Famakafakana ny Baiboly
Ny famakafakana ny Baiboly na egzezezin' ny Baiboly dia famakafakan-dahatsoratra fanao indrindra amin' ny lahatsoratra masina izay ampiharina amin' ny Baiboly mba hahazoana ny hevitra marina tian' ny mpanoratra ny Baiboly hampitaina. Atao hoe mpamakafaka (na egzezety) ny manam-pahaizana amin' izany asa famakafalana izany. Tsy ny Kristiana ihany no manao famakafakana ny Baiboly fa ny Jiosy koa izay efa nanao izany taloha ela.
Tsy sahala amin' ny lahatsoratry ny fivavahana hafa ny Baiboly fa efa nanaovan' ny manam-pahaizana tsikera sy fanitsiana. Ireo fitsikerana ireo dia vokatry ny fiheveran' ny Jiosy sy ny Kristiana maro fa vokatry ny zava-nitranga ara-tantara voafaritra mazava tsara ny fivavaha. Na dia voasoratr' olon-tsy fantatra ny ampahany be amin' ny rijantenin' ny Baiboly dia noheverina fa nosoratan' olona tokony azo tondroina na faritana mazava izy ireo. Ny lahatsoratry ny Baiboly dia tsy noheverina ho nampidinina mivantana avy any an-danitra, tsy tahaka ny rijan-tenin' ny boky hafa toy ny an' ny Silamo sy ny an' ny Hindoa sy ny hafa koa. Tsy tokana anefa ny fomba fiasa amin' ny fanaovana famakafakana ny Baiboly sady nisy fivoarana izany hatramin' ny nisiany ka mandraka ankehitriny.
Ny famakafakana natao amin' ny Baiboly jiosy[hanova | hanova ny fango]
Ny manam-pahaizana jiosy sy kristiana voalohany momba ny Tanakh sy ny Baiboly dia niezaka nampirindra ny tsy firindrana nataon' ireo mpanoratra masina amin' ny fieritreretany fa vokatry ny fitsilovana (na tsindimandry) avy amin' Andriamanitra ny Tanakh, na tamin' ny alalan' ny fanaovan' Andriamanitra soratononina izany, na tamin' ny alalan' ny nofy, na tamin' ny alalan' ny fahitana, na tamin' ny fomba ankolaka hafa.
Nisy ny andrana fanaovana famakafakana ara-tantara aman-tsikera nataon' olona tamin' ny Andro Taloha. Na dia ny fivoasana ara-panoharana no nanjaka, nisy ny mpanao heviteny nilaza fa misy fomba tsara kokoa azo anamarinana ny fanilovana (na tsindrimandry) avy amin' Andrimanitra ny amin' ny lahatsoratra iray, raha ampitahaina amin' ny filazana fa nataon' Andriamanitra soratononina tamin' olona izany. Ny heviteny ara-panoharana nataon' i Filôna avy any Aleksandria, raha ny marina, dia nentanin' ny faharesen-dahatra tao aminy fa misy andalana ao amin' ny Soratra Masina izay tsy mety ho marina ara-bakiteny. Ny fiaraha-miasa eo amin' Andriamanitra sy ny olombelona teo amin' ny famokarana ny Soratra Masina dia afaka niseho tamin' ny endrika saro-takarina kokoa noho izay aroson' i Filôna, dia ny fanambaràna amin' ny alalan' ny fitoeran' Andriamanitra ao amin' ny olona sahala amin' ireo mpilaza faminaniana grika.
Ny karazana famakafakana nataon' ny Jiosy[hanova | hanova ny fango]
Ny raby voalohany tao Palestina sy tany Babilôna dia efa nanao asa famakafakana izay voatahiry ao amin' ny Talmoda (Talmud). Ny Talmoda dia ahitana ny ezaka fandrindrana ireo zava-dazaina maro ao amin' ny Tanakh, nampifanaraka ny Tanakh sy ny fivavahana jiosy, ka heverina fa fivoasana avy amin' ny tsindrimandry avy amin' Andriamanitra momba ny Tanakh izany. Mba hahazoana ny firindrana dia maro ireo endri-panohanan-kevitra nampiasain' ny raby izay ahitana fanazavana saro-takarina sy apetrapetraka hoazy.
