Filazam-potoana (fitsipiteny)
Ny filazam-potoana dia toetra ara-pitsipiteny ananan' ny teny iray (amin' ny sokajin-teny sasany) izay manampy amin' ny fahafantarana ny fotoana nisehoan' ny zavatra tondroin' io teny io na ny teny hafa manodidina azy amin' ny alalan' ny fiovan' ny endriny, ka izany fotoana izany dia mety ho ny iray amin' ireto telo ireto: ny ankehitriny sy ny lasa ary ny hoavy. Amin' ny fiteny sasany dia ny matoanteny no miova endrika manondro fotoana ara-pitsipiteny. Tsy vitsy anefa ny fiteny afaka manondro fotona ara-pitsipiteny amin' ny alalan' ny fiovan' endriky ny teny ao amin' ny sokajy hafa toy ny mpamari-toetra na ny anarana na hafa ka isan' izany ny fiteny malagasy.
Tsy ny fiteny rehetra no manana fomba ara-pitsipiteny hilazany fotoana, ary amin' ireo izay manana izany dia ao ireo tsy mampifamaly afa-tsy fotoana roa (lasa vs tsy lasa, hoavy vs tsy hoavy), ary ao ireo mampifamaly mihoatra ny telo. Ny fifamaliana mihoatra ny telo dia matetika vokatry ny fitambaran' ny filazam-potoana sy ny fanehoan-javatra ao amin' ny mari-potoana vitsy kokoa.
Ny fari-potoana tondroin' ny filazam-potoana
[hanova | hanova ny fango]Ny filazam-potoana manodro ny ankehitriny
[hanova | hanova ny fango]Amin' ny ankapobeny, ny filazam-potoana ankehitriny dia manondro ny fotoana mifanandrify na mahafaoka na manakaiky ny fotoana itenenana. Mety hanondro asa na toetra mahazatra izay tsy voatery miseho amin' ny fotoana itenenana koa izy. Afaka manondro fotoana hoavy koa ny filazam-potoana ankehitriny ao amin' ireo fiteny tsy manana filazam-potoana hoavy ary afaka manondro fotoana lasa ny filazam-potoana ankehitriny ao amin' ireo fiteny tsy manana filazam-potoana lasa.
Afaka manondro fotoana lasa na hoavy ny filazam-potoana ankehitriny ao amin' ny fehezankevitra miankina amin' ny fehezankevitra hafa amin' ny filazam-potoana lasa na hoavy raha tsy manana filazampotoana maneho izany ilay fiteny. Ny fiteny frantsay, ohatra, dia manova filazam-potoana ka ny indicatif présent ovainy ho indicatif imparfait rehefa ampidirin' ny fehezankevitra amin' ny filazam-potoana lasa ilay fehezankevitra miankina.
Ny filazam-potoana ankehitriny ao amin' ny filaza sasany dia mety ho anarany fotsiny. Izany no miseho ao amin' ny atao hoe ankehitriny mihonohono (frantsay: conditionnel présent) ao amin' ny fiteny frantsay izay afaka manondro ny fotoana lasa na ny hoavy koa.
Ireto ny filazam-potoana ankehitriny fahita matetika:
Ny filazam-potoana manondro ny lasa
[hanova | hanova ny fango]Amin' ny ankapobeny, ny filazam-potoana lasa dia manondro ny fotoana alohan' ny fotoana itenenana sady misaraka mazava aminy. Ny filazam-potoana lasa ao amin' ny filaza sasany dia mety ho anarany fotsiny koa. Izany no miseho ao amin' ny filazam-potoana lasa tsy efa ao amin' ny filaza ifampiankinana (frantsay: subjonctif imparfait) ao amin' ny fiteny frantsay izay afaka manondro ny fotoana ankehitriny na ny hoavy.
Ireto ny filazam-potoana lasa fahita matetika:
- Filazam-potoana lasa
- Filazam-potoana lasa efa
- Filazam-potoana lasa mitohy
- Filazam-potoana lasa tsy efa
Ny filazam-potoana manodro ny hoavy
[hanova | hanova ny fango]Amin' ny ankapobeny ny filazam-potoana hoavy dia manondro ny fotoana aorian' ny fotoana itenenana sady misaraka mazava tsara aminy. Ny hoavy koa anefa dia mety hoavy ampitahaina amin' ny fotoana lasa atao fiaingana ka misy ny fiteny manana fomba hanehoany izany hoavy avy amin' ny lasa izany, ka anisan' izany ny fiteny frantsay izay manana ny tao hoe "hoavin' ny lasa" (frantsay: futur du passé) izay mitovy endrika amin' ny filaza mihonohono (frantsay: mode conditionnel).
Ny filazam-potoana hoavy dia mety azo ampiasaina hanondroana fotoana lasa na ankehitriny arakaraka ny fiteny na ny teny manodidina ilay teny mitondra mari-potoana.
