Filazantsara araka an' i Matio

Ny Filazantsara araka an' i Matio, na Vaovao Mahafaly araka an' i Matio, na Filazantsara nosoratan' i Matio, dia voalohany ao amin' ny Filazantsara efatra ao amin' ny Testamenta Vaovao ao amin' ny Baiboly. Ny lohahevitra ny amin' ny Fanjakan' ny Lanitra no ivon' ny fampianaran' i Jesoa na Jesosy ao amin' ity evanjely ity, izay hamafisin' ny fiantsoana an' i Jesoa ho "Zanak' i Davida". I Jesoa no ilay mpanjaka izay tsy maintsy ho avy, efa nambaran' ny mpaminany: izay no hafatra tian' io vaovao mahafaly io hampitaina. Nitondra fanomezana ho an' ity "mpanjakan' ny Jiosy" (na "mpanjakan' ny Jody) ity ny Magy (na Majy) telo lahy (Mat. 2:2). Nanambara i Jesoa fa "akaiky ny Fanjakan' ny Lanitra" (Mat. 4:17) ary ho an' izay mibebaka sy (Mat. 4:7) izay mahalala ny fitadiavany an' Andriamanitra (Mat. 5:1-10). Na dia nanao famantarana momba ilay Fanjakana aza izany "mpanjaka" izany tamin' ny nanasitranany ny marary, tamin' ny namahanany ny vahoaka noana (Mat. toko 8; 9;12; 14--15.), dia tsy noraisin' ny olona, araka ny efa nambarany matetika: tsy azon' ny Jiosy (na Jody) nangataka mpanjaka fa tsy maintsy hijaly izany mpanjaka izany.

Tian' i Matio ny hanamafisana fa ny fomban-drazana jiosy dia tsy tokony ho very ao amin' ny fiangonana izay miha-manjary jentilisa na jentily. Ity filazantsara ity dia maneho ny ady sy ny fifandirana nisy eo amin' ny fiangonan' ilay evanjelista sy ny Jiosy hafa, indrindra amin' ny fanakianana mafy ny mpanora-dalàna sy ny Fariseo amin' ny filazana fa noho ny fandavany an' i Kristy dia nesorina tamin' izy ireo ny Fanjakan' Andriamanitra ka nomena ho an' ny fiangonana.

Anisan' ny Filazantsara sinôptika, izany hoe miresaka zavatra mitovy, mitovy fijery, ny Evanjelin' i Matio. Tokony ho teo anelanelan' ny taona 70 sy 90 no nanoratana azy. Misy toko 28 ity boky ity.

Ny anaran' ilay boky

Ny hoe Filazantsara araka an' i Matio, na Evanjely araka an' i Matio, dia fanagasiana ny teny grika hoe Kατὰ Ματθαῖον εὐαγγέλιον / Kata Matthaion euangélion. Amin' ny teny latina dia Evangelium secundum Matthaeum no fiantsoana azy.

Manoratra hoe Filazantsara araka an' i Matio na Filazantsaran' i Matio na Filazantsara nosoratan' i Matio na Matio fotsiny ny Prôtestanta malagasy.
Ny Katôlika malagasy kosa manoratra hoe Evanjely araka an' i Masindahy Matio na Evanjely nosoratan' i Masindahy Matio na Matio fotsiny. Ampiasaina koa ny hoe Vaovao Mahafaly araka an' i Matio na Vaovao Mahafaly nosoratan' i Matio.

Ny amin' ny fiforonan' ilay boky

Tsy misy fomba ahafantarana tanteraka ny amin' ny mpanoratra sy ny fotoana ary ny toerana nanoratana ny Filazantsaran' i Matio. Na izany aza dia misy toerana sy fari-potoana heverin' ny mpikaroka ho nanoratana ilay boky.

Ny fanoratana ilay boky

Ny mpanoratra

Araka ny lovantsofina kristiana dia i Matio, ilay mpamory hetra lasa mpianatr' i Jesoa, no nanoratra ny Filazantsara araka an' i Matio. Mihevitra anefa ny mpikaroka sasany fa olona maro nifandimby no nanoratra an' io filazantsara io, ka izany no anasokajiany an' io boky io ho pseodepigrafa.