Tao amin' ny tontolo jiosy nandray ny kolontsaina grika any am-pielezana dia nahitana an' i Filôna avy any Aleksandria izay niezaka fatratra hanamarina ny fifanarahan' ny Tanakh amin' ny fomba fijery an' izao tontolo izao nataon' ireo filôzôfa sy manam-pahaizana grika. Mba hahatanteraka izany fandrindrana izany dia ny fanakaran-kevitra am-panoharana (alegôrika) no nataony.
Ny raby mpanao heviteny dia fantatra amin' ny anarana hebreo hoe mefarshim ("mpanao heviteny"). Maro ny sehatra anaovana famakafakana lahatsoratra nataon' ny Jiosy ôrtôdôksa:
- Ny Targoma (arameana: תרגום / Targum) dia fandikan-teny avy amin' ny hasin-dahatsoratra (hebreo: פרשה / parasha) amin' ny fiteny arameana, izay hamarinina amin' ny fanaovana heviteny isankarazany. Izany dia fanao mahazatra tao amin' ny sinagôga tany Galilea tamin' ny taonjato voalohany. Tsy toy izany no nataon' ireo Jiosy tany Aleksandria izay nampiditra ao amin' ny lahatsoratra anaovany fanadihadiana ny vokatry ny fanadihadiana ataony.
- Ny Midrasa (hebreo: מִדְרָשׁ / Midrash) dia teny mahafaobe anondroana ny ady hevitra sy fanaovana heviteny sy ny fanazavana ary indraindray koa ny fikarohana momba ny lahatsoratry ny Baiboly hebreo. Amin' ny heviny malalaka dia karazana haisoratra ny Midrasa, dia ny fitantarana itorian-teny. Manazava sy manao heviteny kokoa izy fa tsy tena mitady ny loharanon' ny lahatsotratra. Ireo fehintsoratra maro mifandray amin' ny lalàna dia nanaovana fanazavana momba ny tranga fampiharana an' izany.
- Ny Halakà (hebreo: הֲלָכָה / Halakah) dia fanazavana ny lalàna voasoratra (na Torah voasoratra).
- Ny Hagadà (hebreo: הַגָּדָה / Haggadah) dia anaovana heviteny momba ny fitantarana tsy mifandray amin' ny lalàna, ka miteraka fitantarana vaovao indray.
- Ny Mikrà (hebreo: ) dia fandalinana manaraka ny lalànan' ny saina atao amin' ny ampahany atao hoe "Mpaminany" (hebreo: נְבִיאִים / Neviim) sy atao hoe "Soratra" (hebreo: כְּתוּבִים / Ketuvim) ao amin' ny Baiboly hebreo.
- Ny Masora (hebreo: מסורה / Massorah) dia mifanakaiky amin' ny tsikera ara-dalatsoratra noho ny fifantohany manokana amin' ny fitsipiteny sy ny fahatsaran' ny dika mitovy sy amin' ny loharano.
- Ny Gemarà (hebreo: גמרא / Gemara), izay tapany faharoa amin' ny fizarana lehibe roan' ny Talmoda, dia fanaovana heviteny ny tapany voalohany, dia ny Misnà, na fanangonana ny lalàn' Andriamanitra araka ny nanisan' ny jodaisma rabinika azy.
Ny Talmoda, izay mamondrona ny Misnà (ny lalàna) sy ny Gemarà (ny hevitenin' ny lalàna) dia anaovan' ny Jiosy fanadihadiana sy famakafakana lalina. Araka izany, ny famakafakana ny Baiboly natao teo amin' ny jodaisma dia tsy nijanona tamin' ny fampandriana an-tsoratra ny Talmoda fa nitohy nandritra ny Andro Antenatenany sy tamin' ny Andron' ny fifohazan-tsaina.
Hevitra efatry ny Soratra Masina[hanova | hanova ny fango]
Ankoatry ny sehatry ny famakafakana ny Baiboly dia nisy fomba fiasa maro momba ny hermeneotikan' ny Baiboly. Ao amin' ny jodaisma dia nisy fomba efatra mahazatra anaovana fivoasan, dia ireto: ny Peshat (hevitra mazava hoazy), ny Remez (safeli-teny), ny Drash (hevitra ankolaka) ary ny Sod (hevitra miafina).
