Eorôpa
I Eorôpa dia kôntinenta hita manontolo ao amin' ny ila-bolantany avaratra sady manana ny ampahany be amin' ny taniny ao amin' ny ila-bolantany atsinanana, izay voafaritry ny kôntinentan' i Azia avy ao atsinanana, ny Ranomasina Mediteranea avy ao atsimo, ny Ranomasimbe Atlantika sy ny Ranomasin' i Nôrvezy avy ao andrefana, ary ny Ranomasimbe Arktika avy ao avaratra i Eorôpa. Matetika dia zaraina ho faritra efatra i Eorôpa ka ahitana an' i Eorôpa Avaratra, i Eorôpa Andrefana, i Eorôpa Afovoany, i Eorôpa Atsinanana ary i Eorôpa Atsimo.
Lazaina matetika fa anisan' ny kôntinenta enina misy eto an-tany i Eorôpa. Izy no tapany andrefana amin' i Eorazia na tapany avaratra ao amin' ny kôntinenta Afrô-Eorazia, arakaraka ny fomba fijery. Ny solonan' arany dia hoe "Tontolo Tranainy", satria mifanohitra amin' ny "Tontolo Vaovao" (zany hoe i Amerika). Ao Eorôpa dia misy kolontsaina maromaro manana fianjadiana sy lova iraisana. Kôntinenta faharoa kely indrindra eto an-tany i Eorôpa amin' ny lafiny velaran-tany (10,18 tapitrisa km2), na 2 % amin' ny velaran' ny tany maina na 6,8 %n' ny velaran' ny Tany, raha atambatra ao ny velaran' ny ranomasina rehetra. Misy firenena dimampolo ao Eorôpa, ka i Rosia no ngeza indrindra amin' ireo na amin' ny lafiny isan' ny mponina na amin' ny lafiny velaran-tany, ary i Vatikàna no fanjaka kely indrindra amin' ireo, na amin' ny lafiny isan' ny mponina na amin' ny lafiny velaran-tany. I Vatikàna koa no firenena kely indrindra eto an-tany. Araka ny voalazan' ny Firenena Mikambana dia mety hihena 7 % ny tahan' ny isan' ny mponina ao Eorôpa amin' ny taona 2050 raha 25 % izany tamin' ny taona 1900.
Any Eorôpa dia i Grisia Taloha no toerana nahaterahan' ny kolontsaina eorôpeana. Nahazo lanja ny firenena eorôpeana tamin' ny taonjato faha-16, indrindra taorian' ny fiantombohan' ny fanjanahan-tany. Teo anelanelan' ny taonjato faha-16 sy faha-20, ny firenena eorôpeana dia nanana zanatany tany Amerika (indrindra tamin' ny taonjato faha-17 sy faha-18), tao amin' ny ampahany be amin' i Afrika, tao Ôseania, ary tao amin' ny tapany avaratra sy atsimon' i Azia. Ny Ady Lehibe rehetra dia niainga avy ao Eorôpa, ka nampahazo lanja an' i Etazonia sy ny Firaisana Sôvietika teo antenatenan' ny taonjato faha-20. Nandritra ny Ady Mangatsiaka dia nizara roa i Eorôpa: ny faritra andrefana ao amin' ny OTAN sy ny faritra atsinanana tao amin' ny Dinan' i Varsôvia, nampihidy ny Fiaro Vy ("Rideau de Fer" amin' ny teny frantsay).
Fizaràm-paritra ao Eorôpa
[hanova | hanova ny fango]Mizara faritra lehibe dimy i Eorôpa, dia i Eorôpa Andrefana, i Eorôpa Avaratra, i Eorôpa Atsimo, i Eorôpa Afovoany, ary i Eorôpa Atsinanana.
