I Ouagadougou renivohitra (izay misy mponina 821 000 tamin’ ny taona 2008) no tanàna lehibe indrindra, ary i Bobo-Dioulasso koa (nisy mponina 309 771) no foibe ara-toekarena lehibe. Mizara ho faritany 45 i Borkina Fasô.

Vondrom-poko[hanova | hanova ny fango]

Ny mponin' i Borkina Fasô dia ahitana vondrom-poko maro samihafa, samy manana ny karaza-mozikany avy; na izany aza, manana toetra iraisana izy ireo, toy ny fampiasana amponga maro sy ny fomba fihira amin' ny gadona mifampidimpiditra sy saro-drafitra.

Ny Lôby, ny Goronsy ary ny Senofô no heverina fa isan' ny mponina voalohany tao amin' ilay firenena. Ny Môsy no mandrafitra ny antsasaky ny mponina sady mampisy firaisana ara-kolontsaina sy ara-pôlitika ao amin’ io firenena io; nanorim-ponenana tao izy ireo nandritra ny fifindrà-monina fahiny niaraka tamin' ny Bôbô, ny Gormantse ary ny vondrona miteny mande hafa. Ny Folany, izay mpiompy andiam-biby, dia monina miaraka amin' ireo tantsaha ireo ka mifameno ny fiainany ara-toekarena.

Fiteny[hanova | hanova ny fango]

Ny Fiteny frantsay no fiteny ôfisialy any Borkina Fasô. Ny fiteny ao amin' ny fianakaviam-piteny vôltaîka, toa ny fiteny môre (na fiteny môsy) sy ny fiteny diola, fitenin' ny Diola mpivarotra, dia ampiasain' ny ankamaroan' ny mponina.

Fivavahana[hanova | hanova ny fango]

Manodidina ny 65 % n' ny Borkinabe no manaraka ny fivavahan-drazana izay maninteraka ny fivavahana silamo (25 %) sy ny fivavahana katôlika (10 %).

Fanabeazana[hanova | hanova ny fango]

Ny ankizy ao an-tanànan' i Bobo-Dioulasso, any amin’ ny tapany atsimo-andrefan' i Borkina Fasô, dia mianatra ankalamanjana. Vitsy ny ankizy any Borkina Fasô no afaka mianatra, ary ambany dia ambany ny tahan' ny fahaiza-mamaky teny sy manoratra amin' ny ankapobeny. Ny fiteny frantsay no fiteny ôfisialy any. Fiteny tera-tany maro samihafa koa anefa no ampiasaina, ary vao mainka manasarotra ny fampianarana izany fahasamihafana izany.

Mbola tsy ampy ny tahan' ny fahaizana mamaky teny sy manoratra; mihoatra kely ny mponina iray amin’ ny efatra no mahay mamaky teny sy manoratra. Maimaimpoana sy tsy maintsy atao ny fandehanana an-sekoly ho an’ ny ankizy 7 ka hatramin’ ny 12 taona, saingy noho ny tsy fahampian’ ny mpampianatra sy ny maha ambanivohitra ny ankamaroan’ ny faritra ao amin’ io firenena io dia ny ampahatelon’ ny ankizy ihany no tena mahazo fampianarana. Na dia eo aza ny ezaka lehibe ataon’ ny tompon’ andraiki-panjakana, dia 10 % (tamin’ ny taompolo 2000) monja ny tahan’ ny fidirana mianatra ao amin’ ny ambaratonga faharoa.

Latsaky ny 1 % amin' ny tanora borkinabe no manaraka fianarana amin’ ny ambaratonga ambony, ao amin' ny Oniversiten' i Ouagadougou sy any amin' ny toeram-pianarana asa. Ny vatsim-pianarana dia ahafahan' ny mpianatra sasany mamita ny fiofanany any amin' ny oniversite eorôpeana sy afrikana lehibe kokoa (any Senegaly, any Kôtidivoara ary any Frantsa indrindraindrindra).

Haino aman-jery[hanova | hanova ny fango]

Avoaka amin' ny teny frantsay sy amin' ny tenim-pirenena borkinabe folo eo ho eo ny fandaharana amin' ny radiô. Io firenena io dia manana fanaovan-gazety mavitrika izay somary mahery mitsikera indraindray (gazety mpivoaka isan' andro miisa 5 sy gazety mpivoaka isan-kerinandro maromaro) izay maneho ny fiainana pôlitika sy sendikaly.

Zavakanto[hanova | hanova ny fango]

I Ouagadougou dia mampiantrano, isaky ny roa taona, ny Fespaco, izay fetiben' ny sarimihetsika iraisan’ i Afrika manontolo, izay naka ny anjara toerany teo amin' ny tsena iraisam-pirenena. Namolavola sehatra ho an’ ny sarimihetsika azy manokana ny firenena, izay manana sekolim-pirenena ho an' ny sarimihetsika sy orinasa mpamokatra tsy miankina.

Ny zava-kanton’ ny Môsy sy ny Bôbô dia mifanakaiky amin' ny an' ny mponina any amin' ny faritra andrefana be hivoka. Ny zavakanto ankehitriny dia aingam-panahy avy amin' ireo kolontsaina nentim-paharazana ireo saingy nanakoan’ ny fivavahana silamo.

