Fitsipiteny malagasy

Ny fitsipiteny malagasy na fitsipi-pitenenana malagasy dia fitambaran' ny fitsipika mifehy ny fampiasana ny fiteny malagasy. Izany dia mirakitra ny fomba fanoratana sy fanononana ny teny malagasy, ny sokajin-teny, ny fandrafetana teny sy fehezanteny. Ankehitriny dia soratana amin' ny tarehin-tsoratra latina ny teny malagasy araka ny safidin' ny mpanjaka Radama I. Ahitana an' ireto sokajin-teny ireto ny fiteny malagasy: anarana, matoanteny, mpisolo, mpanampy, mpampitohy teny, mpampiankina, mpampiankina fehezankevitra, tambinteny, tenim-piontanana, mpanoritra, ary kianteny. Mety ho fototeny na sampan-teny na kamba-teny (voanteny roa na maro natambatra) ny teny malagasy. Foronin' ny fototeny sy tsirinteny (tovona, tsofoka, tovana, tsirinteny sara-droa) ny sampan-teny. Ny voanteny na andian-teny ao amin' ny fehezanteny dia afaka mitana anjara asa isan-karazany, ka ny lehibe amin' izany, izay atao hoe anjara asa fototra, dia ny entimilaza sy lazaina, manampy azy ireo ny fameno. Anisan' ny mampiavaka ny fiteny malagasy ny fananany ny atao hoe fitodika sy fiendrika: misy ny milaza fa miisa telo izany (manano sy anoina ary ananovana na mpanao sy iharana ary mpamari-toe-javatra), misy koa ny manohana isa mihoatra ny folo, araka ny fitsipiteny ara-drafitra, nefa ao koa ny misafidy isa antonontonony (ireo telo voalaza teo aloha miampy ny fitaovana sy ny mpandray).

Ny fanoratana sy ny fanononana

Ny abidy sy ny fanoratana ny teny malagasy

Tamin' ny voalohany dia nosoratana tamin' ny tarehin-tsoratra arabo atao hoe "sorabe" ny teny malagasy any amin' ny tapany atsimo-atsinanan' i Madagasikara (ny fiteny antemoro, indrindraindrindra). Voasolon' ny tarehin-tsoratra latina izany araka ny safidin' ny mpanjaka Radama I

Abidy malagasy

Miisa 21 ny litera mandrafitra ny abidy malagasy. Ny Baiboly no boky voalohany voasoratra feno amin' ny teny malagasy nampiasana an' ity abidy ity.

A

B

D

E

F

G

H

I

J

K

L

M

N

O

P

R

S

T

V

Y

Z

a

b

d

e

f

g

h

i

j

k

l

m

n

o

p

r

s

t

v

y

z

Famakiana ny litera ao amin' ny abidy malagasy

Somary fônetika ny tsipelina:

• ny "i" sy ny "y" dia maneho ny feo /i/ ("y" no ampiasaina amin' ny faran' ny teny, "i" any amjn'ny toeran-kafa ao amin'ny teny).
• "o" dia tononina hoe /u/ toy ny "ou" amin' ny teny frantsay;
• ny "tr" sy ny "dr" dia maneho ny feo /ʈr/ sy /ɖr/ tsirairay avy;
• ny "ts" sy ny "j" dia maneho ny feo /t͡ʂ/ sy ny /d͡ʐ/;

Tsy tena voatonona ny zanatsoratra, na inona na inona, amin' ny ankapobeny, amin' ny faran' ny teny.

Ny mari-piatoana sy ny tendro

Ny mari-piatoana

Maritsoratra ankoatra ny litera ampiasaina rehefa manoratra ny mari-piatoana. Indreto ny tena fampiasa amin' ny fanoratana ny teny malagasy: ny baraingo (?), ny faingo (,), ny faingo mihantona (’), ny farango lava ({ }), ny farango sosona (" "), ny fonon-teny (( ) na [ ]), ny teboka (.), ny teboka amam-paingo (;), ny teboka roa (:), ny teboka telo (...), ny tsipika ( — ), ny tsipi-panohizana (-) ny tsoraka (!).

Ny tendro

Mampiasa tendro ny fanoratana ny teny malagasy. Ny tendro fampiasa dia ny tendro miraika havanana (ohatra: é) sy ny tendro miraika havia (ohatra: è) ary ny tendro satroka (ohatra: ê).

Ampiasaina ny tendro miraika havia (◌̀) amin' ny fanoratana teny roa mitovy fanoratra nefa tsy mitovy toeran-tsindrimpeo, ohatra amin' izany ny teny hoe tanana (rantsam-batana) sy tanàna (toeram-ponenana). Tsy tena miasa ny tendro miraika havanana (◌́).

Ampiasaina miaraka amin' ny litera o ny tendro satroka (◌̂): ny ô dia mampiseho fa tononina hoe /o/ fa tsy /u/ ilay litera, matetika ampiasina amin' ny fanoratana teny vahiny nohagasika (ohatra: hôpitaly) sy anoratana ny fitenim-paritra malagasy manavaka ny /u/ sy ny /o/ (ohatra: Tôlan̈aro) ny tendro satroka. Amin' ny teny malagasy mahazatra dia soratana hoe "ao" na "oa" ny feo /o/. Indraindray ny teny tokana a sy e dia soratana â sy ê nefa tsy manova ny fanononana.

Ampiasaina ihany koa ny tendro roa ◌̈ miaraka amin' ny n̈ amin' ny fanoratana ny fitenim-paritra sasany habehoana ny feo /ŋ/. Ohatra amin' izany ny anaran-toerana toy ny hoe Tôlan̈aro, Antsiran̈ana, Iharan̈a, Anantson̈o. Hita amin' ny sarintany avy amin' ny FTM, ivon-toeram-pirenena momba fanaovana sarin-tany, izany.

Ny ◌̃ (tilda) dia ampiasaina amin' ny ñ indraindray, angamba rehefa tsy afaka mamokatra n̈ ny milina fanoratana (na dia ampiasaina koa aza ny ng amin' ny tranga toy izany). Ao amin' ny rakibolan' ny fitenim-paritra bara nosoratan' i Ellis dia ampiasaina hanoratana ny feo /ŋ/ sy /ɲ/ ny ñ.