Hita ao amin' ny hermeneotika kristiana koa izany dingana efatra izany; hevitra ara-bakiteny na ara-tantara, hevitra am-panoharana (alegôrika), hevitra ara-pitondran-tena (trôpôlojika) ary hevitra ara-panahy (anagôjika).
Vao mainka sarotra ny fivoasana noho ny Baiboly ahitana voanteny maro hevitra na voanteny tsy miseho afa-tsy indray mandeha (hapax). Ahitana voanteny miisa 300 000 any hoany sy voanteny tokan-tseho miisa 2 000 amin' ny voanteny 8 000 ny ao amin' ny Baiboly hebreo.
Ny fanaovana famakafakana kanônika dia afa-miaraka amin' ny famakafakana siantifika. Ohatra, hatramin' ny fanombohan' ny taonjato faha-20 no mankaty, ny manam-pahaizana sy ny mpikaroka jiosy dia nameno ireo fikambanana momba ny Baiboly.
Tantaran' ny famakafakana ny Baiboly kristiana[hanova | hanova ny fango]
Ny ankamaroan' ny Aban' ny Eglizy (na Rain' ny Fiangonana) dia nanohy ny fomba fiasan' i Filôna. Resy lahatra izy ireo fa ny tena hevitry ny Testamenta Taloha dia izay nomena azy avy ao amin' ny Testamenta Vaovao sy ny fivoasana nataon' ireo Kristiana taty aorian' izany. Ny mpanao fivoasana ny Testamenta Vaovao voalohany dia nihevitra fa boky kristiana ny Testamenta Taloha ka izay rehetra voalaza ao dia tsy misy dikany raha tsy heverina ho tandindona na fambara mialoha ny zavatra tanteraka aty aoriana ao amin' i Kristy sy eo amin' ny Fiangonana.
Amin' izao fotoana izao dia maro ireo mpanao heviteny kristiana izay manakatra ny tian' ny Testamenta Taloha hambara amin' ny fampifandraisana azy amin' ny Fiangonana, sahala amin' ny ataon' ny Katôlika tamin' ny Kônsily Vatikàna II (amin' ny ampahany) amin' ny fehin-keviny momba ny Soratra Masina. Niteraka tsy fifanarahana tamin' ny famakafakana anaovana tsikera ara-tantara izany, satria ity farany dia iheverana ny Baiboly ho boky nosoratan' olombelona, toy ny boky rehetra, sady novolavolaina araka ny fomba fanoratra sy araka ny fifanarahana ara-kaisoratra tamin' ny vanimpotoana nanoratana azy.
Ny Rain' ny Fangonana sy ny Andro Antenatenany[hanova | hanova ny fango]
_-_The_Four_Doctors_of_the_Western_Church,_Saint_Augustine_of_Hippo_(354%E2%80%93430).jpg)
Tao amin' ny Kristiana dia i Aogostino avy any Hipo, ao amin' ny heviteny nataony momba ny hevitra ara-bakitenin' ny Bokin' ny Genesisy (na Jenezy) (De Genesi ad Litteram), dia nahatsapa tsara ny toa fifanipahan' ny fomba fijery ara-tsiansa momba an' izao tontolo izao sy ny an' ny mpanoratra masina. Izany no nahatsapany fa ilaina ny hanakarana ny hevitry ny lahatsoratry ny Baiboly amim-pahamalinana sy aman-tsikera. Tany Atsinanana dia fahasahiana bebe noho izany ny natoan' i Teôdôrôsy avy any Antiôkia izay nanavaka ny "fanahin' ny faminaniana" (izany hoe ny fanambaràna mivantana), izay nahazoana ny ampahany lehibe indrindra amin' ny rijan-tenin' ny Baiboly, sy ny "fanahin' ny fahendrena" izay nanako tao amin' ny mpanoratra masina (sahala amin' ny Bokin' ny Mpitoriteny) izay nisahirana amin' ny olana momba ny fiheveran' ny olona sy ny fijerena ny zava-misy araka ny fomban' olombelona tanteraka.