Nipoitra teo amin' ny fiarahamonina jiosy ny mpanoratra satria manantitra ny fampiharana manontolo ny Torah (ny lalàna jiosy na ny Pentateoka), araka ny fanambaràn' i Jesosy izay nilaza fa tsy avy handrava fa hanatanteraka ny Lalàna (Mat. 5:17). Manohana izany hevitra izany koa ny fampiasana matetika ny teny faminaniana ao amin' ny Baiboly hebreo sy ny filazana ny tetiarana na ny firazanan' i Jesoa.

Ny fiteny nanoratana

Amin' ny fiteny grika (ilay atao hoe "kôine") no nanoratana voalohany ny Filazantsaran' i Matio, toy ny filazantsara kanônika hafa, na dia misy aza ny andalan-teny sasany voasoratra voalohany tamin' ny teny semitika (arameana na hebreo) sy ireo izay mihevitra fa tamin' ny teny semitika no nanoratana izany.

Ny fotoana sy toerana nanoratana

Mihevitra ny mpikaroka tantara momba ny asasoratra fa nosoratana teo anelanelan' ny nanoratana ny epistilin' i Paoly (teo anelanelan' ny taona 50 sy 65) sy ny Filazantsaran' i Marka (teo anelanelan' ny taona 65 sy 75) ny Filazantsaran' i Matio. Mihevitra ny mpandinika maro fa teo anelenelan' ny taona 70 sy 85 na 100 aza no nanoratana ilay filazantsara. Misy ny mihevitra fa tao Palestina no nanoratana io filazantsara io nefa misy koa ireo izay milaza fa tao Antiôkia (any Torkia ankehitriny) no nanaovana izany.

Ny loharano nanovozana

Araka ny lazain' ny mpikaroka dia narafitra avy tamin' ny loharano roa ilay boky, dia ny Filazantsara araka an' i Marka amin' ny endriny tranainy kokoa sy ny angon-dresak' i Jesoa (na Logia) izay omen' ny mpikaroka anarana hoe "loharano Q". Ny litera Q dia fanafohezana ny teny alemàna hoe Quelle, izay midika hoe "loharano".

Ny loharano Q

Ity loharano ity, izay fanangonana ny tenin' i Jesosy, dia heverin' ny mpikaroka ho nosoratana teo amin' ny taompolo dimampolo (50 -- 60). Heverina ho avy amin' ny loharano Q ny andalana sy lohahevitra tsy hita ao amin' ny Filazantsaran' i Marka nefa hita ao amin' ny Filazantsaran' i Matio sy ny Filazantsaran' i Lioka.

Ny Filazantsaran' i Marka

Hatry ny ela dia noheverina ho nosoratana talohan' ny filazantsara hafa rehetra ny an' i Matio. Ankehitriny anefa dia heverina ho faharoa manaraka ny an' i Marka izy ary hita fa naka andalana maro tao amin' izany boky izany.

Vontoatin' ny Filazantsara araka an' i Matio

Fifandimbiasana fitantarana sy fifanjohian-toriteny no mamorona ny Filazantsaran' i Matio, ka ny fitantarana no mampiditra sy mamarana ny fitohizan-toriteny tsirairay.

Ny lohahevitra

Vaovao mahafaly

Ity lahateny ny amin' ny vaovao mahafaly (na filazantsara) ity dia voasoratra ao amin' ny Mat. 5.1 - 7.27 ka ireto avy ny lohahevitra hita ao:

Lalàna vaovao (Mat. 5:1-16)
Lalàna taloha (Mat. 5:17-19)
Fahamarinana vaovao (Mat. 5:20-48)
Fanavaozana ny fivavahana jiosy (Mat. 6:1-18)
Harena ety an-tany (Mat. 6:19-34)
Fifandraisana amin' ny mpiara-monina (Mat. 7:1-12)
Fampiharana ny finoana (Mat. 7:13-27)

Fanirahana ny mpianatra

Ity lahateny ity indray dia ao amin' ny Mat. 10 ka ahitana ireto lohahevitra ireto:

Toromarika nomen' i Jesoa ny mpianatra (Mat. 10:5-16)
Fanenjehana hahazo ny iraka (Mat. 10:17-25)
Tokony hiteny mazava (Mat. 10:26-33)
Fisaratsarahana noho ny amin' i Jesoa (Mat. 10:34-36)
Fandavan-tena hanaraka an' i Jesoa (Mat. 10:37-39)
Fandraisana ireo iraka (Mat. 10:40-42)