Ny fanononana ny teny malagasy

Ny zanapeo

Aseho anatin' ity fafana eto ambany ity ny zanapeon' ny fiteny malagasy.

	Aloha	Afovoany	Aoriana
Avo	i (i, y)		u (o)
Afovoany	e (e)
Ambany		a (a)

Renifeo

Indreto ny renifeon' ny fiteny malagasy.

		Amolotra roa	Amolora sy anify	Anify	Ankihy	Andanilany	Ambavatraoka
Mipoaka	Tsy migobola	p (p)		t (t)	t͡s (ts)	k (k)
	Migobola	b (b)		d (d)	d͡z (j)	ɡ (g)
	Tsy migobola mikentsona	ᵐp (mp)		ⁿt (nt)	ⁿt͡s (nts)	ŋk (nk)
	Migobola mikentsona	ᵐb (mb)		ⁿd (nd)	ⁿd͡z (nj)	ᵑɡ (ng)
Mikasaoka	Tsy migoboka		f (f)		s (s)		h (h)
	Migobola		v (v)		z (z)
An' orona		m (m)			n (n)
An-tsisiny					l (l)
Mipararetra					r (r)

Ny sokajin-teny

Indreto ny sokajin-teny ao amin' ny fiteny malagasy: ny anarana, ny matoanteny, ny mpisolo, ny mpanampy, ny mpampitohy teny, ny mpampiankina, ny mpampiankina fehezankevitra, ny tambinteny, ny tenim-piontanana, ny mpanoritra, ary ny kianteny.

Ny anarana

Ny anarana dia teny enti-manondro na milaza zavatra, manana aina na tsy manana aina, hita maso na tsy hita maso, azo tsapain-tanana na tsy azo tsapain-tanana, na toerana na fotoana. Ohatra: osy, tanana, rano, olona, Rakoto, Rasoa.

Anarana fototeny sy anarana sampan-teny ary anarana kamban-teny

Mety ho fototeny ny anarana. Mety hahazoana matoanteny sampan-teny na mpamari-toetra sampan-teny, na sokajin-teny hafa ny anarana fototeny.

Raha sampan-teny ny anarana dia mety miforona avy amin' ny sokajin-teny hafa ka ilazana ny anaran' ny asa na ny anaran' ny fitaovana na ny anaran' ny mpanao na ny anaran' ny toetra sns. Izany sokajin-teny nisampanany izany dia mety ho matoanteny, na mpamari-toetra na hafa. Mety ho amin' ny alalan' ny fanovonana na fanovanana na fanatsofohana tsirinteny izany.

Misy koa ny anarana reniteny tsotra izay tsy azo amoronana sampan-teny. Mety ho teny verin-droa koa ny anarana.

Anarana iombonana sy anaran-tsamirery

Ny anarana dia mety ho anarana iombonana na anaran-tsamirery. Raha ilazana sokajin' olona na biby na zavatra na hevitra sns mitovy toetra ny anarana dia izany no atao hoe anarana iombonana. Raha anondroana singan' olona na biby na zavatra na hevitra sns manokana ny anarana dia izany no atao hoe anaran-tsamirery. Ny anaran-tsamirery dia soratana manomboka amin' ny sora-baventy.

Ny matoanteny

Ny matoanteny dia teny ampiasaina ao amin' ny fehezanteny na fehezankevitra mba hilazana asa na toetra na fifandraisana na fisehoan-javatra ka mety miovaova endrika (maneho fotoana, fiendrika, filaza, fanehoan-javatra). Ohatra: mihinana, andehanana, ifampijerena. Ny endriky ny matoanteny amin' ny fiteny malagasy dia tsy manamarika ny isa na ny laharan' ny mpandray anjara. Manamaerika ny fotoana (lasa sy ankehitriny ary hoavy) sy ny filaza (tsotra sy mandidy) ary ny fanehoan-javatra (efa - tsy efa, sns) ary indrindra ny fitodika na fiendrika anefa matoanteny malagasy. Ny ankamaroan' ny matoanteny dia miavaka amin' ny anarana amin' ny alalan' ny tsirinteny manokana.

Matoanteny fototeny

Mety ho fototeny ny matoanteny. Ny matoanteny fototeny dia mety hahazoana anarana sampan-teny na mpamari-toetra sampan-teny, na sokajin-teny hafa.

Matoanteny sampan-teny

Raha sampan-teny ny matoanteny dia mety miforona avy amin' ny sokajin-teny hafa. Izany sokajin-teny nisampanany izany dia mety ho anarana, na mpamari-toetra na hafa.

Matoanteny ampy endrika sy tsy ampy endrika

Ny matoanteny dia afaka miova endrika inefatra ka hatramin' ny inenina rehefa solosoloina ny tsirinteny mamorona azy. Ampy endrika ny matoanteny raha afaka miova endrika inenina. Tsy ampy endrika kosa izy raha tsy mahatratra io isa io ny isan' ny endrika mety hisehoany.

Mpamari-toetra

Ny mpamari-toetra dia ampiraisina amin' ny anarana na atao entimilaza mba hanambaràna ny toetran' izay tondroina amin' ilay anarana (olona, biby, zavatra sns) na ny toetran' izay tondroina amin' ny lazaina.

Mpamari-toetra fototeny

Mety ho fototeny ny mpamari-toetra. Ny mpamari-toetra fototeny dia mety hahazoana anarana sampan-teny na matoanteny sampan-teny, na sokajin-teny hafa.

Mpamari-toetra sampan-teny

Raha sampan-teny ny mpamari-toetra dia mety miforona avy amin' ny sokajin-teny hafa. Izany sokajin-teny nisampanany izany dia mety ho anarana, na matoanteny na hafa.

Mpamari-toetra tsotra

Mpamari-toetra tsy azo amoronana sampan-teny ny mpamari-toetra tsotra.

Ny mpanampy sy ny mpanolotra ary tambinteny

Ny mpanampy

Ao amin' ny fiteny malagasy dia sokajin-teny hafa tanteraka izay mitovitovy amin' ny tambinteny ny mpanampy fa tsy matoanteny, ka tsy afaka mitana anjara asa entimilaza na lazaina na fameno fa tsy maintsy mipetraka mandrakariva eo alohan' ny teny na andian-teny mitana anjara asa entimilaza na lazaina na fameno.

Ohatra: te, tokony, aoka, samy.