Ny Refôrma prôtesanta hatramin' ny Taonjaton' ny Fahazavana[hanova | hanova ny fango]
Na dia teo aza ireo ezaka ireo sy ny hafa mitovitovy amin' ireo dia tamin' ny taonjaton' ny Fahazavana (taonjato faha-17 hatramin' ny faha-18) no nandalinana amim-pitsikerana ny Baiboly. Ny Fanavaozam-piangonana prôtestanta dia namelona indray ny fandalinana ny Baiboly taorian' ny taonjato maro tsy niraharahana izany, ary ireo fomba fiasa vaovao novolavolaina hanaovana fandalinana ara-tantara sy ara-kaisoratra nandritra izany fotoana izany dia nampiharina tamin' ny lahatsoratry ny Baiboly. Isan' ireo mpanao tsikera voalohany ireo i Thomas Hobbes sy i Baruch Spinoza ary i Richard Simon.
Ny taonjato faha-19 sy ny môdernisma[hanova | hanova ny fango]
Tamin' ny fiafaran' ny taonjato faha-19 dia ire olo-malaza toa an' i Ernest Renan sy ireo mpamakafaka Baiboly toa an' i Alfred Loisy, izay sangany amin' izany, dia nametra-panontaniana indray ny amin' ny maha mitombina ny famakafakana mahazatra nataon' ny fiangonana katôlika, izay noheverina tamin' izany vanimpotoana izany fa ahafahana mahazo fampianarana ara-tsiansa avy amin' ny Baiboly, ka ohatra amin' izany ny amin' ny niandohan' izao tontolo izao.
Ireo mpanavao fomba fiasa ireo no nantsoin' ny Fiangonana katôlika hoe "môdernista". I Leo XIII dia namoaka taratasy momba ny fandalinana ny lahatsoratry ny Baiboly, atao hoe Providentissimus Deus (1893). Nanoritra mazava ny papa fa ny fampianaran' ny Baiboly dia mahakasika indrindra ny fahamarinanana amam-pitaovana ilaina hahazoana ny famonjena, ka izany dia efa fomba enti-milaza fa tsy mihambo hanao fanambaràna ara-tsiansa velively ny Baiboly.
Na dia izany aza, araka ny asehon' ny asasoratr' i François Laplanche (La Crise de l’origine), dia tsy afaka nandao tanteraka ny apôlôjetika (fiarovana ny fampianaram-pinoana) hirosoany amin' ny siasan' ny fivavahana ny Katôlika. Tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-20, teo amin' ny lafiny ara-tantara sy ara-pamakafakana ny Baiboly dia nanohitra ny fitakiana fahaleovan-tena nataon'ny siansan' ny fivavahana manoloana ny toniam-pampianaran' ny fiangonana ny taratasy Lamentabili sy Pascendi nataon' ny Pio X.
Ny taonjato faha-20 no mankaty[hanova | hanova ny fango]
Tsy niala tamin' ny fanaovana famakafakana ny Baiboly anefa nhy Katôlika. Amin' ireo ivontoerana fanavana famakafakana ny Baiboly, ,ny tena fantatra dia ny École biblique et archéologique française de Jérusalem (EBJ) izay naoria niaraka tamin' i Marie-Joseph Lagrange tamin'ny taona 1890, ka ny nanosika azy ire tamin' izany dia ny tsy tokony hamelana amin' ny Prôtestanta ny fanaovana famakafakana ny Baiboly. Ankehitriny dia manana ny satan' ny ivontoeram-pikarohana ny EBJ sady vatsian' ny fanjakana vola amin' ny ampahany. Ny fanamelohana an' i Alfred Loisy dia nahafahan' ny famakafakana ny Baiboky niditra ta amin' ireo oniversite laîka tao Frantsa. Araka izany, ny École pratique des hautes études dia nitarika fikarohana momba ny famakafakana ny Baiboly sy momba ny tantaran' ny Septanta (na Septoajinta) na ny Baiboly hebreo.