Fanoharana isan-karazany

Fito ny fanoharana momba ny Fanjakan' Andriamanitra nataon' i Jesoa hita ao amin' ny Mat. 13:1-50. Ireto ny antsipiriany mafonja amin' izany:

Fanoharana ny amin' ny mpamafy (Mat. 13:1-23).
Fanoharana ny amin' ny voan-tsimparifary (13:24-30 ).
Fanoharana ny amin' ny voan-tsina py (13:31-32).
Fanoharana ny amin' ny masirasira (13:33).
Fanoharana ny amin' ny harena miafina (13:44).
Fanoharana ny amin' ny vatosoa (13:45-46).
Fanoharana ny amin' ny harato tarihina (13:47-50).

Fanasitranana nataon' i Jesosy

Fandehanan' i Jesosy eran' i Galilea hampianatra sy hanasitrana marary (Mat. 4:23-25)
Fanasitranana nataon' i Jesosy (Mat. 8:1-17)
Famoahana demonia maro nataon' i Jesosy (Mat. 8:28-34)
Fanasitranana ilay lehilahy malemy (Mat. 9:1-8)
Fanasitranan' i Jesosy vehivavy narary roa ambin' ny folo taona sy fananganana zaza efa maty (9:18-26)
Fampahiratana ny jamba (Mat. 9:27-31)
Fampitenenana ny moana (Mat. 9:32-34)
Fanasitranana olona maty tanana tamin' ny andro Sabata (Mat. 12:9-21)
Fanasitranana olona demoniaka (Mat. 12:22)
Fanasitranana ny zanakavavin' ny vehivavy kananita (Mat. 15:21-28)
Fanasitranana nataon' i Jesosy sy famokisany olona efatra arivo (Mat. 15:29-39)
Fanasitranana zaza nampahorin' ny demonia (Mat. 17:14-21)
Fampahiratana ny jamba tao akaikin' i Jerikô (Mat. 20:29-34)

Torohevitra ho an' ny Fiangonana

Ao amin' ny Mat. 18 no ahitana torohevitra momba ny fifampitondrana eo amin' ny Fiangonana, dia ireto avy:

Iza no lehibe indrindra? (Mat. 18:1-4)
Fahatafintohinana (Mat. 18:5-11)
Ondry very (Mat. 18:12-14)
Fanitsiana ny rahalahy nanao fahadisoana (Mat. 18:15-18)
Fiaraha-mivavaka (Mat. 18:19-20)
Famelan-keloka (Mat. 18:21-22)
Fanoharana ny amin' ny mpitrosa ratsy fanahy (Mat. 18:23-35)

Andro farany

Ny toriteny mikasika ny andro farany dia hita ao amin' ny Mat. 24 - 25. Ireto ny fizaràna hita ao:

Fanombohan' ny fahoriana (Mat. 24:4-14)
Zava-nitranga tao Jerosalema (Mat. 24:15-25)
Fahatongavan' ny Zanak' Olona (Mat. 24:26-44)
Fanoharana ny amin' ny mpanompo mpitandrin-draharaha (Mat. 24:45-51)
Fanoharana ny amin' ny virijiny folo (Mat. 25:1-13)
Fanoharana ny amin' ny talenta (Mat. 25:14-30)
Fitsarana farany (Mat. 25:31-46)

Ny fitantarana ao amin' ny Filazantsaran' i Matio

Indreto ny fitantarana lehibe indrindra ao amin' ny Evanjelin' i Matio:

Teny mialoha: tetiaran' i Jesoa, fahaterahany sy fahazazany (Mat. 1 - 2)

Ny Filazantsaran' i Matio dia manomboka amin' ny teny hoe "Ny Bokin' ny Tetiaran' i Jesoa Kristy”, izay minia mamerina ny teny ao amin' ny Genesisy 2:4 ao amin' ny Baiboly jiosy amin' ny teny grika (Septoajinta). Ny tetirazana dia mitantara ny razamben' i Jesoa avy amin' i Abrahama sy Davida mpanjaka ary ny zava-nitranga mahagaga nanodidina ny fiteraham-birijiny azy, ary ny fitantarana ny fahazazany dia miresaka ny famonoana ny zazakely tsy manan-tsiny, ny fandosirana nankany Ejipta, ary ny diany nankany Nazareta tamin' ny farany.

