Angôla

Mbola ambangovangony ity lahatsoratra ity ary tokony hofenoina.

Azonao atao ny mandray anjara eto amin'ny Wikipedia amin'ny alàlan'ny fanitarana azy.
Jereo koa ny pejy Ahoana ny manao takelaka rehefa te-hijery hoe ahoana no fanaovana azy.

Angôla

(Antsipirihany)

Devise nationale : «Virtus Unita Fortior - Ny firaisana no hery»

Fiteny

pôrtogey, banto, kôisàna

Finoana

katôlika ; vitsy anisa ny animista sy prôtestanta

1 246 700 km²

Mponina
- Manontolo (2014)
- Hakitroka

Listry ny firenena araka ny isan' ny mponina
25 789 024 mponina
21 mpo/km²

Angola Avante

kwanza

UTC +1

.ao

244

I Angôla dia firenena ao Afrika Afovoany, manana morontsiraka ao amin' ny Ranomasimbe Atlantika, manana velarana mirefy 1 246 700 km². I Luanda no renivohiny. Ny Repoblika Demôkratikan' i Kôngô no mamaritra azy ao avaratra, ny Repoblikan' i Kôngô sy i Zambia no ao atsinanana ary i Namibia no ao atsimo. Any andrefana kosa ny Ranomasimbe Atlantika.

Ny ampahany be amin' ny tanin' i Angôla dia lembalemba midadasika izay midina miatsinanana sy miankandrefana mankany amorontsiraka. Ny tany lemaka amorontsiraka dia mifanohy amin' ny tany efitra. Betsaka ny ony sy ny renirano ahitana rian-drano lehibe. Toetanin-jana-pehin-tany ny toetanin' i Angôla. Isan-karazany ny zavamaniry any, izay mamorona ala na hivoka anirian-kazo na tany midadasika anirian' ahitra. Maro karazana koa ny biby hita any, ka isan' izany ny elefanta sy ny jirafa aty ny tokantandroka. Betsaka koa ny karazam-borona.

Ahitana vondrom-poko maro ny ao Angôla, ny amaro anisa amin' izany dia ny Bakôngô, ny Ambondo, ny Ôvimbondo, ny Londa. Kristiana ny antsasa-manilan' ny mponina fa ny sisa kosa dia manaraka ny finoan-drazana afrikana. Atao hoe Angôley ny vahoakan' io firenena io.

Firenena mahantra i Angôlà na dia manana harena amin' ny fambolena sy amin' ny harena an-kibon' ny tany (indrindra ny diamondra). Nizaka mosary ny mponina angoley sady nisy ady an-trano nandritra ny 27 taona teo anelanelan' ny taona 1975 sy 2023.

Zanatany pôrtogey i Angôla hatramin' ny taona 1975 nahazoany ny fahaleovan-tenany. Ny fiteny pôrtogey no fiteny ôfisialy any.

Mponina sy kolontsaina

Fanisana ny mponina

Ny fanisam-bahoaka tao Angôla natao tamin' ny Mey 2014 dia nahazoana izao vokatra izao tamin' ny Marsa 2016. Ny isan' ny mponin' i Angôla dia 25 789 024, ka 12 499 041 ny lehilahy ary 13 289 983 ny vehivavy, izany hoe vehivavy 100 ho an' ny lahy 94. Mponina miisa 6 945 386 (26,9 %) ao amin' ilay firenena no mo monina ao amin' ny Faritanin' i Luanda.

Tamin' ny taona 2014, araka ny vokatry ny fanisam-bahoaka tamin' ny May 2014 ihany, dia 47,2 % amin' ny mponina no 0 hatramin' ny 14 taona; 50,3 % no 15 hatramin' ny 64 taona; ny 2,3 % no mihoatra ny 65 taona; 65 % no latsaky ny 24 taona.

