Wikipedia:Takelaka/Tahiry 2020
Janoary 2020 I Persia dia fanjakana tany Atsinanana-Akaiky, teo anelanelan'ny Ranomasina Kaspiana sy ny Helodrano Persika, ary mifanandrify amin'i Iràna ankehitriny. Ny mponina tao no atao hoe Persiana. Tamin'ny taona 1935 i Persia dia novana anarana ho Iràna. Maro ireo fanjakan-dehibe (empira) nifandimby tao Persia hatramin'ny Media ka hatramin'ny an'ny Persiana. Nahatratra ny fara tampon'ny lazany i Persia tamin'ny fanapahan'ireo Akemenida. Ireto ireo fanjakana sy ny fianakaviana nanjaka nanapaka an'i Persia:
Ny Lembalemba Iraniana dia nonenan'ireo foko ariana nanomboka tamin'ny taona 1500 tal. J.K. tany ho any, ka ny foko lehibe tamin'ireo dia ny Mediana na Meda, izay nonina tao amin'ny tapany avaratra andreafana, sy ny Parsa (na Persiana) izay nonina tao amin'ny tapany atsimo. Nanjaka tamin'izany faritra izany ny Mediana nefa rava izany tamin'ny fahatongavan'ny Skitiana (na Skita) tamin'ny taonjato faha-7 tal. J.K., na dia afaka nandroaka azy ireo ny Mediana tamin'ny taona 625 tal. J.K. Ny Persiana tamin'izany fotoana izany dia nanana ny fanjakany manokana nefa nandoa hetra tamin'ny Mediana ka tsy nifarana izany toe-javatra izany raha tsy tamin'ny andron'i Kirosy Lehibe, izay mpanjaka akemenida nitondra an'i Ansàna. |
Febroary 2020 Ny bazilika Masindahy Piera dia trano fiangonana lehibe indrindra amin'ny fivavahana katolika. Ao Vatikàna eo amin'ny ilan'ny renirano Tibra, no iorenany, ary ny mitodika manoloana ny Toera-malalaka Masindahy Piera. Atao hoe Basilica Sancti Petri izy amin'ny teny latina fa Basilica di San Pietro in Vaticano kosa amin'ny teny italiana. Eo amin'ny toerana nahatongavan'ireo mpanao fivahiniana masina voalohany hanao fanompoam-pivavahana amin'i Md Piera no nanorenana azy araka ny sitrapon'i Konstantino I, eo amin'ny toarana nisy ny toeram-pilalaovana naorin'i Kaligola sy i Nerô. Ny papa Jolio II, avy eo ny mpandimbyazy Leo X, dia nampiasa ny endolzansy (na indolzansa), tamin'ny alalan'i alalan'ilay dominikana alemàna atao hoe Johann Tetzel, mba hamatsiam-bola ny fanamboarana ilay bazilika. Nanameloka izany fivarotana ny endolzasy izany i Martin Lotera ao amin'ireo tsangan-kevitra 95 (31 Oktobra 1517), izay noheveriny fa fanararaotana nataon'ny Eglizy katolika romana sy fanodinana ny sitrapon'Andriamanitra. Izany no niteraka ny reformasiona sy ny protestantisma. Voasoratra ho isan'ny harena iraisam-pirenena ao amin'ny UNESCO ny bazilika Md Piera, izy no trano vita tamin'ny mari-trano avo lenta sady izy no trano be mpitsidika indrindra maneran-tany. Nanomboka tamin'ny 18 Avrily 1506 ny nanamboarana azy ka tsy nifarana izany raha tsy tamin'ny taona 1626. Isan'ireo mpanao mari-trano nandray anjara tamin'ny fanamboarana ilay bazilika i Donato Bramante sy i Michelangelo di Lodovico Buonarroti Simoni sy i Carlo Maderno ary i Gian Lorenzo Bernini. Na dia tsy voasoratra ao amin'ny Testamenta Vaovao aza ny nahatongavan'ny apostoly Piera (na Petera) tao Roma amin'ny maha lohan'ny Fiangonana kristiana azy (eveka