Toekarena[hanova | hanova ny fango]

Fahantrana[hanova | hanova ny fango]

I Borkina Fasô dia iray amin' ny firenena mahantra indrindra eran-tany. Ny harin-karena faobe tamin' ny taona 2006 dia 6,2 lavitrisa dôlara, ny harin-karena faobe isan' olona 429,90 dôlara. Efa ho ny antsasaky ny mponina no miaina ambanin' ny tokonan' ny fahantrana. Ny toekaren' i Borkina Fasô dia mifototra amin' ny fambolena landihazo, izay nanome 65 %n’ ny vola miditra ao amin' io firenena io tamin' ny tenatenan’ ireo taona 2000. Tsy ampy hamelomana ny mponina borkinabe (izay isan’ ireo mponina maro indrindra any Sahel) ny fambolena voly fihinana eo an-toerana.

Mahavelom-panantenana ny firenena ny fivoaran’ ny sehatry ny harena an-kibon' ny tany, izay mbola ao anatin’ ny fanombohany. Ny fanampiana avy any ivelany, izay tena goavana, dia avy amin’ ny Vondrona Eorôpeana indrindra. Taorian' ny fampanjakana ny fiharian-karena fehezin' ny fanjakana nandritra ny roa ambin' ny folo taona mahery, i Borkina Fasô, izay teo ambany fiahian' ny Tahirim-Bola Iraisam-Pirenena (frantsay: Fonds Monétaire International -- FMI), dia niova ho amin’ ny toekarena liberaly tamin' ny fiandohan' ny taompolo 1990 ary nanomboka tamin' ny fandaharan' asan' ny tsy fampiankinana.

Ny pôlitika ara-toekarena, izay miompana tamin’ ny fampidinana ny vidim-piainana sy ny fampihenana ny fatiantoka ara-barotra, ary koa ny fanavaozana natao hamporisihana ny fampiasam-bola tsy miankina no nahatonga ny fiakaran’ ny toekarena. Izany no nahatonga FMI hanohana an’ ilay firenena.

Fambolena[hanova | hanova ny fango]

Ny telo ampahefatry ny mponina any Borkina Fasô no miasa amin' ny seha-pihariana voalohany. Ny fambolena dia tanterahina ao amin’ ny 11 %n’ ny velaran-tany, ka ny vary, izay misy anondranana, no ambolena indrindra any atsimo-andrefana.

Fambolena, izay mampiasa ny telo ampahefatry ny mponina mavitrika sy miantoka ny 30,7 %n' ny harin-karena faobe (2006), dia misedra fahasahiranana lehibe ao amin' ny Lembalemba Môsy noho ny faharatsian' ny tany sy ny toetany maina. Ny drafi-pampandrosoana dia miompana amin’ ny famongorana ny kankana kantsentsitra miteraka fahajambana sy sehon’ aretina hafa any amin’ ireo lohasahan’ i Volta (izay faritra tsy noraharahaina hatramin’ izay noho ny antony ara-pahasalamana) mba hametrahana tantsaha hamokatra any.

Nanomboka tamin’ ny fanavaozana nataon’ i Thomas Sankara, izay nitondra ny firenena tamin’ ny 1983 hatramin’ ny 1987, dia efa fananan’ ny fanjakana ny tany. Ny faritra fambolena, ankoatra izay natokana ho an’ ny fambolena ampemba sy ny ampembambazaha, dia any amin’ ny faritra atsimo-andrefana mando kokoa, izay ambolena ny vary sy ny fary. Tany am-piandohan' ireo taona 1990, ny vokatra ara-tsakafo lehibe indrindra (ampemba sy ampembambazaha) dia nandrakotra mihoatra ny roa ampahatelon' ny velaran-tany voavoly.

Teo anelanelan' ny taona 1995 sy 2005, ny famokarana landihazo dia nitombo dimy, ary ankehitriny dia miantoka ny fidiram-bolan’ ny ampahatelon' ny mponina. Tamin' ny taona 2005 dia i Borkina Fasô no firenena voalohany mpamokatra landihazo aty Afrika atsimon’ i Sahara. Ny vary, izay lafo vidy kokoa sy lany ao an-toerana, dia anondranana amin’ ny ampahany any ivelany.

Fiompiana[hanova | hanova ny fango]

Iray amin' ny harena any Borkina Fasô ny fiompiana, saingy ny hain-tany mihatra amin' i Sahel dia manakana ny mpiompy tsy hikarakara ny biby ompiany araka ny tokony ho izy mandritra ny taona (nisy omby misa 8 tapitrisa tamin' ny 2006). Ny biby fiompy dia entina mankany amin' ny kijana be ahitra kokoa any amin’ ny faritra atsimo alohan' ny handefasana azy ireo any amin' ny faritra hivarotana azy any amin' ny morontsiraka.

Any avaratra, ny andiam-biby marobe ompian’ ny Toarega sy ny Folany dia mandehandeha eny amin' ny lemaka fatrana izay ianjadian’ ny hain-tany alohan' ny hitondrana azy mianatsimo mba hamidy amin’ ny firenena any atsimo, toa an’ i Kôtidivoara sy Ganà, misy ny aretin’ ny torimaso (tripanôzômiazy) izay sakana amin' ny fiompiana.