Ny tambinteny

Ny tambinteny dia teny ampiarahina amin' ny mpamaritra, ny matoanteny (mamaritra anarana na tsia) na ampiarahina amin' ny tambinteny hafa (ohatra: tokoa, mihitsy, angamba, indrindra). Ny tambinteny dia tsy afaka mitana anjara asa entimilaza na lazaina na fameno, nefa tsy maintsy mipetraka mandrakariva ao aorian' ny teny na andian-teny mitana anjara asa entimilaza na lazaina na fameno. Ahitana karazana tambinteny dimy araka ny hevitra ampitainy ny teny malagasy:

• ny tambinteny mamaritra isa (fandaharana na fanisana);
• ny tambinteny mamaritra fotoana: ankehitriny (oh.: ankehitriny, izao ihany, anio, sns.), efa lasa (sahady, taloha, rahateo, sns.) na ho avy (oh.: hatrizay, arakizao, rahampitso, sns.);
• ny tambinteny mamaritra fitsingerenana (matetika, indraindray, rahoviana, sns.);
• ny tambinteny mamaritra fitsingerenana voaisa (oh.: indray, indroa, intelo, isan' andro, isam-bolana, sns.);
• ny tambinteny mamari-potoana (oh.: aloha, aoriana, dia, mandavanandro, sns.); ireo tambinteny mamaritra zava-mitranga tsy misy fiafarana (oh.: mandrakariva, mandrakizay, tsy ... intsony).

Ny kianteny sy ny mpampitohy ary ny mpampiankina

Kianteny

Teny kely tsy miova endrika ny kianteny izay manana anjara asa tsy mitovy amin' ny an' ny tambinteny na ny mpampiankina na ny mpampitohy. Fantatra indrindra ho kianteny ao amin' ny fiteny malagasy ny teny hoe dia, ka, no ary ve izay enti-manova rafitra ny fehezanteny sy manantitra ny singa sasany ao aminy.

Mpampitohy teny

Ny mpampitohy teny dia teny enti-mampitohy teny na andian-teny roa na maromaro mitovy anjara asa (sady matetika mitovy sokajy) ao amin' ny andian-teny lehibe kokoa na fehezanteny na fehezankevitra. Indreto ny mpampitohy teny sasany ao amin' ny fiteny malagasy: sy, ary, nefa, na, sa.

Mpampiankin-teny

Ny mpampiankin-teny dia teny ampiasaina anaty andian-teny misy fifampiakinana ara-pifehezanteny na ara-keviteny (tarika na fehezanteny) mba hampifandraisana ny fameno amin' ny teny na andian-teny fenoiny. Ohatra: amina, ana, noho, toy.

Indreto ny mpampiankin-teny malagasy sasantsasany, araka ny fitsipiteny mahazatra: afa-tsy, afovoa, ambaraka, amina, amorona, ampovoa, amy, ana, anatrehana, anaty, anebakebaka, anelanelana, anila, ankatoka; ankoatra, antenatena, araka, arakaraka, hatra, hatramy, hatrany, imaso, ivela, ivoho, mandraka, mandritra, manolotra, momba, noho, ohatra, tahaka, toa, toraka, toy.

Ny ankamaroan' ny teny lazaina fa mpampiankin-teny malagasy dia mitovy endrika amin' ny anarana na ny mpamari-toetra ny matoanteny na tambinteny. Ohatra amin' izany ireto: akaiky, ambany, ambony, anatrehana, ankavanana, ankavia, lavitra, mamaky, manandrify, mandalo, maninteraka, manodidina, manoloana, tandrify.

Mpampiankina fehezankevitra

Ny mpampiankina fehezankevitra dia teny na andian-teny fohy izay ampiasaina hampifandraisana fehezankevitra roa ao amin' ny fehezanteny iray mba hanehoana ny fifampiankinan' izy ireo ara-pifehezan-teny sy ara-keviteny nefa izy ireo tsy mitovy anjara asa ka ny iray fototra fa ny iray fameno. Ny fehezankevitra ampidirin' ny mpampiakina dia mety hitana anjara asa toy ny lazaina na fameno iharana na fameno toe-javatra (antony, vokany, tanjona, fepetra sns) sns. Ohatra: satria, rehefa, raha.

Ny mpanoritra sy ny mpamaritra tsy mamari-toetra

Ny mpanoritra

Ny mpanoritra dia teny akambana indrindraindrindra amin' ny anarana mba hahatonga ity farany ho azo ampiasaina anaty fehezanteny. Ny mpanoritra dia ampiasaina koa mba hanehoana fa singan-javatra manokana na sokajin-javatra ankapobeny no tondroina amin' ilay teny ikambanany. Ohatra: ny, i, ra.

Ny mpamaritra isa

Ny mpamaritra isa dia teny ampiraisina amin' ny anarana mba hilazana ny isa na ny laharan' ny zavatra lazaina amin' io anarana iraisany io.

Inty ny ampahany amin' ny lisitry ny anaran' ny isa amin' ny teny malagasy soratana amin' ny voanteny tokana, izany hoe sady tsy misy tsipi-panohizana no tsy misy faingo mihantona: aotra (0), zerô (0), iray (1), iraika (1), roa (2), telo (3), efatra (4), dimy (5), enina (6), fito (7), valo (8), sivy (9), folo (10), roapolo (20), telopolo (30), efapolo (40), dimampolo (50), enimpolo (60), fitopolo (70), valopolo (80), sivifolo (90), zato (100), roanjato (200), telonjato (300), efajato (400), dimanjato (500), eninjato (600), fitonjato (700), valonjato (800), sivanjato (900), arivo (1 000), alina (10 000), hetsy (100 000), tapitrisa (1 000 000), lavitrisa (1 000 000 000), sns.

Ny isa mihoatra ny folo sy latsaky ny roapolo (11 -- 19) dia soratana amin' ny fanombohana amin' ny venty, arahin' ny teny hoe "ambin' ny", avy eo amin' ny teny hoe "folo" (10): iraika ambin' ny folo (11), roa ambin' ny folo (12), telo ambin' ny folo (13) efatra ambin' ny folo (14), dimy ambin' ny folo (15), enina ambin' ny folo (16), fito ambin' ny folo (17), valo ambin' ny folo (18) ary sivy ambin' ny folo (19). Ny isa ankoatr' ireo etsy aloha ireo dia soratana amin' ny fanombohana amin' ny venty (iraika ... sivy), arahin' ny teny hoe "amby", ary ny ampolony (ohatra: efatra amby telopolo (34), fito amby efapolo (47).