Filazana ny razan' i Jesoa (Mat 1:1-17)
Fanambaràn' ny anjely ny hahaterahan' i Jesoa (Mat. :1.18-)
Famangian' ny magy (na majy) an' i Jesoa (Mat. 2:1-12)
Fitondrana mandositra an' i Jesoa zazakely (Mat. 2:13-15)
Fampamonoan' i Herôda ny zazakely tao Betlehema (Mat. 2:16-23)

(Jereo koa ny pejy "Evanjelin' ny fahazazana")

Fitantarana voalohany sy Toriteny teo an-tendrombohitra (Mat. 3:1–8:1)

Aorian' ny tetiaran' i Jesoa sy ny nahaterahany ary ny fahazazany dia manomboka ny fizaràna momba ny fitantarana voalohany. Nanao batisa an' i Jesoa i Joany Mpanao Batisa, ary nidina taminy ny Fanahy Masina. Nivavaka sy nisaintsaina tany an-tany efitra nandritra ny efapolo andro i Jesoa, ary naka fanahy azy i Satana. Ny fanompoany tany Galilea (na Galilia) tany am-boalohany tamin' ny alalan' ny teny sy ny asany dia nahita fahombiazana lehibe, ary nitarika ho amin' ny toriteny teo an-tendrombohitra, izay lahateny voalohany nataony. Izany toriteny izany dia maneho ny etika momba ny Fanjakan' Andriamanitra, nampidirin' ny lahateny momba ny Hasambarana ("Sambatra ny..."). Mamarana izany amin' ny fampahatsiahivana izy fa hisy vokany mandrakizay ny valin-teny amin' ny antso ho amin' ilay fanjakana, ary ny valin-tenin' ny vahoaka talanjona dia mitondra any amin' ny andiam-pitantarana manaraka.

Fahenoan' i Joany (na Jaona) mpanao batisa ny amin' i Jesosy sy ny nataony (Mat. 3:1-12)
Fanaovana batisa (na batemy) an' i Jesosy (Mat. 3:13-17)
Fakan' ny devoly fanahy an' i Jesosy (Mat. 4:1-11)
Fankanesan' i Jesosy tany Galilea (na Galilia) (Mat. 4:12-17)
Fiantsoan' i Jesosy an' i Petera (na Piera) sy Andrea sy Jakoba ary Joany (Mat. 4:18-25)
Fandehanan' i Jesosy eran' i Galilea hampianatra sy hanasitrana marary (Mat. 4:23-25)

Fitantarana sy lahateny faharoa (Mat. 8:2–11:1)

Rehefa avy nitantara ny amin' ny teny feno fahefana nataon' i Jesoa ity filazantsara ity dia mitodika amin' ny andiana fahagagana telo mifamatotra amin' ny andian-tantara roa momba ny maha mpianatra (ny fitantarana faharoa), arakarahin' ny lahateny momba ny asa fanirahana sy ny fijaliany. Naniraka ny mpianatra roa ambin' ny folo i Jesoa ary naniraka azy ireo hitory amin' ny Jiosy sy hanao fahagagana ary haminany momba ny fahantomotry ny fiavian' ilay Fanjakana, ary nandidy azy ireo handeha maivamaivana, tsy misy tehina na kapa.

Fanasitranana nataon' i Jesoa (Mat. 8:1-17)
Famoahana demonia maro nataon' i Jesoa (Mat. 8:28-34)
Fanasitranana ilay lehilahy malemy (Mat. 9:1-8)

Fiantsoan' i Jesoa an' i Matio (Mat. 9:9-17)
Fanasitranan' i Jesoa vehivavy narary roa ambin' ny folo taona sy fananganana zaza efa maty (9:18-26)
Fampahiratana ny jamba (Mat. 9:27-31)
Fampitenenana ny moana (Mat. 9:32-34)
Fiantsoana ireo Apôstôly 12 (Mat. 9:35 - 10.4)

Fitantarana sy lahateny fahatelo (Mat 11:2–13:53)