voalohan'i Antiôka sy Roma, papa voalohany), na ny nahafatesany martira tao, dia manambara ny Katolika, araka ny lovantsofina, fa ao afovoan' io bazilika io no misy ny fasan'i Md Piera. Mahasarika mpanao fivahiniana masina maro ny bazilika Md Piera izay mahatarika Katolilka miisa any amin'ny 150 000 isan'alahady amin'ny fotoam-pivavahan'ny vavaky ny anjely (angelus) tarihin'ny papa. Izy no trano foangonan'ny papa sy ny Fanjakan'i Vatikàna. (tohiny...) |
Martsa 2020 Ny manikeisma dia fivavahana naorin'ilay Persiana atao hoe Manỳ tamin'ny taonjato faha-3. Izany fivavahana izany dia fifangaroan'ny zoroastrisma sy ny bodisma ary ny kristianisma. Ankehitriny dia atao hoe manikeisma ny fiheverana na ny fihetsika manatsotra zavatra izay mamaritra sy manasaraka sy ny Tsara sy ny Ratsy. Nandray zavatra be dia be tamin'ny gnostisisma ny manikeisma. Ny ivon'ny fampianaran'ny manikeisma dia ny fizarany izao rehetra izao ho roa (doalisma), ahitana ny fanjakan'ny Tsara (atao hoe fanjakan'ny Fahazavana) izay anjakan'Andriamanitra, sy ny fanjakan'ny Ratsy (na fanjakan'ny Haizina) izay anjakan'i Satana. Avy amin'ny fianakaviana persiana ambony tany Babilona i Manỳ. Olona tia vavaka ny rainy ka nitaiza azy tamin'ny fivavahana izay tokony ho ny fivavahan'ny Elkasaita. Tamin'ny faha-12 sy faha-24 taonany dia nahita fahitana i Many izay nisehoan'ny anjely taminy nanendry azy ho mpaminanin'ny fivavahana vaovao sy nahazoany fanambaràna lehibe. Nandritra ny diany voalohany tany India no nahalalany ny bodisma. Narovan'ny mpanjaka Shapor I izay nanjaka teo anelanelan'ny taona 214 sy 272 izy ka nitory teny eran'i Persia sady nandefa misionera eran'ny Empira romana. Nanambara ny tenany ho mpaminany farany ao aorian'i Zaratostra sy i Bodà ary i Jesoa i Manỳ. Mampianatra izy fa misy ampaham-panambaràna izay tanteraka ao amin'ny famppianarany. Niteraka ny tsy fitiavan'ny Zoroastriana izany fielezan'ny manikeisma haingana izany ka rehefa tafakatra teo amin'ny fitondrana an'i Persia i Bahram tamin'ny taona 273 dia niampanga an'i Many ho mpanao fampianaran-diso izy ireo ka nandresy lahatra ny mpanjaka hanagadra azy. Amin'ny teny persiana sy siriaka dia atao hoe Māni, amin'ny teny grika Μάνης / Manês, ary amin'ny teny latina 'Manes.' (tohiny...) |
Aprily 2020Ny tetiandro miozolmana na tetiandro silamo dia tetiandro ampiasain'ny fivavahana silamo ka ny iray volana ao aminy, izay mitovy amin'ny fitsingerenan'ny Volana amin'ny Tany, dia misy 29 na 30 andro ary ny iray taona misy 354 na 355 andro. Tetiandro manara-bolana ny tetiandro miozolmana. Ny fanombohan'ny volana tsirairay dia mifanandrify amin'ny fotoan'ny tsinam-bolana hitan'ny maso. Ampiasaina indrindra amin'ny fankalazana amin'ny fivavahana silamo ny tetiandro miozolmana. Tsy misy ny fampifanandrifiana ny taona silamo amin'ny tsingerim-pihodinan'ny Tany amin'ny Masoandro na amin'ny fizaran-taona; noho izany dia tsy misy koa ny volana fanampiny (volana faha-13), tsy tahaka ny ao amin'ny tetiandro manara-bolana sy masoandro toy ny