Ny mpamaritra manondro

ny mpamaritra manondro dia teny enti-mampitodika ny mpihaino any amin' ny zavatra lazain' ny teny iraisany.

Ny mpamaritra manontany

Ny mpamaritra manontany dia teny ampiraisina amin' ny anarana mba hoenti-manontany ny mombamomba ilay zavatra tondroina amin' io anarana io..

Ny mpisolo

Ireto avy ireo karazana mpisolo hita ao amin' ny fiteny malagasy.

Ny mpisolo tena

Ny mpisolo tena dia teny enti-manondro ny sokaji-mpandray anjara telo ara-pitsipiteny ao amin' ny fifampiresahana, dia ny miresaka (laharana voalohany) sy ny iresahana (laharana faharoa) ary ny resahina (laharana fahatelo). Misy ny fahasamihafan' ny mahafaoka na tsy manilika (isika, antsika, -ntsika, -tsika) sy ny manavaka na tsy manilika (izahay, anay, -nay, -ay) amin' ny mpisolo tena eo amin' ny laharana voalohany milaza maro.

Ao amin' ny fiteny malagasy dia misy ny atao hoe mpisolo tena mahaleo tena:

1. izaho, aho, ahy na isika, antsika na izahay, anay;
2. ianao, anao na ianareo, anareo;
3. izy, azy na izy ireo, azy ireo.

Misy ny atao hoe mpisolo tena tampisaka izay endriky ny mpisolo tena rehefa atao famenon' ny anarana milaza tompon-javatra na famenon' ny mpamari-toetra na famenon' ny matoanteny milaza mpanao ny asa. Amin' ireo hoe mpisolo tena tampisaka ireo dia misy ny mpisolo tena tampisaka amin' ny endriny feno:

1. -ko, -nay, -ntsika;
2. -nao, -nareo;
3. -ny

Misy koa ny mpisolo tena tampisaka amin' ny endriny tsy feno:

1. -o, -tsika, -ay;
2. -ao, -areo;
3. -ny.

Ny mpisolo manondro

Ny mpisolo manondro dia teny enti-mampitodika na mampifantoka ny mpihaino any amin' ny zavatra lazaina na efa voalaza na mbola holazaina, nefa tsy tononina ny tena anarany: io, ity, ireo, ireto, itony, izao, izany.

Ny mpisolo manontany

Ny mpisolo manontany (mpisolo enti-manontany: iza, inona, zovy; ny mpisolo mampifandray (mpisolo afaka mampiditra fehezankevitra vaovao miakina: ny fiteny malagasy dia ahitana ny mpisolo mampifandray izay.

Ny mpisolo toerana

Ny mpisolo toerana (mpisolo ampiasaina hanoloana ireo anarana na tarika anarana mitana anjara asa milaza toerana: eto, atý, aroa, ato, arý sns).

Ny mpisolo manolotra

Ny mpisolo manolotra dia teny enty manolotra ny olona na zavatra iray izay toy ny aseho: indro, intỳ, indreo, intsy.

Ny tenim-piontanana

Ny tenim-piontanana dia teny azo ampiasaina mitokana ka tsy voatery hampiarahina amin' ny teny hafa, mba hanehoana fihetseham-po, na hampitana hafatra amin' ny fomba tsy mampiasa teny maro, na hakana tahaka feon-javatra na feom-biby. Ohatra: endrey, hanky.

Ny rafitry ny teny

Mety ho fototeny na sampan-teny na kamba-teny ny voanteny malagasy. Foronin' ny fototeny sy tsirinteny (tovona, tsofoka, tovana, tsirinteny sara-droa) ny sampan-teny.

Ny fototeny

Teny kely indrindra izay tsy anisan' ireo atao hoe tsirinteny ny fototeny ka azo amoronana teny hafa lava kokoa (sampan-teny) amin' ny alalan' ny fanampiana tsirinteny na amin' ny alalan' ny fomba hafa.

Fototeny tsotra

Misy ny fototeny tsotra ka ohatra amin' izany ny hoe lava (ao amin' ny hoe halava) sy ny hoe jery (ao amin' ny hoe mijery) ary ny hoe tratra (ao amin' ny hoe tratrarina).

Fototeny verindroa

Misy ny fototeny verindroa izay foronina fototeny averina indroa sy tsy azo sarahana raha tiana tsy hiova hevitra. Ohatra amin' izany ny hoe raharaha (ao amin' ny hoe miraharaha) sy ny hoe rehareha (ao amin' ny hoe fireharehana).

Ny tsirinteny

Ny tsirinteny dia hasin-teny tsy mahaleo tena araikitra amin' ny fototeny mba hanehoana ny anjara asany na ny sokajin-teny misy azy na hanovana ny heviny. Amin' ireo tsirinteny ireo dia ao ny tovona sy ny tovana sy ny tsofoka ary tsirinteny sara-droa.

Ny tovona

Hasin-teny fametraka eo alohan' ny fototeny ny tovona. Ahazoana sampan-teny na manova ny hevitra ara-pitsipiteny ny fanasiana tovona amin' ny teny iray.

Indreto ny ohatra amin' ny tovona ao amin' ny fiteny malagasy: a- (ohatra: atoraka), m- (ohatra: mody), mi- (ohatra: mioitra), man- (ohatra: mandeha), mana- (ohatra: manatsara), mian- (ohatra: mianala), voa- (ohatra: voahitsaka), tafa- (ohatra: tafavoaka), faha- (ohatra: fahafolo), ampaha- (ohatra: ampahafolo), ha- (ohatra: hamafy), maha- (ohatra: mahatorana), manka- (ohatra: mankarary).

Mety mampisy fiovana kely ny endriky ny fototeny na ny tovona, na izy roa, ny fanakambanana azy roa ireo. Ohatra: man-hetaheta ᐳ mangetaheta; man-leha ᐳ mandeha; man-zavona ᐳ manjavona.