Ny ansiklika Providentissimus Deus nataon' ny papa Leo XIII dia nanokatra varavarana ho an' ny fikarohana araka ny fomba fiasa misy tsikera ara-tantara, nefa izany fidiran' ny papa Leo XIII an-tsehatra izany dia nikatsaka koa ny fiarovana ny fivoasana katôlika ny Baiboly amin' ny famelezan' ny rasiônalisma, nefa tsy nialokaloka fotsiny ihany amin' ny hevitra ara-panahy tsy manam-pifandraisana amin' ny Tantara. Ny papa Pio XII kosa anefa dia niatrika ny famelezan' ireo mpomba ilay famakafakana lazaina hoe mistika izay nanda ny fomba fiasa ara-tsiansa. Tamin' ny taona 1943, ny ansiklika nataon' ny papa Pio XII dia kihon-dalana: namporisika an-karihary ny fomba fiasa ara-tsiansa ny papa.
Tao amin' ny firehana ara-pilazantsara vaovao, ny teôlôjia evanjelika mandanjalanja dia niseho tao amin' ireo taona 1940 tany Etazonia. Niaraka tamin' ny taranja toa ny hermeneotikan' ny Baiboly sy ny famakafakana ny Baiboly ny fianarana ny Baiboly. Nisy teôlôjiana mpandanjalanja izay nihamaro nanatrika ny sekoly fianarana teôlôjia ary nisy ny fiandaniana ara-teôlôjia mandanjalanja kokoa tao amin' ireo fiangonana ara-pilazantsara.
Ny famoronana ny Association catholique d'études bibliques au Canada (ACEBAC) tamin' ny taona 1943 tany Kanada sy ny famoronana ny Association catholique française pour l'étude de la Bible (ACFEB) tamin' ny taona 1967 tao Frantsa dia nanampy tamin' ny fanaovana famakafakana natgaon' ireo mpikaroka katôlika. Nanohy ny asany izy ireo, rehefa tsy afaka nitazona ny fahaiza-manaony vanim-potoana nanomboka tamin' ny nananganana ny fianianana manohitra ny môdernisma ka hatramin' ny afovoan' ny Kônsily Vatikana II raha tsy teo amin' ny sehatry ny fitenin' ny Andro Taloha, ireo tao amin' ny fikambanana norin' i par Jean Bolland tany Belzika no nanjary manam-pahaizana manokana ny amin' izany.
Nandritra ny Kônsily Vatikana II, ny Pontificia Commissio Biblica dia nampiseho ny atao hoe De historica evangeliorum veritate (tamin' ny 21 Avrily 1964) izay noraisina ho mpitari-dalana amin' ny asa ho an' ireo mpamakafaka katôlika. Ny Eglizy Katôlika dia hanokana, ao amin' ny Dei Verbum tamin' ny 1965, ny fampiasana ny tsikera ara-tantara.
Ao amin' ny asasorany hoe Jésus de Nazareth (Flammarion, 2007), i Joseph Ratzinger (Benoà XVI) dia nihevitra fa ny fandrosoan' ny famakafakana anaovana tsikera ara-tantara dia nihady hantsana mihalalina hatrany eo anelanelan' i "Jesoa ara-tantara" sy ilay "Kristin' ny finoana"; nanolo-kevitra ny amin' ny tokony hihoarana ity fomba fiasa ity sy hampiharana mason-tsivana vaovao amin' ny fomba fiasa izy mba hanatrarana "fivoasana teôlôjika" amin' ny Baiboly, sady nanambara koa izy fa tsy manohitra ny famakafakana môderna.
Ny karazana famakafakana ny Baiboly kristiana[hanova | hanova ny fango]
Na iza na iza manomboka manao fanadihadiana ny lahatsoratry ny Baiboly dia tsy maintsy manao izay hahafantarana fa izany lahatsoratra izany, araka ny endrika nampitana azy, dia tokony ho marina araka izay azo atao. Na tamin' ny vanimpotona talohan' ny kristianisma dia nifanehatra tamin' ny lahatsoratra dikan-teny ny mpanao tsikera sady nahatsapa ny tokony hiverenanana amin' ny dikan-teny tranainy indrindra araka izay azo atao mba hamaritana ny hevitry ny lahatsoratra tany amboalohany. Ny mpanavao fiangonana prôtestanta no nanome alalana ny hahafahan' ny olon-tsotra mamaky Baiboly ka nahatonga ny mpandika teny tamin' ny taonjato faha-16 sy faha-17 hikaroka ny lahatsoratra izay ahafahany mamokatra dikan-teny faran' izay tsara araka izay azo atao.