Ireto ny filazam-potoana hoavy fahita matetika:
Lamim-pilazam-potoana
[hanova | hanova ny fango]Filazam-potoana roa
[hanova | hanova ny fango]Lasa vs tsy lasa
[hanova | hanova ny fango]Misy ny fiteny izay tsy mampifamaly afa-tsy ny filazam-potoana lasa sy tsy lasa, ka ny lasa manondro fotoana lasa fa ny tsy lasa kosa manondro fotoana ankehitriny na hoavy. Marihina fa ahitana fifanoherana toy izany ny fiteny malagasy (amin' ny endriny ôfisialy) araka ny asehon' ny hoe eto vs teto sy ny hoe any vs tany; sns na dia manana mari-potoana fahatelo (hoavy) aza.
Anisan' ireo karazam-piteny toy izany ny fiteny anglisy izay tsy ahitana afa-tsy ny mari-potoana lasa (matetika: -ed) sy mari-potoana tsy lasa (tsy misy marika manokana misongadina). Ireo lazaina hoe filazam-potoana hoavy (anglisy: future tense) dia fitambaran' ny endri-matoanteny tsy mitanisa amin' ny matoanteny mpanampy filaza will na shall atao amin' ny filazam-potoana ankehitriny ary ilay atao hoe filazam-potoan' ny hoavin' ny lasa (anglisy: future-in-the-past) na filaza mihonohono (anglisy: conditional) dia tsy inona fa fitambaran' ny endri-matoanteny tsy mitanisa amin'ny matoanteny mpanampy filaza (will na shall) atao amin'ny filazam-potoana lasa (would na should). Izany dia ahazoana ny fitanisana endri-matoanteny toy izao: I go, I went, I will/shall go, I would/should go. Fanampin' izany dia tsy voatery hampiasa ny mpanampy will na shall na hafa ny fiteny anglisy mba hiresahany momba ny hoavy, ka ny amantarana ny fotoana resahina dia amin' ny alalan' ny tambinteny na fameno milaza fotoana.
Ohatra:
- I hope he gets better tomorrow ("Manantena ny hihatsarany rahampitso aho").
- I hope he got better yesterday ("Manantena ny nihatsarany omaly aho").
Hoavy vs tsy hoavy
[hanova | hanova ny fango]Ny fiteny sasany, anisan' izany ny fiteny rokay (fiteny aostrôneziana tenenina any Taiwan), dia tsy manana afa-tsy filazam-potoana hoavy sy filazam-potoana tsy hoavy. Amin' ny alalan' ny fampiasana teny hafa no amantarana raha ny fotoana lasa na ny fotoana ankehitriny no resahina ao amin' ny fehezanteny. Marihina fa ahitana fifanoherana toy izany ny fiteny malagasy (amin' ny endriny ôfisialy) araka ny asehon' ny hoe olona vs ho olona; vita vs hovita; sns na dia manana mari-potoana lasa aza io fiteny io.
Filazam-potoana telo
[hanova | hanova ny fango]Ny fitsipiteny tranainy dia mampianatra fa misy filazam-potoana telo ny fiteny malagasy: ankehitriny vs lasa vs hoavy.
Ohatra: miteny vs niteny vs hiteny.
Filazam-potoana mihoatra ny telo
[hanova | hanova ny fango]Maro ny fiteny izay manana rafitra ahitana filazam-potoana mihoatra ny telo, dia ny filazam-potoana ankehitriny, lasa, hoavy ary filazam-potoana hafa toy ny lasa tsy efa, sns. Ny antony mahamaro ireo filazam-potoana ireo dia matetika noho ny fikambanan' ny mari-potoana (ankehitriny, lasa, hoavy) amin' ny mari-panehoan-javatra (efa, tsy efa, sns).
Anisan' ny mahatonga ny fahamaroan' ny filazam-potoana koa ny fisian' ny endri-pilazam-potoana mampifandray. Izany ohatra no mampisy ny filazam-potoana lasan' ny lasa sy ny filazam-potoana hoavin' ny lasa amin' ny fiteny sasany.