Ny tovana

Hasin-teny fametraka eo aorian' ny fototeny ny tovana. Ao amin' ny fiteny malagasy dia ahitana ireto tovana ireto: -ina, -ana, -y , -o ary -a. Ny -ina sy ny -ana dia ampy ho an' ny matoanteny amin' ny filaza tsotra sy amoronana mpamari-toetra. Ny -y sy ny -o ary ny -a kosa ampiasaina amin' ny matoanteny amin' ny filaza mandidy. Ohatra: vono-ina ᐳ vonoina; fahana-ana ᐳ fahanana; volo-ina ᐳ voloina; vono-ina-y ᐳ vonoy; fahana-ana-o ᐳ fahano. Matetika dia manova endrika ny fototeny sy ny tovana ny fanakambanana azy roa ireo. Ohatra: maty-a ᐳ matesa; ma-hery-a ᐳ mahereza.

Ny tsofoka

Ny tsofoka dia hasin-teny fanisika ao anatin' ny fototeny na ny hasin-teny hafa ka mizara izany ho roa. Ny fiteny malagasy dia ireto tsofoka ireto: -in-, -if-, -amp-, -om-. Misy ny milaza fotoana (ohatra: -in- ao amin' ny hoe vinidy < v-in-idy, izay milaza fotoana lasa sy fitodika atao, fahita matetika kokoa amin' ny fitenim-paritra malagasy sasany), ny milaza fiendrika (ohatra: -if- ao amin' ny hoe mifanahaka < m-if-an-tahaka milaza fiendrika mpifanao; -amp- ao amin' ny hoe mampanjaitra < m-amp-an-zaitra milaza fitodika mpampanao). Ao koa ny tsofoka enti-milaza maro (ohatra: -re- ao amin' ny hoe ireto, avy amin' ny hoe ito; ireny avy amin' ny hoe iny) sy ny tsofoka isan-karazany fahita amin' ny mpamari-toetra sy ny fototeny (ohatra ny hoe -il- ao amin' ny hoe bilitika, avy amin' ny hoe bitika, -or- ao amin' ny hoe tsorapaka, avy amin' ny hoe tsapaka; ngorodona avy amin' ny hoe ngodona).

Ny tsirinteny sara-droa

Tsirinteny ahitana ampahany roa ny tsirinteny sara-droa, ka ny iray mipetraka eo ampiandohan' ny sampan-teny (mitovy amin' ny tovona), ary ny faharoa ao amin' ny fiafaran' ny sampan-teny (mitovy amin' ny tovana). Ny fiteny malagasy dia ahitana ireto tsirin-teny sara-droa manaraka ireto, izay ampiasaina indrindra ao amin' ny matoantenin' ny mpamari-toe-javatra: a-…-ana, aha-…-ana, amp-…-ana, an-…-ana, ana-…-ana, anka-…-ana, i-…-ana.

Ny sampan-teny

Ny sampan-teny dia teny foronin' ny fitambaran' ny fototeny sy tsirinteny (tovona, tovana, tsofoka, sns). Ny vondron' ny sampan-teny rehetra azo avy amin' ny fototeny iray dia atao hoe "teny iray tarika".

Ny fandrafetana fehezanteny

Ny fehezanteny dia teny na andian-teny akambana, tononina na soratana, manara-pitsipika, ka azo ampitana hafatra mahaleo tena, noho izy azo sarahana amin' ny andian-teny hafa izay mety hitovy fiasa aminy.

Ny tarika

Ny tarika dia teny na andian-teny ao amin' ny fehezanteny, na afaka mandrafitra ny fehezanteny, izay ahitana teny fototra atao hoe "loha-tarika" sy teny na andian-teny miankina aminy mivantana na amin' ny alalan' ny mpampiankina (mpampiankin-teny na mpampiankina fehezankevitra).

Ny tarika anarana

Tarika foronin' ny anarana (loha-tarika) sy ny teny na tarika hafa mameno azy ny tarika anarana. Ireo teny mameno azy ireo dia mety ho famenon' ny anarana na mpanoritra na mpamaritra na teny amin' ny sokajy hafa na fehezankevitra mihitsy aza.

Ny tarika matoanteny

Tarika foronin' ny matoanteny (loha-tarika) sy ny teny na tarika hafa mameno azy ny tarika matoanteny. Ireo teny mameno azy ireo dia mety ho famenon' ny matoanteny na tambinteny na mpamaritra na teny ao amin' ny sokajy hafa.

Ny tarika mpamaritra

Tarika foronin' ny mpamaritra sy ny teny na andian-teny mameno azy ny tarika mpamaritra. Ireo teny mameno azy ireo dia mety ho famenon' ny mpamaritra na teny amin' ny sokajy hafa (tambinteny sns) na fehezankevitra.

Tarika hafa

Azo heverina koa ny tarika hafa toy ny tarika mpampiankin-teny sy ny tarika tambinteny.

Ny rafitry ny fehezanteny

Fehezanteny tso-drafitra sy mivadi-drafitra

Tso-drafitra ny fehezanteny raha ny teny na andian-teny mitana ny anjara asa entimilaza no mialoha ny teny na andian-teny mitana ny anjara asa lazaina. Mivadi-drafitra kosa ny fehezanteny raha ny teny na andian-teny mitana ny anjara asa lazaina no mialoha ny teny na andian-teny mitana ny anjara asa entimilaza.

Fehezanteny tokan-drafitra sy saro-drafitra

Ny fehezanteny tokan-drafitra dia tsy ahitana afa-tsy fehezankevitra tokana (izany hoe entimilaza iray sy lazaina iray). Ny fehezanteny saro-drafitra kosa dia fehezanteny dia ahitana fehezankevitra roa na mihoatra, ka mety ho mpampitohy na mpampiankina fehezankevitra na fiatoana (ankoantr' izay asehon' ny teboka sy ny baraingo ary ny tsoraka raha soratana) no mampifandray ireo fehezankevitra ireo.

Ny anjara asan' ny teny ao amin' ny fehezanteny

Ny teny na andian-teny ao amin' ny fehezanteny dia afaka mitana anjara asa isan-karazany, ka ny lehibe amin' izany, izay atao hoe anjara asa fototra, dia ny entimilaza sy lazaina, manampy azy ireo ny fameno.