Ny fitsikeran-dahatsoratra[hanova | hanova ny fango]
Fanomanana ny lahatsoratra hofakafakaina[hanova | hanova ny fango]
Ny fitsikeran-dahatsoratra (frantsay: critique textuelle) dia mila ny paleôgrafia (fandalinana ireo lahatsoratra sora-tanana tamin' ny Andro Taloha) sy ny epigrafia (fandalinana ireo soratra voasokitra amin' ny vato, ny tanimanga, na ny metaly) hanampy azy. Sampan' ny filôlôjia ny tsikera lahatsoratra, dia ny filôlôjia izay mandalina ny dika mitovin' ireo soratanam-piraketan' ireo asa soratra tamin' ny Andro Taloha na tamin' ny Andro Antenatenany mba hamokarana lahatsoratra manakaiky kokoa ny "lahasoratra fototra" araka izay azo atao. Izany "lahasoratra fototra" tsy ananana fa tombantombana izany no atao hoe urtext amin' ny teny alemàna. Ireo mpandalina ny Baiboly tamin' ny taonjato faha-19 dia nihevitra fa afaka mahita izany lahatsoratra voalohany izany na dia mety tsy misy velively izany. Izany lahatsoratra izany dia efa niharan' ny fiovana sy fanovana tamin' ny dingana rehetra nandraiketana azy an-tsoratra alohan' ny nampitana azy sady ny horonan-tsoratra dia tsy azo tahirizina mihoatra ny dimampolo taona any ho any amin' ny toerana mando ary mora potika koa amin' ny toerana maina.
Talohan' ny nahitana ny fanontam-pirinty dia nadika tamin' ny tanana ny lahatsoratra. Isaky ny dikasoratra atao avy amin' ny soratanam-piraketana dia mety misy fahadisoana tafiditra. Ny fahasarotan' ny fitsikerana lahatsoratra dia vokatry ny fahasarotan' ny fanavahana isaky ny "leksiona" (famakian-teny isanisany) ny fanova avy amin' ilay teny fototra na koa vokatry ny lahatsoratra misy diso. Araka izany, ny anjara asan' ny fitsikerana lahatsoratra dia ny fahafantarana ireo fanova maro ireo sy ny fanolorana "lahatsoratra voasedran' ny fitsikerana" izay afaka misolo ny lahatsoratra fototra amin' ny alalan' ny fanazavana tsaratsara kokoa ny toetran' ny lahatsoratra ananana.
Fampiharana natao tamin' ny Testamenta Vaovao[hanova | hanova ny fango]
Ny Testamenta Vaovao dia niampita avy amin' ny soratananam-piraketana (miisa 5 000 amin' ny fiteny grika sy 10 000 amin' ny fiteny latina), ka betsaka kokoa noho izay ananana momba ireo lahatsoratra tranany hafa tamin' ny Andro Taloha izany.
Ny fahamaroan' ny lahatsoratra vavolombelona dia fahasarotana tsy manam-paharoa, indrindra ny tsy fahafahana mandahatra ara-potoana azy ireo na dia manomboka manolotra vahaolana aza ny infôrmatika. Noho izany dia nisafidy izay lahatsoratra heverina fa tsara indrindra hampiasainy ny famakafakana atao amin' ny Testamenta Vavao rehefa avy nanasokajy an' ireo lahatoratra vavolombelona ireo tao anaty vondrona telo lehibe.
- ny sokajy aleksandrina dia vondrona trananiny indrindra izay ahitana ny Codex Vaticanus sy ny Codex Sinaiticus.
- ny sokajy tandrefana dia tranainy dia tranainy koa nefa ny lahatsoratra vavolombelona dia ahitana matetika famerenan-kevitra amin' ny fomba filaza miitatra sy fahasimbana hafa.
- ny sokajy bizantina no ahitana ny ankamaroan' ny soratanam-pitaketana, indrindra ireo natao taorian' ny taonjato faha-5.