Jono[hanova | hanova ny fango]

Ny fanjonoana nentim-paharazana an-drenirano, sy eny amin' ny heniheny amin' ny faran' ny vanim-potoanan' ny main-tany, dia azo atao amin’ ny faritra rehetra (eo amin' ny 8 500 taonina eo ho eo tamin’ ny taona 2001).

Harena ankibon' ny tany[hanova | hanova ny fango]

Ny fitrandrahana harena ankibon' ny tany, izay mbola tsy mandoso, dia otri-karena matanjaka sy isan-karazany. Ny faritr' i Tambao, any avaratra, dia misy tahirin’ na manganezy, fanitso, baoksita, firaka, nikela ary fôsfaty; manam-petra anefa ny fitrandrahana azy ireo noho ny olana momba ny fitaterana. Ny famokarana lehibe indrindra dia mahakasika ny volamena (1 taonina tamin' ny taona 2002). Ny fampiharana ny fehezan-dalàna vaovao momba ny harena ankibon' ny tany tamin' ny taona 1997, izay mikendry ny fampiroboroboana ny fampiasam-bola amin' ny sehatry ny harena ankibon' ny tany, dia manome tombony ny asa fitrandrahana madinika maro.

Taozava-baventy[hanova | hanova ny fango]

Ny sehatry ny taozava-baventy dia mifototra indrindra amin' ny fanodinana ny vokatry ny fambolena, indrindra fanodinana ny landihazo, ny famokarana menaka sy tavy avy amin’ ny zavamaniry ary ny famokarana siramamy.

Ny herinaratra dia vokarina any amin' ny tobin-jiro mampiasa solitany. Tamin' ny taona 2003 dia nanome 375,6 tapitrisa kilowatt-ora ireo toby ireo. Ny fampiasana ny tohodrano roan' i Kompienga sy Bagré tamin' ny taona 1993 dia niteraka fanantenana fahavitan-tena amin' ny angovo amin’ ny hoavy.

Varotra sy fifanakalozana ary fitaterana[hanova | hanova ny fango]

Ny vola ampiasaina any Borikina Fasô dia ny Franc CFA, avoakan' ny Banky Foiben' i Afrika Andrefana. Nihena 50 % ny sandany tamin'ny taona 1994. Tamin'ny ankatoky ny fampidinana ny sandany dia niforona tao Ouagadougou ny Union Economique et Monétaire Ouest-Africaine (UEMOA) na West African Economic and Monetary Union (WAEMU), izay nampitambatra an' i Benîno, i Borkina Fasô, i Kôtidivoara, i Maly, i Nizera, i Senegaly ary i Tôgô, izay nanatevin-daharana an' i Ginea-Bisao tamin' ny 1997. Nampidina 60 % ny fadin-tseranana amin' ny vokatra maromaro ireo firenena ireo izay mikendry ny fampiraisam-paritra tamin' ny 1997, raha 30 % izany tamin’ ny namoronana ny UEMOA na WAEMU.

I Borkina Fasô no firenena mpanondrana landihazo, biby fiompy, karite (dibera zavamaniry izay ampiasaina indrindra amin' ny fanaovana sôkôla) ary voanjo. Kely kokoa ny fanondranana noho ny fanafarana, satria manafatra solika sy ny metaly ary milina rehetra ilay firenena. Tamin' ny taona 2002 dia nitentina 582,7 tapitrisa dôlara ny fanafarana entana, raha 170,6 tapitrisa dôlara kosa ny fanondranana. I Frantsa sy i Italia ary i Kôtidivoara no tena mpiara-miombon' antoka ara-barotra amin’ i Borkina Fasô.

Mifandray akaiky amin' ny an' i Kôtidivoara ny toekaren' i Borkina Fasô amin' ny alàlan' ny fivarotana biby fiompy sy amin’ ny alalan’ ny fifindrà-monina mandritra ny fotoana voafetra isan-taona izay hamorain' ny lalamby mampitohy an’ i Ouagadougou amin’ i Abidjan. Namboarina tamin' ny andron' ny fanjanahan-tany ity lalamby ity, izay natao hanokafana an’ i Sahel sy hamporisihana ny fahatongavan' ny mponin' i Haute-Volta teo aloha, izay tena be mponina, hiasa amin' ny toeram-pambolena any amin' ny faritry ny ala ivoariana izay tsy ampy mpiasa (hazo, kafe, kakaô). Misy lalana mirefy 15 300 km eo ho eo ilay firenena, anisan' izany ny ampahany amin' ny lalambe mamakivaky an’ i Sahel.

Tantara[hanova | hanova ny fango]

Talohan' ny fahaleovan-tenana[hanova | hanova ny fango]

Fiavian' ny mponina[hanova | hanova ny fango]

Ny sisa tavela (vato voasokitra, tavy vita amin’ ny tanimanga, sary sokitra) nanomboka tamin' ny tonarivo voalohany tal. J.K. dia niteraka sivilizasiôna tany amin’ ny faritra isy an’ i Borkina Fasô. Ny tantsaha tonga tao voalohany dia namela marika teo amin' ny endri-tany manodidina tamin' ny fanadiovana ny ala. Izy ireo no nialoha ny razamben' ny Môsy ankehitriny, izay mameno ny ampahany be ilay firenena. Tsy fantatra mazava ny niavian’ ireto mpitaingina soavaly ireto. Milaza ny lovantsofina fa avy any atsinanana, atsimo, ary andrefana mihitsy aza izy ireo.