Ny entimilaza

Ny entimilaza dia anjara asan' ny teny na andian-teny ao amin' ny fehezankevitra na fehezanteny izay anambaràna ny asa atao na ny asa mihatra amin' ny zavatra ambara amin' ny teny mitana ny anjara asa lazaina, na koa anambaràna ny toetrany na ny toerana misy azy na ny fifandraisany amin' ny zavatra hafa. Ny fitsipiteny malagasy dia manavaka ny reny entimilaza sy ny zanak' entimilaza. Ny reny entimilaza dia anjara asan' ny teny na andian-teny entimilaza ao amin' ny fehezankevitra mitana ny anjara asa reny lazaina. Mety ho voasoritra na tsy voasoritra ny entimilaza. Voasoritra ny entimilaza raha ialohavan' ny mpanoritra ny na ilay, na ialohavan' ny kianteny no. Zava-dehibe eo amin' ny fitsipiteny malagasy koa ny fanavahana ny entimilaza matoanteny sy ny entimilaza tsy matoanteny, indrindra rehefa hianatra momba ny fitodiky ny fehezanteny.

Lazaina

Ny lazaina dia anjara asan' ny teny na andian-teny na fehezankevitra izay misahana ny fanaovana ny asa, na iharan' ny asa, na tompon' ny toetra, sns resahina ao amin' ny alalan' ny entimilaza ka itodihan' ny fehezanteny. Ny fitsipiteny malagasy dia manavaka ny reny lazaina sy ny zana-dazaina. Ny reny lazaina dia anjara asan' ny fehezankevitra itodihan' ny fehezanteny iray manontolo. Ny zana-dazaina kosa dia ny lazaina ao amin' ny fehezankevitra mitana ny anjara asa reny lazaina.

Fameno

Ny fameno dia anjara asan' ny teny na andian-teny izay maneho ny fiankinan' io teny io (na io andian-teny io) amin' ny teny na andian-teny iray hafa ao anaty tarika na fehezankevitra na fehezanteny. Amin' ny fitsipiteny malagasy dia misy ny atao hoe renifameno sy ny zanapameno. Ny renifameno dia teny na andian-teny na fehezankevitra mameno ny entimilaza sady azo atao lazaina. Ny zanapameno kosa dia teny na andian-teny mameno ny lazaina na ny renifameno.

Ny renifameno koa dia mbola misy karazany roa, dia ny renifameno mahaleo tena (na mahaleo anjara asa na toe-javatra) izay azo afindrafindra toerana ao anaty fehezanteny nefa tsy manova ny hevitry ny fehezanteny, sy ny renifameno tsy mahaleo tena (na tsy mahaleo anjara asa na zoina) izay tsy azo afindrafindra toerana fa tsy maintsy mijanona eo aorian' ny entimilaza.

Ny fehezankevitra

Ny fehezankevitra dia matetika andian-teny ahitana entimilaza sy lazaina (ary fameno, raha tsy maintsy ilaina izany) izay hita anaty fehezanteny iray ka miasa toy ny tarika. Ny fehezanteny iray dia mety hahitana fehezankevitra iray na maro ka raha maro izany dia ampifandraisin' ny mpampitohy na ny mpampiankina fehezankevitra arakaraka ny karazam-pifadraisana misy eo amin' ireo fehezankevitra ireo. Misy ny fehezan-kevitra mahaleo tena sy ny fehezankevitra miankina ary ny fehezankevitra iankinana.

Ny hevitra ara-pitsipitenin' ny teny malagasy

Ny filaza isa

Ny filaza isa dia marika amin' ny teny izay milaza na tokana na maro sns ny zavatra tondroina amin' io teny io na amin' ny teny mifandray aminy. Ao amin' ny fiteny malagasy dia sokajin-teny vitsy no ahitana filaza isa ka anisan' izany ny mpisolo tena (ohatra: izaho vs isika/izahay) sy ny mpisolo tompon-javatra (ohatra: anao vs anareo) ary ny mpisolo manondro (ohatra: io vs ireo).

Ny endrika araka anjara asa

Ny endrika araka anjara asa na kaso dia endriky ny teny izay manambara ny anjara asa sy/na ny tsinjara asan' io teny io ao amin' ny fehezanteny. Tsy ahitana an' io ny fiteny malagasy afa-tsy ao amin' ny mpisolo tena izay manavaka ny mpisolo tena voasoritra (mitana anjara asa lazaina, matetika) sy ny mpisolo tena tsy voasoritra (mitana ny anjara asa fameno, matetika) ary ny mpisolo tena tampisaka izay mitana ny anjara asa fameno tompon-javatra na mpanao (ao amin' ny fehezanteny mitodika amin' ny lazaina iharana, atao, mpandray, fitaovana, ary mpamari-toe-javatra) na anton-javatra (ao amin' ny fehezanteny mitodika amin' ny lazaina tsaraina).

Ny filazam-potoana

Anisan' ny fiteny malaiô-pôlineziana andrefana tsy fahita firy manana rafi-pilazam-potoana ny fiteny malagasy. Izany rafitra izany dia manavaka filazam-potoana telo. Ny fiteny malagasy dia ahitana indrindra ny filazam-potoana ankehitriny sy ny lasa ary ny hoavy. Misy karazany telo ny fifanoherana ao anatin' ny rafitry ny filazam-potoana malagasy: "ankehitriny - lasa - hoavy" sy "lasa - tsy lasa" ary "hoavy - tsy hoavy".

Ny filaza

Toetra ara-pitsipiteny izay maneho ny fomba fihevitry ny mpiteny momba ny votoatin' ny zavatra lazainy (asa, toetra, sns) ny filaza. Tsy manana afatsy ny filaza tsotra sy ny filaza mandidy ny fiteny malagasy.

Ny fanehoan-javatra

Ny faneho na fanehoan-javatra dia toetra ara-pitsipiteny ananan' ny teny amin' ny sokajin-teny sasany izay ahafahan' ny mpiteny maneho ny fomba fijeriny momba ny fivoaran' ny asa na ny toetra resahina (fanombohany, fizotrany, fahavitany sns), indrindra ao amin' ny matoanteny atao entimilaza. Amin' ny fiteny malagasy dia manana ny fanehoan-javatra ambarany avy ny tsirinteny atao hanehoana fiendrika na fitodika mitovy. Ohatra, ny fahasamihafana misy eo amin' ny matoanteny ao anatin' ny fehezanteny roa manaraka ireto dia vokatry ny fahasamihafan' ny fanehoan-javatra.