Taorian' i Westcott sy Hort, fitsikeran-dahatsoratra atao amin' ny Testamenta Vaovao dia nanatsoa-kevitra fa ny sokajy bizantina no taoriana indrindra, nifototra tamin' ny sokajy aleksandrina sy ny sokajy tandrefana. Amin' ireo sokajy hafa ireo dia ny sokajy aleksandrina no heverina ho madio kokoa noho ny sokajy tandrefana. Noho izany, ny fitsikeran-dahatoratry ny Testamenta Vaovao dia manaraka ireo lahatsoratra aleksandrina afa-tsy hoe tsara lavitra ny lahatsoratra tandrefana.
Ny papirosy trananiny indrindra, izay ampahan' ny codex hita tany Oxyrhynque any Egipta, izay nahitana ampahany amin' ny Evanjelin' i Joany, ary ny papirosy Ryland 457, izay natao tamin' ny taona 125.
Ny famakafakana anaovana tsikera ara-tantara[hanova | hanova ny fango]
Ny famakafakana anaovana tsikera ara-tantara dia nipoitra tany Alemaina sady lasa tafaorina tsara teo an-tenatenan' ny taonjato faha-19. Efa zato taona mahery no nivelarany teny amin' ny oniversite prôtestanta alemàna toa an' i Tübingen sy tany Etazonia ao amin' ny Divinity Schools (lasa nalaza i Chicago sy i Harvard ary i Yale). Toraka izany koa ireo oniversite any Geneva sy any Lausanne izay nalaza koa.
Ity karazana famakafakana ity dia niompana amin' ny fitsikerana ny rijantenin' ny Baiboly, momba ny karazan-dahatsoratra (lahatsoratra fitantarana, momba ny lalàna, momba ny tantara, momba ny tononkalo, momba ny torohevitra amam-pahendrena, momba ny faminaniana, miendrika angano, -- fitantarana momba ny foko na ny fiandohan-javatra --, lisitry ny lalana nombana sy ny tetiarana, lahateny sy resadresaka) ary momba ny endriky ny lahatsoratra (lahatsoratra miendrika fanaovan-dalàna, fitsaràna na kolontsaina), sady miverina any amin' ny loharano (lahatsoratra amin' ny teny hebreo na grika taloha).
Ny fomba fiasa amin' ny fandikan-teny, ny fifehezan-teny sy ny fitsipiteny dia mitana anjara asa lehibe. Ny fandalinana ny zava-misy ara-tantara manodidina ny fampandriana an-tsoratra dia zava-dehibe koa.
Ny fitsikeran-doharano[hanova | hanova ny fango]
Arakaraka ny antony nanoratana ilay lahatsoratra no amaritan' ny fitsikeran-doharano (frantsay: critique des sources) ny indrana isankarazany tamin' ny literatioran' ny faritra na firenena manodidina. Faritany ny toerana sy ny fiarahamonina namokatra ilay lahatsoratra izay matetika ny an' ny mpanoratra. Ohatra mazava ny amin' izany ny petrakevitra momba ny loharano Q izay heverina fa isan' ny loharano nakana ny lahatsoratr' ireo Filazantsana na Evanjely sinôptika.
Ny fitsikerana ny endri-dahatsoratra[hanova | hanova ny fango]
Ny fitsikerana ny endri-dahatsoratra (alemàna: Formgeschichte) dia mandinika ny lahatsoratra mifandraika amin' ny sokajin' ny literatiora.
Ho an' ny lahatsoratra misy votoatiny ara-tantara mampifanatrika vahoaka roa samy hafa, dia nandinika izay lazain' ny tantaran' ny vahoaka hafa momba ny zava-nitranga iray izy. Ohatra, ny fandripahana ny zaza tsy manan-tsiny dia notantarain’ ny Filazantsara araka an’ i Matio amin’ ny firesahana momba ny fandripahana zaza iray hafa, dia ny fandripahana ireo zazalahy vao teraka tamin’ ny Zanak’ i Israely nataon’ i Faraôna (na Farao) izay taterina ao amin’ ny Testamenta Taloha (Eksôdôsy 1,16 ). Ny fitantaran’ i Matio dia mifandray amin’ ny nahaterahan’ i Mosesy (na Môizy) ao amin’ ny Testamenta Taloha, amin’ ny ezaka fanoharana hanehoana fa i Jesoa (na Jesosy) no Mosesy vaovao. Misy àry ny mpitsikera mihevitra fa tsy misy fototra ara-tantara io fisehoan-javatra io. Ny karazana literatiora ampiasaina eto dia nahazatra tamin' izany fotoana izany ary hita ao amin' ny andalan-tsoratra maro hafa ao amin' ny Filazantsara ny toy izany.