Vondrom-poko sy vondron' olona

Ny vondrom-poko lehibe indrindra dia ny Ovimbondo (fiteny: ombondo) izay mitana ny 37 % amin' ny mponina, ny Ambondo (fiteny: kimbondo) izay mitana ny 25 % ary ny Bakôngô (fiteny: kôngô) izay mahatratra 13 %. Ny 32 % dia mahafaoka ny vondrom-poko sisa rehetra ka anisan' izany ny Tsôkoe (fiteny: kitsôkoe) sy ny Ôvambô (fiteny: ôvambô), ny Gangela (fiteny: lotsazy) ary ny Ksindônga (fiteny: ). Misy ihany koa ny safiotra afrikana-eorôpeana (mulattos) 2 % (1 tapitrisa).

Ao koa ireo vahoaka avy amin' ny firenena hafa: ny Sinoa miisa 258 920 tamin' ny taona 2012 (1,6 %), sy ny Eorôpeana (1 %) ka 200 000 eo ho eo ny Pôrtogey (2013). Ahitana Vietnamiana miisa 40 000 koa monina ao amin' ilay firenena.

Tombanana hitombo ho 60 tapitrisa mahery ny isan' ny mponina amin' ny taona 2050, izany hoa avo 2,7 heny noho ny isan' ny mponina tamin' ny taona 2014 ary ho 188 tapitrisa izany amin' ny taona 2100. Na izany aza, tamin' ny 23 Marsa 2016, ny angona ôfisialy navoakan' ny Instituto Nacional de Estatística (INE) ao Angôla dia nahafantarana fa isan' ny mponin' i Angôla dia 25 789v024.

Tombanana fa mpitsoa-ponenana miisa 12 100 sy mpitady fialokalofana miisa 2 900 no miantrano ao Angôla tamin' ny faran’ ny taona 2007. Ny 11 400 amin' ireo mpitsoa-ponenana ireo dia avy any amin' ny Repoblika Demôkratikan' i Kôngô, izay tonga tamin' ny taompolo 1970. Tamin' ny taona 2008 dia tombanana ho 400 000 ny mpiasa mpifindra monina avy ao amin' ny Repoblika Demôkratikan' i Kôngô.

Fiteny

Ny fiteny ao Angôla dia ny fiteny isan-karazany ampiasain' ny vondrom-poko samihafa sy ny fiteny pôrtogey, nampidirina tao nandritra ny fanjanahantany pôrtogey. Ny fiteny teratany be mpampiasa indrindra dia ny fiteny ombondo sy ny fiteny kimbondo ary ny fiteny kikôngô. Ny fiteny pôrtogey no fiteny ôfisialin' i Angôla.

Na dia tsy fantatra aza ny tena isan' ny olona mahay miteny pôrtogey na miteny pôrtogey ho fiteny voalohany, ny fanadihadiana tamin' ny taona 2012 dia milaza fa ny fiteny pôrtogey no fiteny voalohany ho an' ny 39 % amin' ny mponina. Tamin' ny taona 2014, ny fanisam-bahoaka nataon' ny Instituto Nacional de Estatística ao Angôla dia nilaza fa 71,15 % amin' ny mponina miisa 25,8 tapitrisa eo ho eo ao Angôla (izany hoa olona miisa 18,3 tapitrisa) no mampiasa ny fiteny pôrtogey ho fiteny voalohany na faharoa.

Araka ny fanisam-bahoaka tamin' ny taona 2014, ny fiteny pôrtogey dia ampiasain' ny 71,1 % n' ny Angôley, ny fiteny ombondo ampiasain' ny 23 %, ny fiteny kikôngô ampiasain' ny 8,2 %, ny fiteny kimbondo ampiasain' ny 7,8 %, ny fiteny tsôkoe ampiasain' ny 6,5 %, ny fiteny nianeka ampiasain' ny 3,4 %, ny fiteny ngangela ampiasain' ny 3,1 %, ny fiteny fiôte ampiasain' ny 2,4 %, ny fiteny koaniama ampiasain' ny 2,3 %, ny fiteny mohomby ampiasain' ny 2,1 %, ny fiteny lovale ampiasain' ny 1 %, ary fiteny maro hafa ampiasain' ny 4,1 %.