Niforona ho aristôkrasia miaramila izy ireo, ka nanao fifanarahana tamin’ ny mponina teo an-toerana, izay nijanona ho tompon’ ny tany, araka ny asehon’ ny fifandraisana nentim-paharazana misy eo amin’ ny “lehiben’ ny tany” sy ny lehiben’ ny kantao, izay nitana fahefana ara-pôlitika. Ny fahatongavan' ny Môsy dia teo anelanelan' ny taonjato faha-11 sy faha-14. Vokatry ny fifangaroana teo amin' ny mpandresy sy ny mponina tompon-tany, izay nahaforona kolontsaina iray manontolo, ny Môsy, nefa tsy nisy firaisana ara-pôlitika ny fanjakana môsy efatra izay niorina tsikelikely tao.

Ny fanjakan’ i Yatenga any avaratra, izay tena lehibe indrindra, dia nifandray mivantana tamin' ny empira sodaney maro izay nanaovany diabe fanafihana (fakana an' i Tombouctou tamin' ny taona 1329). Tsy maintsy niaro tena amin' ny fielezan’ ny fivavahana silamo tao amin' ny Empira Sôngay izy. Nivangongo tao an-drenivohitra ny fitantanana ny raharaham-panjakana ka afaka nanetsika haingana ny tafika.

Masina ny mpanjaka (atao hoe mohro naba); izy no maneho ny hery mpamelona izay heverina fa mandoro ny tany. Ny vondrom-poko hafa ao Borkina Fasô dia manana ny tantarany manokana, fifangaroana tamin' ny vahoaka hafa (Gormantse, Boà, Senofô, Gàna). Any avaratra ny Toarega, ny Folany, ny Sôngay ary ny Jerma izay nanorim-ponenana vao haingana kokoa. Ny taonjato faha-15 no nahatongavan' ny vahoaka miteny mande avy any andrefana, indrindra ny Diola mpivarotra, izay niavian' ny fiorenan’ i Bobo-Dioulasso.

Fanjanahan-tany frantsay[hanova | hanova ny fango]

Tamin' ny taonjato faha-19 dia niatrika ny andrana nataon' ny mpianatr' i El-Hadj Omar, (ny Bambara any Ségou, ny Folany any Macina) indray ny firenena. Ny Folany dia nampiely ny fivavahana silamo tamin' ny faritra Volta Atsinanana manodidina ny taona 1810. Tamin' ny taona 1895, i Samory Touré dia nanandrana nanangana fanjakana tao amin' ny faritry ny hivoka.

Ny Frantsay, izay natahotra ny ho songonan'ny Anglisy tao amin' ilay faritra, dia nanararaotra ny tahotra nateraky ny fikasana haka tany amin’ ny alalan’ ny ady nataon’ ireo andriamanjaka teo an-toerana ka nananganana prôtektôrata tao amin’ ny fanjakana môsin’ i Ouagadougou tamin' ny taona 1896, raha ny fanjakana môsy hafa kosa izay nihamalemy noho ny adim-pifandimbiasam-panjakana teo amin’ ny taranaka mpanjaka, dia lasa ambany fahefany ihany koa.

Hatramin’ ny 1904 ka hatramin’ ny 1919, ireo tany vaovaon’ ny Empira Mpanjanatany Frantsay ireo dia niankina amin’ ny zanatanin’ i Haut-Sénégal-Niger, nampidirina tao amin’ i Afrika Andrefana Frantsay. Tamin' ny taona 1916, dia nisy hetsika lehibe nanoherana ny filatsarana ho miaramila. Ny Môsy no ampahany betsaka amin' ireo andian-tafika nantsoina hoe "tirailleurs sénégalais" izay niady niaraka tamin' ny tafiky ny firenena mpiara-dia nandritra ny Ady Lehibe Voalohany. Antsoina hoe "tirailleurs sénégalais" izy ireo satria niondrana an-tsambo ho any Eorôpa avy ao Dakar (Senegaly). Tamin' ny taona 1919 dia noforonina ny zanatanin' i Haute-Volta. Tamin’ ny taona 1932, herintaona taorian’ ny mosary nandravarava an' ilay firenena, i Haute-Volta dia nozarazaraina noho ny tsindry nataon' ny voanjo eorôpeana avy any Kôtidivoara sy Sodàna Frantsay (i Maly ankehitriny) ary Nizera. Tena toerana fitadiavana mpiasa maro ho an' ny toeram-pambolena sy ny fanamboarana ny lalamby mampitohy an' i Ouagadougou sy i Abidjan i Haute-Volta.