Eorôpa Andrefana
[hanova | hanova ny fango]Faritra mamondrona ny firenena mananana morontsiraka ao amin' ny Ranomasimbe Atlantika i Eorôpa Andrefana. Amin' ny lafiny ara-tantara, i Eorôpa Andrefana dia ny fikambanan' ny firenena nanana fifandraisana diplômatika tamin' i Etazonia nandritry ny Ady Mangatsiaka, fa naitatra izy mba ho tafiditra ao ny firenena tsy momba ny atsy na ny aroa toa an' i Soisa; manomboka mifafa izany sary izany tamin' ny fanitarana ny Vondrona Eorôpeanina. Ireto avy ny firenena anisan' i Eorôpa Andrefana: i Alemaina, i Aotrisy, i Belzika, i Danemarka, i Espaina, ny Fanjakana Mitambatra, i Finlandy, i Frantsa, i Irlandy, i Islandy, i Italia, i Liektenstaina, i Loksemborga, i Nederlandy, i Nôrvezy, i Pôrtogaly, i Soeda, ary i Soisa.
Eorôpa Avaratra
[hanova | hanova ny fango]I Eorôpa Avaratra dia faritra ao amin' ny tapany avaratra amin' i Eorôpa izay ahitana ny firenena manana kolontsaina sy ny fiteny skandinaviana (Nôrvezy, Danemarka, Soeda sy Islandy) ary ny fiteny fenika (Finlandy sy Estônia).
Eorôpa Atsimo
[hanova | hanova ny fango]Faritra ara-jeôgrafia na ara-jeôpôlitika mahafaoka ny ampahany atsimo amin' i Eorôpa i Eorôpa Atsimo. Anisan' izany ny firenena sy fanjakana hita ao amin' ny saikanosy mediteraneana telo (ny Saikanosy Iberika sy ny Saikanosy Italiana ary ny Saikanosy Balkanika). Ireto avy ny firenena ao Eorôpa Atsimo: i Albania, i Andôra, i Bôsnia-Herzegôvina, i Espaina, i Gresy, i Italia, i Krôatia, i Makedônia Avaratra, i Malta, i Môntenegrô, i Pôrtogaly, i San-Marîno, i Serbia, i Slôvenia, ary i Vatikàna.
Eorôpa Afovoany
[hanova | hanova ny fango]Faritra ao Eorôpa eo anelanelan' i Eorôpa Atsinanana sy i Eorôpa Andrefana i Eorôpa Afovoany. Indreto ny firenena azo sokajina ao aminy: i Alemaina, i Aotrisy, i Hongaria, i Pôlônia, ny Repoblika Tseky, i Slôvenia ary i Krôasia. I Krôasia sy i Romania koa tsindraindray dia sokajiana ho anisan' ny firenen' i Eorôpa Afovoany, i Krôasia izay ao amin' ny faritra Balkana.
Eorôpa Atsinanana
[hanova | hanova ny fango]I Eorôpa Atsinanana dia ny faritra atsinanana ao Eorôpa izay faritan' ny tangoron-tendrombohitra Oraly, i Kaokazy, ny Ranomasina Kaspiana, ny Ranomasina Mainty, ny Ranomasina Marmara ary ny Ranomasina Egea avy ao atsinanana.