Ny fitsikerana ny fampandriana an-tsoratra[hanova | hanova ny fango]
Ny fitsikerana ny fampandriana an-tsoratra (alemàna: Redaktionsgeschichte) dia mandinika ny asan' ny mpanoratra ao amin' ny Baiboly, izay heverina ho "mpamoaka" ny fitaovana fitantarana eo aloha. Ity fomba fanadhadiana ity dia novolavolaina mifanaraka amin' ny fitsikerana ny endri-dahatsoratra (alemàna: Formgeschichte).
Mampiasa miaraka ireo karazana fitsikerana voaresaka etsy ambony ireo (fitsikeran-doharano, fitsikerana endri-dahatsoratra, fitsikerana ny fampandriana an-tsoratra) ny famakafakana ara-tantara aman-tsikera.
Ny fitsikerana ny fitantarana na ny fandaharan-teny[hanova | hanova ny fango]
Heverina ao anatin' ny fitantarana na firafitry ny lahateny ny lahatsoratra araka ny nahatongavany eto amintsika ary asongadina ireo andalana fototra ao aminy. Ny zava-misy manodidina, izay tsy maintsy dinihina, dia ny toerana nahaterahan' ilay lahatsoratra, ity famakafakana ity koa dia mandray ny lahatsoratra araka ny maha-kanônika azy ary miezaka ny hamantatra ny hermeneotikany amin' ny fomba fiasa manaraka ilay atao hoe "ny Baiboly manazava ny Baiboly". Amin' ny ankamaroan' ny fotoana dia mitondra any amin' ny famakafakana kanônika izany.
Ny tapany faharoa tamin' ny taonjato faha-20 dia nahitana ny fivoaran' ny famakafakana ny fandaharan-teny semitika teo amin' ireo mpandalina katôlika nanaraka an' i Marcel Jousse: anisan' izany i Albert Vanhoye, i Paul Beauchamp ary i Roland Meynet. Nanomboka tamin' ny taona 2008 ity sehatra famakafakana ity dia nampivondrona fikambanana mpikaroka maromaro. Ny ivon' ny foto-kevitra dia ny fandaharan-teny ara-Baiboly sy semitika izay miavaka amin' ny alalan' ny zavatra tsy miovaova maromaro, indrindra ireo lahatsoratra nosoratana araka ny foto-kevitry ny fifanandrifian-dafy, amin' ny endrika firaizotra, ny fifampitarafana, na kiasma aza.
I Raymond E. Brown, ao amin’ ny Croire en la Bible à l’heure de l’exégèse, dia mamaly ny fanoherana mahazatra manohitra ny teôlôjia sy ny famakafakana, izay lazain’ ny mpitsikera fa mitarika ho amin’ ny fahaverezan’ ny finoana. Mampidi-doza ho an' ny finoana ve ny manam-pahaizana momba ny Baiboly? Ho fahavalon’ ny Eglizy Katôlika fahavalon’ ny Fiangonana efa niorina rehetra ve izy ireo? Ny mpanoratra dia mikendry ny hampitsahatra ny ahiahin' ny fôndamentalista. Mifandray amin’ ny Dei Verbum ao amin’ ny Kônsily Vatikana II, i Brown dia mampivelatra ny fisaintsainany amin’ ny fanamafisana ny asan’ ireo mpanoratra ny Soratra Masina, sy ny hevitra mety horaisin’ ireo andinin-teny ireo, dia hevitra tsy mitovy amin’ izay omen' ny mpamaky amin’ izao fotoana izao.
Ny eveka episkôpaliana John Shelby Spong dia manandrana mikaroka endrika famakafakana avy amin' ny tantaran' ny endri-dahatsoratra amin' ny fanamafisana ny andraikitry ny Midrasa amin' ny fanoratana ny Baiboly.