Ny faritra afovoany sy ny atsimo amin' i Haute-Volta dia nampidirina tao amin' ny zanatanin' i Kôtidivoara, fa ny avaratra nampidirina tao amin' i Sodàna Frantsay ary ny atsinanana tao amin’ i Nizera. Ny asa an-terivozona, ny hetra (miampy ny famaizana ny fikomiana) dia efa nanamarika lalina ny fieritreretan’ ny olona. Io firenena io izay namoaka olona maro hiady ho an' i France Libre teo amin' ny sahan' ny ady tany Eorôpa tamin' ny Ady Lehibe Faharoa, dia nitambatra indray tamin' ny taona 1947.

Fahaleovan-tena[hanova | hanova ny fango]

Fitondran' i Maurice Yaméogo[hanova | hanova ny fango]

Tamin' ny taona 1958 i Haute-Volta dia lasa repoblika mizaka tena ao anatin' ny Communauté française, teo ambany fitarihan' i Maurice Yaméogo, mpitarika ny Union Démocratique Voltaïque. Tamin' ny 1959 izy dia niditra tao amin' ny Conseil de l'Entente, izay fikambanana nampivondrona ny firenena miteny frantsay ao amin' ilay faritra (i Kôtidivoara, i Nizera, i Dahomey na Benîno ankehitriny, ary i Tôgô). Nahazo fahaleovan-tena ilay firenena tamin’ ny 5 Aogositra 1960.

I Yaméogo, izay nijanona ho filohan’ ny repoblika, dia nanangana fitondran’ antoko tokana, notohanan’ ny Union Démocratique Voltaïque. Tamin’ ny Janoary 1966, ny fitsitsiana nataon’ ny governemanta dia niteraka hetsi-bahoaka maro notarihin’ ny sendikà sy ny antoko liam-pivorana. Voatery nandao ny fahefana amin’ i kôlônely Sangoulé Lamizana, lehiben' ny etamazaoro, izay mahazo ny fitokisan' ny vahoaka, ny filoha Yaméogo. Noraisin’ i Sangoulé Lamizana ny fitarihana ny Filankevitra ambonin’ ny Foloalindahy (Conseil Supérieur des Forces Armées) ary novolavolaina ny drafitra vaovao handaminana indray ny toekarena.

Tamin' ny taona 1970 dia navoakan’ i Sangoulé Lamizana ny Lalàm-panorenana mametraka ny fifidianana filoham-pirenena amin' ny latsabato andraisan’ ny rehetra anjara mandritra ny efa-taona sady miantoka ny fisian’ ny antoko pôlitika maro. Antoko pôlitika manodidina ny folo no nandray anjara tamin' ny fifidianana ny mpanao lalàna tamin' ny taona 1971. Nipoaka anefa ny ady teo amin’ i Haute Volta sy i Maly tao amin' ny sisintany Agacher izay misy mineraly betsaka, dia nandray ny fitondrana indray ny tafika tamin' ny taona 1974, ka nialoha lalana ny fiverenana amin' ny fitondran’ antoko tokana.

Ny fitokonana faobe voalohany, tamin' ny Desambra 1975, dia nanamarika ny firongatry ny hetsi-bahoaka malaza nokarakarain' ny sendikà, izay niafara amin' ny fianjeran' ny governemanta miaramila tamin' ny taona 1977. Lalàm-panorenana vaovao, nankatoavina tamn’ ny alalan' ny fitsapan-kevi-bahoaka, no namerina ny fisian’ ny antoko maro, izay voafetra ho an' ny antoko telo lehibe. Tamin' ny taona 1978, voafidy ho filohan' ny repoblika ny jeneraly Sangoulé Lamizana taorian' ny fifidianana nandraisan’ ny antoko pôlitika maro anjara nefa voamariky ny tsy fahavitrihan’ ny mpifidy maro dia maro.

Tamin' ny taona 1980 dia niteraka fahadisoam-panantenana vaovao ny tsy fanondrotana ny karama sy ny fiakaran' ny vidin' ny sakafo fototra (vary, siramamy, ampemba, ampembambazaha), ka nitarika fanonganam-panjakana nataon’ ny miaramila, izay nametraka ny kôlônely Saye Zerbo teo amin' ny fitondrana. Nahazo fanohanana tamin' ny vahoaka izy ka nampiato ny andrim-panjakana rehetra amin’ ny asany ary nanangana ny Komitin' ny Fanarenana Miaramila ho an' ny Fandrosoan’ ny Firenena (Comité Militaire de Redressement pour le Progrès National).

Roa taona taty aoriana, rehefa niharatsy hatrany ny toekarena, dia nanongana an' i Zerbo ny manam-boninahitra miaramila tanora. Notarihin' ny kapiteny Thomas Sankara ny governemanta miaramila vaovao, raha i Jean-Baptiste Ouedraogo kosa, izay mpitsabo-kômandà, no nitantana ny fiadidiana ny Repoblika.