Firenena ao Eorôpa
[hanova | hanova ny fango]Firenena eken' ny fianakaviambe iraisam-pirenena
[hanova | hanova ny fango]Inty ny lisitry ny firenena sy fanjakana ao Eorôpa izay eken' ny rehetra ny fananany fiandrianana sy fahaleovan-tena:
Albania - Alemaina - Andôra - Aotrisy - Azerbaijàna (misy ampahany ao Azia) - Belzika - Bielôrosia - Bolgaria - Bôsnia-Herzegôvina - Danemarka - Espaina - Estônia - Fanjakana Mitambatra - Finlandy - Frantsa - Gibraltara - Grisia (na Gresy) - Hôngria (na Hongaria) - Irlandy - Islandy - Italia - Jeôrjia - Kazakstàna (misy mpahany ao Azia) - Kipra (na Sipra na Kiprôsy) - Krôatia (na Krôasia) - Letônia - Liktenstaina - Litoania - Loksemborga - Makedônia Avaratra - Malta - Môldavia - Mônakô - Môntenegrô - Nederlandy - Nôrvezy - Okraina - Pôlônia - Pôrtogaly - Romania - Rosia - San-Marîno - Serbia - Slôvakia - Slôvenia - Soeda - Soisa - Torkia (misy ampahany ao Azia) - Tsekia (na Repoblika Tseky) - Vatikàna
Ny firenena izay mbola misy tsy mankato
[hanova | hanova ny fango]Ireto ny firenena ao Eorôpa izay mbola misy tsy mankato ny maha firenena mahaleo tena azy: Abkazia (misy tapany ao Azia) - Karabaga Ambony (misy tapany ao Azia) - Kipra Avaratra (na Sipra Avaratra) - Kôsôvô - Ôsetia Atsimo - Transnistria
Vahoaka sy kolontsaina ao Eorôpa
[hanova | hanova ny fango]Ny mponina ao Eorôpa
[hanova | hanova ny fango]Ny ankamaroan' ny mponina any Eorôpa amin' izao fotoana izao dia heverina ho teratany any amin' ny fireneny na ny faritra misy azy. Tombanana ho 105 tapitrisa ny fitambaran' ny vahoaka vitsy anisa ao Eorôpa, na 14 % amin' ny Eorôpeana miisa 770 tapitrisa tamin' ny taona 2002 izany. Ny Rosiana, izay miisa 120 tapitrisa eo ho eo, no betsaka indrindra amin' ny Eorôpeana.
Fiteny
[hanova | hanova ny fango]Ao amin' ny fianakaviam-piteny indô-eorôpeana ny ankamaroan' ny fiteny ao Eorôpa, manarakaraka azy ireo ny fiteny ao amin' ny fianakaviam-piteny finô-ogriana. Ahitana fiteny ao amin' ny fianakaviam-piteny torkika koa ao. Ao Kaokazy dia mitana anjara toerana lehibe ny fianakaviam-piteny abkazô-adigiana, ny fianakaviam-pteny nakô-dagestaniana ary ny fianakaviam-piteny kartveliana.
Fiteny indô-eorôpeana
[hanova | hanova ny fango]Mitsinjara ho fianakaviam-piteny efatra ny fiteny indô-eorôpeana tenenina ao Eorôpa, dia ny fiteny jermanika (fiteny anglisy, fiteny alemàna, fiteny neerlandey, fiteny soedoà, fiteny danoà, fiteny nôrveziana, sns), ny fiteny rômana (fiteny romaniana, fiteny italiana, fiteny espaniôla, fiteny pôrtogey, fiteny frantsay sns), ny fianakaviam-piteny balta (fiteny litoaniana, fiteny letôna, sns) ary ny fiteny slava (fiteny rosiana, fiteny bielôrosiana, fiteny okrainiana, fiteny tseky, fiteny slôvaka, fiteny pôlôney, fiteny serbô-krôatiana, fiteny bolgariana, fiteny makedôniana, fiteny slôvena, sns), ny fianakaviam-piteny seltika (fiteny ekôsey, fiteny irlandey, fiteny galoà, fiteny bretôna, sns), fiteny manirery (fiteny albaney, fiteny armeniana, fiteny grika vaovao, fiteny rômany).
Fiteny tsy indô-eorôpeana
[hanova | hanova ny fango]Ampiasain' ny olona monina ao Eorôpa koa ny fiteny maro tsy anisan' ny fianakaviam-piteny indô-eorôpeana, dia ny fiteny maro ao amin' ny fianakaviam-piteny kaokaziana, ao amin' ny fianakaviam-piteny oraliana (fiteny hongariana, fiteny finoà, fiteny estôniana, fiteny môldaviana, sns), ao amin' ny fianakaviam-piteny semitika (fiteny maltey), ao amin' ny fianakaviam-piteny torkika (fiteny tiorka, fiteny kazàka, sns) ary ao amin' ny fianakaviam-piteny môngôliana.
Jereo koa
[hanova | hanova ny fango]Ny kôntinenta
- Afrika - Azia - Eorôpa - Eorazia - Amerika (Amerika Avaratra - Amerika Atsimo) - Antarktika - Ôseania
Ny faritra ao Eorôpa