Inty misy fafana azo anazavana ny mahatonga ny filazam-potoana ao amin' ny filaza tsotran' ny fiteny frantsay ho maro:
| Miorina amin' ny lasa | Miorina amin' ny akehitriny | ||||
| Efa | Tsy efa | Efa | Tsy efa | ||
| Tsy mitodika
amin' ny hoavy |
Mivelatra | Plus-que-parfait
(Nous avions vu) |
Imparfait
(Nous voyions) |
Passé composé
(Nous avons vu) |
Présent
(Nous voyons) |
| Mifintina | Passé antérieur
(Nous eûmes vu) |
Passé simple
(Nous vîmes) | |||
| Mitodika amin' ny hoavy | Conditionnel passé
(Nous aurions vu) |
Conditionnel présent
(Nous verrions) |
Futur antérieur
(Nous aurons vu) |
Futur simple
(Nous verrons) | |
Filazam-potoana anarany fotsiny na tsy misy
[hanova | hanova ny fango]Filaza tsy manana filazam-potoana tena izy
[hanova | hanova ny fango]Ny endri-matoanteny tsy mitanisa
[hanova | hanova ny fango]Ao amin' ny fiteny ahitana filaza tsy mitanisa toy ny fiteny frantsay sy anglisy sns, dia ataon' ny fitsipiteny hoe "filazam-potoana" (frantsay: temps, anglisy: tense) ny endrika isehoan' ny matoanteny. Amin' ny ankapobeny, na ny endri-matoanteny tsy mitanisa ankehitriny (frantsay: infinitif présent) na ny endri-matoanteny tsy mitanisa lasa (frantsay: infinitif passé) dia tsy milaza fotoana fa milaza fanehoan-javatra tsy efa na efa. Ao amin' ny fiteny frantsay, ohatra, dia ilay endrika tsotra no ataony hoe "ankehitriny" (frantsay: infinitif présent) ary ny endrika tamba-teny no ataony hoe "lasa" (frantsay: infinitif passé).
Ohatra:
- Finir, manger, rendre, écrire: ankehitriny
- Avoir fini, avoir mangé, avoir rendu, avoir écri: lasa.
Ny ova-matoanteny
[hanova | hanova ny fango]Ao amin' ny fiteny ahitana ova-matoanteny toy ny fiteny frantsay sy anglisy sns, dia ataon' ny fitsipiteny hoe "filazam-potoana" koa ny endrika isehoan' io filaza io. Amin' ny ankapobeny, na ny ova-matoanteny ankehitriny (frantsay: participe présent) na ny ova-matoanteny lasa (frantsay: participe passé) dia tsy milaza fotoana fa milaza fanehoan-javatra tsy efa na efa.
Ao amin' ny fiteny frantsay, ohatra, dia ilay endrika miafara amin' ny -ant no ataony hoe "ankehitriny" (frantsay: participe présent) ary ny endrika hafa (-é, -u, -i sns) no ataony hoe "lasa" (frantsay: participe passé).
Ohatra:
- Finissant, mangeant, rendant, écrivant: ova-matoanteny ankehitriny
- Fini, mangé, rendu, écrit: ova-matoanteny lasa.
Ao amin' ny fiteny anglisy dia ilay endrika miafara amin' ny -ing no ataony hoe "ankehitriny" (anglisy: present participle) ary ny endrika hafa (-ed sns) no ataony hoe "lasa" (anglisy: past participle).
Ohatra:
- Punishing, eating, writing: ova-matoanteny ankehitriny
- Punished, eaten, writen: ova-matoanteny lasa
Fiteny tsy manana filazam-potoana
[hanova | hanova ny fango]Fampiasana reniteny hilazana fotoana
[hanova | hanova ny fango]Maro ireo fiteny tsy misy filazam-potoana (na mari-potoana) ka anisan' izany ny fiteny birmana (fiteny sinô-tibetana), ny fiteny diirbala (fiteny ao Aostralia)[1], ny ankamaroan' ny karazam-piteny sinoa, ny fiteny maley, fiteny indôneziana, ny fiteny grinlandika na grinlandey (fiteny eskimô-aleota)[2] ary ny fiteny goarany (any Amerika Atsimo)[3]. Raha hilaza fotoana amin' ireo fiteny ireo dia tsy mampiasa mari-potoana fa tambinteny na matoanteny na fanehoan-javatra na filaza izay afaka manondro ny fotoana ahatanterahan' ny asa na ahatanterahan' ny toetra lazaina ao amin' ny fehezanteny no ampiasaina.
Fampiasana fanehoan-javatra hanondroana fotoana
[hanova | hanova ny fango]Misy ireo fiteny lazain' ny mpanao fitsipiteny ho manana "filazam-potoana" nefa fanehoan-javatra no ampiasainy hanondroany ny fotoana, anisan' izany ny fiteny hebreo izay ahitana ny "filazam-potoana efa" sy "filazam-potoana tsy efa".
Fampiasana filaza hanondroana fotoana
[hanova | hanova ny fango]Maro koa ireo fiteny lazain' ny mpanao fitsipiteny ho manana filazam-potoana nefa filaza no ampiasainy hanondroany ny fotoana.
Jereo koa
[hanova | hanova ny fango]- Fitodika (fitsipiteny)
- Fanehoan-javatra (fitsipiteny)
- Filaza (fitsipiteny)
- Lisitry ny teny ampiasaina amin' ny haiteny
Loharano sy fanamarihana
[hanova | hanova ny fango]- ↑ Comrie, Bernard (1985). Tense. Cambridge University Press. ISBN 0-521-28138-5, pp. 50–53.
- ↑ Bittner, Maria (2005). "Future discourse in a tenseless language". Journal of Semantics. 12 (4): 339–388.
- ↑ Tonhauser, Judith (2011). "Temporal reference in Paraguayan Guaraní, a tenseless language". Linguistics & Philosophy. 34 (3): 257–303.