Ny fitondran' i Thomas Sankara[hanova | hanova ny fango]

Tamin' ny volana Aogositra 1983, ny fisamborana ny praiminisitra Thomas Sankara dia nitarika ny fidirana an-tsehatry ny mpilatsaka amin’ ny elonaina ary nanomboka ny vanim-potoanan' ny fisandratana revôlisiônera izay nanamarika ny firenena taty aoriana. Taorian' ny nanonganana an' i Ouedraogo, dia voatendry ho filohan' ny Filankevitra Nasionalin' ny Revôlisiôna (Conseil National de la Révolution - CNR) i Thomas Sankara, izay nampangain' ny firenena tandrefana ho mpiara-dia amin' i Kaddafi ny mpitarika ny firenena libiana, ka nanangana komity miaro ny revôlisiôna ary nanolo-tena ho amin’ ny pôlitikam-pampandrosoana toekarena manindrahindra tanindrazana sy liam-pivoarana.

Natomboka ny fanentanana hanoherana ny fangatahana sy ny fivarotan-tena, ho an' ny fanatanjahan-tena faobe sy ny fitondrana ny fitafiana "Faso Dan Fani", akanjom-pirenena. Tamin' ny 3 Aogositra 1984, tsingerin-taona voalohany tamin' ny fanonganam-panjakana, dia novana anarana ôfisialy hoe Burkina Faso ilay firenena. Ny fiovam-penitra nataon’ i Thomas Sankara, tamin' ny farany, dia tsy nitondra fiovana firy teo amin' ny fiainan' ny mponina ambanivohitra, izay maro an'isa, nefa nitoetra tao an-tsain' ny Borkinabe ho olo-mahery, maneho ny idealy amin' ny fanafahana ny firenena sy ny fandrosoana i Thomas Sankara, amin’ ny ankapobeny.

Tamin' ny 15 Ôktôbra 1987 i Thomas Sankara dia nisy namono nandritra ny fanonganam-panjakana izay nametraka ny kapiteny Blaise Compaoré (minisi-panjakana miankina mivantana amin’ ny fiadidiana ny Repoblika tamin’ izany fotoana izany) ho eo amin' ny fitondrana ny firenena. Nanao hetsika fanitsiana ny pôlitika sy ara-toekarena teo amin’ ny firenena avy hatrany i Blaise Compaoré.

Ny fitondran' i Blaise Compaoré[hanova | hanova ny fango]

Ny fitohizan' ny fahasahiranana ara-toekarena, ny tsindry avy amin' ny fihetsiketsehana an’ arabe sy avy amin' ny sendikà ary avy amin’ ny fikambanana ara-bola iraisam-pirenena dia nandray anjara tamin' ny fametrahana ny demôkrasia nanomboka tamin' ny taona 1991. Tamin' io taona io no nosoniavina niaraka tamin' ny Banky Iraisam-Pirenena sy ny Tahirim-Bola Iraisam-Pirenena ny drafi-panitsiana ara-drafitra voalohany, ary noraisina tamin' ny alalan’ ny fitsapan-kevi-bahoaka ny lalàm-panorenana vaovao miantoka ny demôkrasia.

Nanamafy ny maha filoham-pirenena an’ i Blaise Compaoré ny latsa-bato nataon' ny mpanohitra ankivy, izay nisy mpikambana maro lasibatry ny fanafihana. Taorian' ny tsy fahombiazan' ny Fihaonambem-pirenena ho an' ny fampihavanam-pirenena tamin' ny Febroary 1992, dia mbola nanjakan' ny Kôngresy ho an' ny Demôkrasia sy ny Fandrosoana (Congrès pour la Démocratie et le Progrès - CDP), antokon' ny filoha Compaoré, ny fiainana ara-pôlitika, raha toa kosa nanao izay hanamafisana ny fahefany ity filoha ity. Tamin' ny taona 1997 tokoa mantsy dia nisy ny fanitsian-dalàm-panorenana izay nanafoana ny fehezan-dalàna mametra ny isan' ny fe-potoam-piasan' ny filoham-pirenena.

Manana andraikitra ara-diplômasia lehibe eo amin' ny faritra misy ny fireneny ihany koa ny filohan' i Borkina Fasô satria teo ambany fiahiany, nanomboka tamin' ny Septambra 1994 ka hatramin' ny Avrily 1995, no nisy ny fifampiraharahana teo amin' ny governemantan' i Nizera sy ny hetsika nataon’ ny Toarega mpikomy tao amin' io firenena io. I Blaise Compaoré, izay nanohana ny hetsika mitam-piadiana liberiana notarihin' i Charles Taylor, dia niditra an-tsehatra tamin' ny fifanakalozan-kevitra momba ny ady tany Liberià.

Afaka niantehitra amin' ny fahombiazan' ny fihaonamben' ny Organisation de l’Unité Africaine (OUA) na Organisation de of African Unity (OAU) aza izy, izay nivory tao Ouagadougou tamin' ny taona 1998, sy amin' ny toe-javatra ara-toekarena somary mahafa-po, ka voafidy indray tamin' ny 87,5 % amin' ny vato azo tamin' ny Nôvambra 1998 (ho amin’ ny fotoam-piasana maharitra dimy taona). 56 % ny taham-pahavitrihan’ ny mpifidy taorian' ny fanentanana hanao ankivy nataon' ny mpanohitra.

Nanolo-tena amin' ny fampiroboroboana ny fandriam-pahalemana ara-tsôsialy sy ny fampihavanam-pirenena ny filoha Compaoré. Tamin' ny Desambra 1998, ny fahafatesan' ny mpanao gazety Norbert Zongo dia namelona indray ny fankahalana ny fitondrany, izay efa nisy hatramin’ ny fomba nahatongavany teo amin' ny fitondrana sy ny fahafatesan' i Thomas Sankara izay nankalazaina tao amin’ io firenena io ny fahafolo taonany.