Fivavahana

Misy vondrom-piarahamonina ara-pivavahana miisa 1 000 eo ho eo ny ao Angôla, ka ny ankamaroany dia kristiana. Na dia tsy misy aza ny antontanisa azo itokisana, ny tombantombana dia milaza fa maherin' ny antsasaky ny mponina no Katôlika (56,4 %), ary eo amin' ny ampahefany kosa no Prôtestanta (13 %), fivavahana nampidirina tamin' ny andron' ny fanjanahantany. Ny 4,4 % amin' ny mponina no manaraka ny fivavahan-drazana. Ny 1 % no tsy manana fivavahana arahina.

Ny Kôngregasiônalista dia hita indrindra eo amin' ny Ôvimbondo any amin' ny Lembalemba Avo Afovoany sy amin' ny faritra amorontsiraka mankany amin' ny andrefana. Ny Metôdista dia hita indrindra ao amin' ny vahoaka miteny kimbondo any Luanda ka hatrany Malanje. Ny Batista dia saika eo amin' ny Bakôngô any avaratra-andrefana (misy any Luanda ihany koa). Miely ao Angôla koa ny Advantista sy ny Refôrme ary ny Loterana.

Any Luanda sy ny manodidina no misy ivon' ny tôkôisma izay fivavahana "sinkretika" ary any avaratra-andrefana no misy ny kimbangisma, miely avy any amin' ny Repoblika Demôkratikan' i Kôngô (na Zaira teo aloha).

Hatramin' ny nahazoan' i Angôla ny fahaleovantena dia fiangonana pentekôtista (10,4 %) sy fiangonana hafa mitovitovy amin' izany anjatony no nipoitra tao amin' ny tanàn-dehibe ao Angôla, izay onenan' ny 50 % amin' ny mponina ankehitriny; maro amin' ireo fiangonana ireo no avy any Brezila.

Tamin' ny 2008 ny U.S. Department of State dia nanombana ny isan' ny Mozilmana eo anelanelan' ny 80 000 sy 90 000, izany hoe latsaky ny 1 % amin' ny mponina, fa ny vondrom-piarahamonina silamo ao Angôla kosa dia mametraka ny isan' izy ireo ho 500 000 eo ho eo. Mozilmana ny ankamaroan' ny mpifindra monina avy ao Afrika Andrefana sy avy any Atsinanana Afovoany (indrindra fa avy any Libanona), na dia misy ny tompon-tany sasany niova fo ho amin' io fivavahana io aza. Tsy manaiky ho ara-dalàna ny fikambanana silamo ny governemanta angôley ary matetika manakatona na misakana ny fananganana môskea.

Navitrika tokoa ny misiônera vahiny talohan' ny nahazoan' i Angôla ny fahaleovantena tamin' ny taona 1975, na dia noroahin' ny manam-pahefana mpanjanaka pôrtogey ny misiônera prôtestanta hatramin' ny niandohan' ny ady tamin' ny fanjanahantany tamin' ny 1961 aza ary ny tobin' ny misiônera dia nakatona satria noheverina fa manetsika ny hambompo hitaky fahaleovantena ny misiônera. Afaka niverina tao amin' ilay firenena ny misiônera nanomboka tamin' ny fiandohan' ny taompolo 1990, na dia nisakana azy ireo hatramin' ny taona 2002 aza ny tsy filaminana noho ny ady an-trano, izay tsy nahafahany namerina amin' ny laoniny ny maro amin' ny tobin' ny misiôna taloha.

Ny Eglizy Katôlika sy ny antokom-pivavahana prôtestanta lehibe sasany dia mipirimpirina, mifanohitra amin' ny "fiangonana vaovao" maro izay mazoto mitory ny Filazantsara amin' ny fitetezana toeram-ponenana sy toerana malalaka. Ny Katôlika sy ny fiangonana prôtestanta lehibe sasany dia manome fanampiana ho an' ny mahantra amin' ny endrika masomboly, biby fiompy, fitsaboana ary fanabeazana.