Ny fanoherana an' i Jesosy dia tonga amin' ny fiampangana azy fa noho ny herin' i Satana no nanaovana ny asany. I Jesosy indray dia miampanga ny mpanohitra azy ho niteny ratsy ny Fanahy Masina. Ity lahateny ity dia andiana fanoharana manasongadina ny fiandrianan' Andriamanitra, ary mifarana amin' ny fanaovana fanamby amin' ny mpianatra mba hahazo ny fampianarana amin' ny maha mpanoratra momba ny Fanjakan' ny Lanitra azy ireo. (I Matio dia miala amin' ny fampiasana ny teny masina hoe "Andriamanitra" izay hita ao amin' ny andian-teny hoe "Fanjakan' Andriamanitra”, fa aleony kosa ny hoe "Fanjakan' ny Lanitra", izay mampiseho ny fomba jiosy izay tsy milaza ny anaran' Andriamanitra).

Fanirahana nataon' i Joany batista any amin' i Jesosy (Mat. 11:2-19)
Fanasitranana olona maty tanana tamin' ny andro Sabata (Mat. 12:9-21)
Fanasitranana olona demoniaka (Mat. 12:22)

Fitantarana sy lahateny fahefatra (Mat 13:54–19:1)

Ny fizaràna momba ny fitantarana fahefatra dia maneho fa ny fitomboan' ny fanoherana an' i Jesoa dia hiafara amin' ny fanomboana azy amin' ny hazo fijaliana ao Jerosalema, ary noho izany dia tsy maintsy miomana amin' ny tsy haha eo azy ny mpianany. Ny toromarika ho an' ny fiangonana aorian' ny fanomboana dia manantitrantitra ny andraikitra sy ny fanetren-tena. Ity fizarana ity dia mirakitra ny famahanana indroa ny vahoaka (Matio 14:13–21 sy 15:32–39) miaraka amin' ny fitantarana izay miresaka ny amin' ny niantsoan' i Simôna, izay vao nomena anarana hoe Petera (Πέτρος / Petros, "vato"), an' i Jesoa hoe "Kristy, Zanak' Andriamanitra velona", ary i Jesoa dia nilaza fa eo ambonin' io "vatolampy" io (πέτρα / petra) no hananganany ny fiangonany (Matio 16:13–19). (Ny Matio 16:13–19 no anorenan' ny Katôlika ny fahefan' ny papa.)

I Herôda sy i Joany mpanao batisa (Mat. 14:1-23)
Fanasitranana ny zanakavavin' ny vehivavy kananita (Mat. 15:21-28)
Fanasitranana nataon' i Jesoa sy famokisany olona efatra arivo (Mat. 15:29-39)
Fanasitranana zaza nampahorin' ny demonia (Mat. 17:14-21)
Fiovan' i Jesoa tarehy teo an-tendrombohitra (Mat. 17:17-13)

Fitantarana sy lahateny fahadimy (Mat. 19:2–26:1)

Nandeha nankany Jerosalema i Jesosy, ary nihamafy ny fanoherana nahazo azy: notsapain' ny Fariseo izy raha vao nanomboka nandroso nankany amin' ilay tanàna, ary tsy ela dia nifanditra tamin' ny mpivarotra sy mpitondra fivavahana tao amin' ny Tempoly. Nampianatra teo an-kianjan' ny Tempoly izy, niady hevitra tamin' ny lohan' ny mpisorona sy ny mpitondra fivavahana ary nanao fanoharana momba ny Fanjakan' Andriamanitra sy ny fahadisoan' ny lohan' ny mpisorona sy ny Fariseo. Tafiditra tao anatin' ny teti-dratsy hamandrika an' i Jesosy koa ny mpanohana ny Herôdiana, kanefa ny valin-tenin' i Jesosy hoe: "Aloavy ho an' i Kaisara izay an' i Kaisara, ary ho an' Andriamanitra izay an' Andriamanitra", izay nataony am-pitandremana tamin' ny fanontanian' izy ireo dia nahagaga azy ireo.