Nanako any ivelan’ i Borkina Fasô ny raharaha Zongo ka tena manaratsy ny fifidianana indray an' ilay filoham-pirenena. Na dia nitombo aza ny fanoherana ny fitondran’ i Blaise Compaoré, ny fifidianana mpanao lalàna tamin’ ny Mey 2002 dia nizotra tanaty filaminana. Nanana ny maro anisa tanteraka ao amin' ny antenimieram-pirenena ny Congrès pour la Démocratie et le Progrès (CDP), izay nanana toerana 57 amin' ny 111, manoloana ny fanoherana tsy niray hina.

Ny praiminisitra Ernest Paramanga Yonli dia voatendry indray ho lehiben' ny governemanta izay tsy ahitana mpikambana avy amin' ny mpanohitra intsony. Nanomboka tamin' ny Septambra manaraka, namely mafy an' i Borkina Fasô ny krizy ara-pôlitika nipoaka tao Kôtidivoara, izay onenan’ ny teratany borkinabe telo tapitrisa ary voampanga ho nanohana ny fikomiana ivoariana ny fitondrana tao Ouagadougou.

Nakatona haingana ny sisin-tany iraisan’ ireo firenena roa ireo ary tsy nosokafana raha tsy tamin’ ny Septambra 2003, ary nisy vokany lehibe teo amin’ ny varotra sy ny toekarena izany. Tamin’ ny volana Ôktôbra aorian’ io dia niampanga fikasana fanonganam-panjakana niarahana amin' i Kôtidivoara ny manampahefana ao Borkina Fasô. Olona heverina ho mpiray tsikombakomba am-polony, izay nandà ny fahamarinan’ izany, no nosamborina sy notsaraina.

Ny fifidianana filoham-pirenena tamin' ny taona 2005, izay nandraisan’ ny ankamaroan’ ny mpanohitra anjara voalohany hatramin’ ny taona 1991, nisy kandidà iraika ambin' ny folo, dia nahalany indray an' i Blaise Compaoré tamin' ny fihodinana voalohany tamin' ny 80,30 % amin' ny vato, raha 57,5 % ny tahan' ny fandraisana anjara. Nilatsaka hofidina indray izy tamin’ ny taona 2010 ka lany soa aman-tsara.

Tamin' ny 30 Ôktôbra 2014, i Blaise Compaoré dia niatrika hetsi-bahoaka nanohitra ny tetikasany izay hanovana ny andininy faha-37 amin' ny lalàna fototra mametra ny isan' ny fe-potoam-piasan' ny filoham-pirenena, mba hirotsaka hofidiana indray amin' ny taona 2015. Noho izany rotaka izany dia nandao ny fitondrana i Blaise Compaoré.

Taona 2014 hatramin' ny 2022[hanova | hanova ny fango]

Tamin’ ny 31 Ôktôbra 2014 dia nanambara ny fananganana fahefana tetezamita, hisahana ny fahefana mpanatanteraka sy mpanao lalàna i Honoré Traoré, lehiben’ ny etamazôron’ ny Fiarovana, hiverenana amin’ ny lamina araka ny lalàm-panorenana ao anatin’ ny roa ambin’ ny folo volana. Tamin' ny 17 Nôvambra 2014 no voatendry ho filohan’ ny tetezamita ilay diplômaty Michel Kafando izay manendry an' i Isaac Zida ho praiminisitra.

Tamin’ ny 17 Septambra 2015 dia notazonin’ ny miaramila avy ao amin’ ny Rezimanta misahana ny fiarovana ny filoham-pirenena (Régiment de Sécurité Présidentielle - RSP) ho takalon’ aina ny filoha sy ny praiminisitra ary nambaran’ izy ireo ny fandravana ny fitondrana tetezamita. I Gilbert Diendéré, lehiben' ny etamazôro manokana tao amin’ ny fioha teo aloha Blaise Compaoré, dia nanambara ny tenany ho filoham-panjakana. Izany fanonganam-panjakana izany dia nitarika ny fampiatoana an' i Borkina Fasô tsy ho mpikambana ao amin' ny Vondrona Afrikana. Tamin' ny 22 Septambra 2015, niditra tao Ouagadougou ny tafika mba hitaky ny mpanongam-panjakana hitolo-batana. Tamin’ io andro io ihany koa no nanambaran’ ny lehiben’ ny mpanongam-panjakana fa hiverina amin’ ny toerany ny filohan’ ny tetezamita taorian’ ny nangatahan’ ny Vondrona ara-Toekarena ao amin’ ny Firenen' i Afrika Andrefana (Communauté Economique des États de l'Afrique de l'Ouest) mba hametraka ny fitaovam-piadiany. Tamin' ny 23 Septambra 2015 dia nanambara ny fiafaran’ ny fanonganam-panjakana ny filohan’ ny tetezamita, tamin’ ny alalan’ ny lahateniny ho an’ ny firenena, ary nanohy ny asany. Naverina ho mpikambana ao amin' ny Vondrona Afrikana i Burkina Faso tamin' ny 31 Septambra 2015.