• Tanjona lehibe no tratrariko. (= Tsy fantatra na ho tratra na tsia ny tanjona)

• Tanjona lehibe no tratrako. (= Efa tratra ny tanjona)

Ampiasaina ho mari-panehoan-javatra efa ny tsirinteny voa- sy tafa-.

Ny fitodika sy ny fiendrika ary ny hevitra ara-drafitra

Tsy mitovy hevitra ny mpahay teny momba ny isa sy ny toetran' ny fitodika na ny fiendrika ao amin' ny fiteny malagasy; misy ny milaza fa miisa telo izany, araka ny fomba fijerin' ny mpanao fitsipiteny nentim-paharazana (manano sy anoina ary ananovana na mpanao sy iharana ary mpamari-toe-javatra), misy koa ny manohana isa mihoatra ny folo, araka ny fitsipiteny ara-drafitra (izay haseho etsy ambany), nefa ao koa ny misafidy isa antonontonony (ireo telo voalaza teo aloha miampy ny fitaovana sy ny mpandray).

Ny fiendrika

Ny fiendrika dia endrika raisin' ny matoanteny amin' ny alalan' ny tsirinteny mamorona azy arakaraka ny tsinjara asa (na hevitra ara-drafitra) sahanin' ny lazaina. Misy telo ny fiendriky ny matoanteny malagasy, dia ny fiendrika manano sy ny fiendrika anoina ary ny fiendrika ananovana.

Fiendrika mañano

Ny fiendrika mañano dia fiendrika ahitana matoanteny ao amin' ny fehezanteny manana lazaina mpanao asa na lazaina manana ilay toetra resahina ao amin' ny matoanteny entimilaza (na vara). Ao amin' ny fitsipiteny malagasy tranainy izay nalaina tahaka amin' ny fitsipiteny an' ny fiteny eorôpeana (fiteny anglisy sy frantsay) dia iray amin' ny fiendrika na fitodika roa na telo fantatra ny fiendrika mañano. Raha amin' ny filazam-potoana ankehitriny ny matoanteny dia matetika manomboka amin' ny tovona m- (m-, ma-, mi-, man-, manka-, maha-) izay mety hosisihana tsofoka mpampanao (mamp-, mampa-, mampi-, mampanka-, mampaha-, sns) na mpifanao (mif-) na izy roa miaraka (mampif-, mifamp- sns).

Ao amin' ny fitsipiteny ara-piofohana, izay nanitsy ny heverin' ny mpanoratra azy ho zavatra diso tao amin' ny fitsipiteny malagasy araka anjara asa, dia mahaleo tena ny fiendrika mañano sady tsy mahakasika afa-tsy ny matoanteny, ka mitsinjara ara-kevitra amin' ny fitodika atao hoe "fototra", dia ny fitodika mihatra, ny fitodika tsy mihatra, ny fitodika mamoatra ary ny fitodika mitoina. Marihina fa tsy mitovy amin' ny hoe fiendrika (izay tsy mahakasika afa-tsy ny endri-teny) ny fitodika (izay momba ny hevitry ny fifandraisan' ny entimilaza amin' ny lazaina: ny hevitra ara-drafitra).

Fiendrika anoina

Ny fiendrika anoina dia iray amin' ireo fiendrika fantatra indrindra ankoatra ny fiendrika mañano. Ny fiendrika anoina dia fantatra amin' ny fisian' ny tovona a- na voa-, na ny tovana -ina na -ana, na ny tsofoka -in-, na ny tsirinteny sara-droa an-...-ina ao amin' ny matoanteny. Ny tovona tafa- dia mety ho mariky ny fiendrika anoina na ny fiendrika manano, arakaraka ny fahafahany mifampisolo amin' ny tovona a- na m-. Toy ny fiendrika manaano dia mety hahitana tsofoka -if- na -amp- ny matoenteny amin' ny fiendrika anoina.

Fiendrika añanovana

Ny fiendrika añanovana dia fiendrika hita ao amin' ny fiteny malagasy araka ny fitsipiteny sy ny haiteny malagasy. Ny fitsipiteny malagasy tranainy sasany dia tsy mahalala ny fisian' io fiendrika io fa mampiditra izay tokony ho isany ao amin' ny fiendrika anoina. Ny fisianr' ny tsirinteny sara-droa (i-...-ana, a-...-ana, an-...-ana, ana-...-ana, sns) ao amin' ny matoanteny no marika amantarana ny fiendrika ananovana.

Ny fitodika

Ny fitodika dia ny karazam-pifandraisana eo amin' ny fehezanteny na fehezankevitra sy ny teny na andian-teny misahana anjara asa lazaina. Ny fitodika izay aseho eto ambany dia izay araka ny fitsipiteny ara-drafitra sy araka anjara asa izay ampianarina eny amin' ny sekoly ambaratonga voalohany sy faharoa eto Madagaskara. Misy sivy ny an' ny fehezanteny misy entimilaza matoanteny fa efatra kosa ny an' ny fehezanteny misy entimilaza tsy matoanteny.

Ny fitodika sehatra

Ny fitodika sehatra dia fitodiky ny fehezanteny raha mivany roa (tsy ahitana afa-tsy entimilaza sy lazaina) ny fehezanteny kely indrindra sady misy matoanteny ahitana tovona mivaky (m-, mi-, man-, sns) na tovona tafa- (afaka mifanolo amin' ny tovona m-, mi-, man-).

Ny fitodika iharana

Ny fitodika iharana dia fitodiky ny fehezanteny raha mivany roa (tsy ahitana afa-tsy entimilaza sy lazaina) ny fehezanteny kely indrindra sady misy matoanteny ahitana:

• tovana -ina na -ana;
• tovona voa- (afaka mifanolo amin' ny tovona -ina);
• tsirinteny sara-droa ha-...-ina, an-...-ina, anka-...-ina;
• tsirinteny foana -∅ (afaka mifanolo amin' ny tovona -ina);
• tsofoka -in-.

Ny fitodika atao

Ny fitodika atao dia fitodiky ny fehezanteny raha mivany roa (tsy ahitana afa-tsy entimilaza sy lazaina) ny fehezanteny kely indrindra sady misy matoanteny ahitana tovona -a.