Nanontany momba ny hoavy ny mpianatra, ary tao amin' ny lahateniny farany (ny lahateny teo amin' ny tendrombohitra Ôliva) i Jesoa dia niresaka ny amin' ny farany izay ho avy. Hisy Mesia sandoka sy horohoron-tany ary fanenjehana, ny masoandro sy ny volana ary ny kintana dia ho levona, fa "ity taranaka ity" kosa dia tsy ho lany raha tsy tanteraka ny faminaniana rehetra. Tsy maintsy manatanjaka ny tenany ho amin' ny fanompoana any amin' ny firenena rehetra ny mpianatra. Any amin' ny faran' ilay lahateny dia nanamarika i Matio fa vitan' i Jesosy ny teniny rehetra, ary nitodika any amin' ny fanomboana ny saina.

Fitondrana zazakely teo amin' i Jesoa (Mat. 19:13-15)
Fampahiratana ny jamba tao akaikin' i Jerikô (Mat. 20:29-34)
Fiakaran' i Jesoa tany Jerosalema (Mat. 21:21-11)
Fandroahana ny mpivarotra teo an-tempoly (Mat. 21:12-17)

Famaranana: Fijaliana, fitsanganana amin' ny maty ary fanirahany ny mpianany (Mat. 26:2–28:20)

Ny zava-nitranga tamin' ny herinandro farany niainan' i Jesoa teto an-tany dia mitana ny ampahatelon' ny vontoatin' ny filazantsara efatra. Niditra tao Jerosalema tamim-pandresena i Jesoa ary nandroaka ny mpanakalo vola hiala ao amin' ny Tempoly, nanao sakafo hariva farany, nivavaka mba ho voaro amin' ny fahoriana ho avy (nefa namarana ny teniny hoe "raha tsy hiala amiko ity kapoaka ity, raha tsy sotroiko, dia aoka ny sitraponao no hatao"), ary nisy namadika. Notsarain' ny mpitondra jiosy (ny Sanedrina) sy teo anatrehan' i Pontio Pilato izy, ary nanasa tanana i Pilato mba hampisehoany fa tsy tompon' andraikitra. Nofantsihina tamin' ny hazo fijaliana i Jesoa noho ny fanekeny fa mpanjakan' ny Jiosy, ary naneso azy ny olona rehetra. Tamin' ny nahafatesany dia nisy horohoron-tany, triatra ny efitra lamba tao amin' ny Tempoly, ary nitsangana niala tamin' ny fasany ny olona masina. Hitan' i Maria Magdalena sy Maria iray hafa ilay fasana foana, izay nambenan' ny anjely iray, ary i Jesoa mihitsy no niteny tamin' izy ireo mba hilaza amin' ny mpianatra mba hihaona aminy any Galilea (na Galilia).

Taorian' ny fitsanganany tamin' ny maty dia niverina tany Galilea ny mpianatra sisa tavela, "tao amin' ilay tendrombohitra notendren' i Jesoa", ka nanatona azy ireo izy ary nilaza taminy fa nomena "ny fahefana rehetra any an-danitra sy etỳ an-tany" izy. Izao no iraka lehibe nomeny: "Koa mandehana hianareo, dia ataovy mpianatra ny firenena rehetra, manao batisa azy ho amin' ny anaran' ny Ray sy ny Zanaka ary ny Fanahy Masina sady mampianatra azy hitandrina izay rehetra nandidiako anareo". Homba azy ireo "hatramin' ny faran' izao tontolo izao" i Jesosy.

Fihendren' ny loholona sy ny mpisorona hamono an' i Jesosy (Mat. 26:1-5)
Fanosoran' ny vehivavy iray menaka ny tongotr' i Jesosy (Mat. 26:6-13)
Faneken' i Jodasy hamadika an' i Jesosy (Mat. 26:14-16)
Fihinanan' i Jesoa ny paska miaraka amin' ny mpianany (Mat. 26:17-29)
Fankanesana tany amin' ny tendrombohitra Ôli v a (Mat. 26:30-35)
Jesoa tao Getsemane (Mat. 26:36-56)
Fitsarana an' i Jesosy teo amin' i Kaiafa (na Kaifa) sy ny nandavan' i Petera azy intelo (Mat. 26:57-75)
Fitsaran' i Pilato an' i Jesosy (Mat. 27:1-26)
Fanomboana an' i Jesosy (Mat. 27:27-56)
Fandevenana an' i Jesosy (Mat. 27:57-66)
Fitsanganan' i Jesosy ho velona (Mat. 28:1-20).

Jereo koa

Ny evanjely kanônika hafa

Boky hafa ao amin' ny Baiboly

Lohahevitra hafa