Tamin' ny 30 Nôvambra 2015, taorian' ny fifidianana filoham-pirenena sy mpanao lalàna, dia voafidy tamin' ny fihodinana voalohany i Roch Marc Christian Kaboré (MPP) ho filohan' i Borkina Fasô tamin' ny 53,49 %, nialoha an' i Zéphirin Diabré (UPC), izay nahazo 29,65 %, ny kandidà 12 hafa nizara ny ambiny. Izy no filoha sivily faharoa taorian' i Maurice Yaméogo hatramin' ny nahazoan' i Borkina Fasô ny fahaleovan-tena.

Ny filoha vaovao dia tsy maintsy niatrika ny fanafihana jihadista any avaratra, eo amin' ny sisin-tany manasaraka an’ i Borkina Faso amin’ i Maly. Ny pôlitika anatiny dia voamariky ny fihemorana sy ny firongatry ny fanoherana ny filoha vaovao.

Ny fitomboan' ny tsy fandriam-pahalemana dia nitarika ny fihanaky ny milisy. Tamin' ny taona 2020 dia nisy vondrona Koglweogo efa ho 4 500 eo ho eo ilay firenena, izay nisy mpikambana eo anelanelan' ny 20 000 sy 45 000. Ireo vondrona ireo, izay fantatra amin' ny anarana hoe “Koglwéogo”, dia tsy miankina amin'ny fanjakana ary tsy manao tatitra amin' iza na iza. Miasa ivelan' ny rafitra ara-dalàna izy ireo. Nampihena ny asan-jiolahy teo an-toerana izany, saingy ny fanararaotana ataon' ny sasany amin' ny mpikambana ao aminy dia miteraka loharanon-tsy fandriam-pahalemana sy loza mitatao ho an' ny zon' olombelona, ary vao mainka nampahalemy ny rafi-pitsarana ara-dalàna. Araka ny voalazan' ny Amnesty International dia nanao fanararaotana, toy ny daroka sy ny fakana an-keriny ny Koglwéogo, ka nahatonga ny fikambanan' ny fiarahamonim-pirenena hanakiana ny Fanjakana amin' ny tsy fandraisany andraikitra min' ny fisorohana sy ny fanarenana ity herisetra ity.

Tamin' ny 29 sy 30 Mey 2020, fanafihana jihadista maromaro no nahafaty olona manodidina ny dimampolo tao Kompienga. Ny alin' ny 4 hatramin' ny 5 Jona 2021 dia nisy fanafihana jihadista vaovao nahafaty olona maherin' ny 160, anisan' izany ny ankizy roapolo tao Solhan, tanàna any avaratra-atsinanana. Io no fanafihana nahafaty olona be indrindra tao Borkina Fasô hatramin' ny nanombohan' ny fanafihana jihadista tamin' ny taona 2015. Tao anatin' ny enin-taona dia efa namoizana ain' olona an' arivony ny herisetra, indrindra fa any amin' ny faritra akaikin' ny sisintanin' i Maly sy Nizera.

Fanonganam-panjakana tamin' ny taona 2022[hanova | hanova ny fango]

Tamin' ny 23 Janoary 2022 no nisy fanonganam-panjakana nataon’ ireo izay mivondrona ao amin’ ny ato hoe "Hetsika Tia Tanindrazana ho Fiarovana sy Famerenana amin' ny Laoniny" (Mouvement Patriotique pour la Sauvegarde et la Restauration) ary notarihin' ny lietena-kôlônely Paul-Henri Sandaogo Damiba, dia nanambara ny fanakatonana ny sisin-tany an-tanety sy ny ana habakabaka nanomboka amin' ny misasak' alina, ny fandravana ny governemanta sy ny Antenimieram-pirenena. ary koa ny fampihantonana ny Lalàm-panorenana. Tamin’ ny 1 Marsa 2022, i Paul-Henri Sandaogo Damiba, mpitarika ny fitondrana jadona ao Borkina Fasô, dia nanao sonia drafitra hanombohana tetezamita telo taona ho amin' ny demôkrasia.

Tamin' ny Jona 2022, i Mahamadou Issoufou, mpanelanelana ao amin' ny CEDEAO ho an' i Borkina Fasô, dia nanombana fa ny 40 % n' ny tanim-pirenen' i Borkina Fasô dia tsy voafehin' ny fanjakana.

Tamin' ny 30 Septambra 2022 dia nisy andiana miaramila notarihin' ny kapiteny Ibrahim Traoré, lehiben' ny vondron-tafika manokana miady amin' ny jihadista "Cobra" ao amin' ny faritr' i Kaya (avaratra), nanambara tamin' ny fahitalavi-pirenena fa nesorina i Henri Damiba mpitarika ny fitondrana jadona miaramila, izay voampanga ho namadika ny hevitra niaingana iraisan' ny rehetra tamin' ny fanafahana ny faritra voabodo, faritra nilamina taloha lasa eo ambany fifehezan' ny mpampihorohoro nanomboka tamin' ny fanonganam-panjakana voalohany tamin' ny Janoary.