Ny fitodika mpanao

Ny fitodika mpanao dia fitodiky ny fehezanteny raha mivany telo (ahitana entimilaza sy lazaina ary renifameno) ny fehezanteny kely indrindra sady misy matoanteny ahitana tovona mivaky (m-, mi-, man-, sns).

Ny fitodika mpandray

Ny fitodika mpandray dia fitodiky ny fehezanteny raha mivany telo (entimilaza sy lazaina ary renifameno) ny fehezanteny kely indrindra sady misy matoanteny ahitana:

• tovana -ana;
• tsirinteny sara-droa ha-...-ina, an-...-ina, anka-...-ina (afaka mifanolo amin' ny tovana -ana).

Ny fitodika fitaovana

Ny fitodika fitaovana dia fitodiky ny fehezanteny raha mivany telo (ahitana entimilaza sy lazaina ary renifameno) ny fehezanteny kely indrindra sady misy matoanteny ahitana tovana -a.

Ny fitodika mpamari-toe-javatra

Ny fitodika mpamari-toe-javatra dia fitodiky ny fehezanteny raha mivany roa (ahitana entimilaza sy lazaina) na telo (ahitana entimilaza sy lazaina ary renifameno) ny fehezanteny kely indrindra sady misy matoanteny ahitana tsirinteny sara-droa x-...-ana (o-...-ana, i-...-ana, a-...-ana, ana-...-ana, aha-...-ana, sns).

Ny fitodika mpifanao

Ny fitodika mpifanao dia fitodiky ny fehezanteny raha mivany roa (ahitana entimilaza sy lazaina) na telo (ahitana entimilaza sy lazaina ary renifameno) ny fehezanteny kely indrindra sady misy matoanteny ahitana tovona mivaky (m-, mi-, man-, sns) nosisihana tsofoka -if- na -if-amp-.

Ny fitodika mpampanao

Ny fitodika mpampanao dia fitodiky ny fehezanteny raha mivany roa (ahitana entimilaza sy lazaina) na telo (ahitana entimilaza sy lazaina ary renifameno) ny fehezanteny kely indrindra sady misy matoanteny ahitana tovona mivaky (m-, mi-, man-, sns) nosisihana tsofoka -amp- na -amp-if-.

Ny fitodika tsaraina

Ny fitodika tsaraina dia fitodiky ny fehezanteny raha mivany roa (ahitana entimilaza sy lazaina) ny fehezanteny kely indrindra sady misy entimilaza sahanin-teny tsy matoanteny (anarana, mpamari-toetra, mpisolo, sns) na andian-teny tso-drafitra.

Ny fitodika tompon-javatra

Ny fitodika tompon-javatra dia fitodiky ny fehezanteny raha mivany roa (ahitana entimilaza sy lazaina) ny fehezanteny kely indrindra sady misy entimilaza tsy matoanteny (anarana, mpamari-toetra, mpisolo, sns) na andian-teny mivadi-drafitra.

Ny fitodika mpamari-toe-javatry ny tsaraina

Ny fitodika mpamari-toe-javatry ny tsaraina dia fitodiky ny fehezanteny raha mivany telo (ahitana entimilaza sy lazaina ary renifameno tsaraina) ny fehezanteny kely indrindra sady misy entimilaza tsy matoanteny (anarana, mpamari-toetra, mpisolo, sns) na andian-teny tso-drafitra ialohavan' ny maha na maha- (na ny hasin-teny mitovy fiasa aminy toy ny hoe mampaha-, mampa-, manka-).

Ny fitodika mpamari-toe-javatry ny tompon-javatra

Ny fitodika mpamari-toe-javatry ny tompon-javatra dia fitodiky ny fehezanteny raha mivany telo (ahitana entimilaza sy lazaina ary renifameno tompon-javatra) ny fehezanteny kely indrindra sady misy entimilaza tsy matoanteny (anarana, mpamari-toetra, mpisolo, sns) na andian-teny mivadi-drafitra ialohavan' ny maha na maha- (na ny hasin-teny mitovy fiasa aminy toy ny hoe mampaha-, mampa-, manka-).

Jereo koa

• Fitsipiteny frantsay

• Fitsipiteny anglisy

Boky sns azo anovozan-kevitra

• Abinal et Malzac, RR.PP, 1955, Dictionnaire Malgache-Français, Paris, Edition maritime et coloniales.
• Académie Malgache, 1964, Problème de l'orthographe du malgache, Antananarivo, Académie Malgache.
• Académie Malgache, 2005, Rakibolana rakipahalalana, Antananarivo, Foibe momba ny teny.

• Adelaar, K. Alexander, "Chapter 4. Borneo as a Cross-Roads for Comparative Austronesian Linguistics", The Austronesians - Historical and Comparative Perspectives (Peter Bellwood, James J. Fox et Darrell Tryon éds.), Australian National University, 2006

• Dahl. Otto Christian, 1951, "La subdivision de la famille barito et la place du malgache", Acta Orientalia 38, Copenhagen, Acta Orientalia.
• Dahl. Otto Christian, 1951, Malgache et Maanjan, Une comparaison linguistique, Oslo, Egede Institutett.

• Dez, Jacques (1963). "Aperçus pour une dialectologie de la langue malgache", Bulletin de Madagascar, n^o 204, p. 441-451; n^o 205, p. 507-520; n^o 206, p. 581-607; n^o 210, p. 973-994.
• Durand, Alfred, La langue malgache en 30 leçons
• Ferrand, Gabriel (1909). Essai de phonétique comparée du malais et des dialectes malgaches. Paris: Geuthner.
• Houlder, John Alden, Ohabolana, ou proverbes malgaches, Imprimerie Luthérienne, Tananarive, 1960 (rééd.)
• Rajaona, Siméon, Structure du Malgache; étude des formes prédicatives
• Rajaonarimanana, N., Grammaire moderne de la langue malgache, L'Asiathèque, 2018
• Rajemisa-Raolison, Régis, Grammaire malgache
• Sims, John et J.C. Kingzett, Dictionnaire Français-Malgache
• Veyrières, Paul de et Guy de Méritens, Le livre de la sagesse malgache: proverbes, dictons, sentences, expressions figurées et curieuses
• Wittmann, Henri (1972). "Le caractère génétiquement composite des changements phonétiques du malgache", Actes du Congrès international des sciences phonétiques 7.807-10. La Haye: Mouton.