tetiandro hebreo. Ny taona 1 amin'ny tetiandro miozolmana dia mifanandrify amin'ny taona 622 taor. J.K. ary ny andro voalohany dia mifanandrify amin'ny 15 na 16 Jolay tamin'io taona 622 io. Andro voalohany amin'ny volana Muharram izany. Io no andro voalohany tamin'ny fifindrà-monin'i Mohamady sy ireo mpanaraka azy avy ao Maka hankany Iatriba (tanàna fantatra amin'ny anarana hoe Madîna amin'izao fotoana izao). Izany fifindrà-monina izany no atao hoe Hiǧrah (هجرة) amin'ny teny arabo. Folo taona taorian'io andro io no nampiasana ny tetiandro miozolmana. Atao hoe التقويم الهجري / at-taqwīm al-hijrī io tetiandro io amin'ny teny arabo. (tohiny...) |
Mey 2020 Ny Filazantsara araka an'i Marka, na Vaovao Mahafaly araka an'i Marka, na Evanjeky araka an'i Masindahy Marka dia faharoa amin'ny Filazantsara ao amin'ny Testamenta Vaovao ao amin'ny Baiboly. Ny asa nataon'i Jesosy (na Jesoa) no tian'ny mpanoratra hampitaina: asehony i Jesosy eo am-panatanterahana ny asany amin'ny fanasitranana ny marary, amin'ny fampitomboana isa ny mofo ho an'ny vahoaka. Izany asa izany dia tantarain'ny mpanorara mma hnaporofo anyny maha avy amin'Andriamanitra an'i Jesosy. Tsy latsaky ny 18 ny isan'ireo fahagagana tantarainy. Ao amin'ny andininy voaoohany fotsiny dia efa milaza sahady ny mpanoratra fa i Jesosy no "Zanak'Andriamanitra" (Mar. 1.1) ary any amin'ny faran'io Vaovao Mahafaly io dia taterin'ny mpanoratra ny resak'ilay manamboninahitra miaramila romana teo am-pototry ny hazofijaliana hoe: "Marina tokoa fa Zanak'Andriamanitra io Lehilahy io" (Mar. 15.39). Asehin'ny mpanorarta koa fa ny fahagagana nataon'i Jesosy dia tsy nataony hitadiavany laza: Fantatr'i Jesosy fa tsy maintsy hijaly izy. Izany no nahatonga ny mpanoratra haneho ny fiainan'i Jesosy ho toy ny fiomanany amin'ny hahafatesany. Im-betsaka i Jesosy no manambara mialoha ny hijaliany sy ny hahafatesany. Amin'ny mpanoratra dia vaovao tsara izany fahafatesany izany satria mahatanteraka ny faminanian'i Isaia (Isaia 53.12): avy izy "hanolotra ny ainy ho avotra hisolo ny maro" (Marka 10.45) sady araka ny efa nambarany dia hitsangana amin'ny maty izy satria tsy afaka ny hitoetra ao am-pasana ny Zanak'Andriamanitra. Ny Filazantsaran'i Marka dia nosoratana ho an'ireo Kristiana avy amin'ny Jentilisa (na Jentily) izay tokony hanazavana tsara ireo fitenenana avy amin'ny fiteny arameana sy hebreo ary tokony hanazavana ny fomba amam-panao jiosy. Isan'ireo Filazantsara sinoptika ny Filazantsaran'i Marka. Teo anelanelan'ny taona 60 sy 75 no nanoratana azy. (tohiny...) |
Jiona 2020I Persia dia fanjakana tany Atsinanana-Akaiky, teo anelanelan'ny Ranomasina Kaspiana sy ny Helodrano Persika, ary mifanandrify amin'i Iràna ankehitriny. Ny mponina tao no atao hoe Persiana. Tamin'ny taona 1935 i Persia dia novana anarana ho Iràna. Maro ireo fanjakan-dehibe (empira) nifandimby tao Persia hatramin'ny Media ka hatramin'ny an'ny Persiana. Nahatratra ny fara tampon'ny lazany i Persia tamin'ny fanapahan'ireo Akemenida. Ireto ireo fanjakana sy ny fianakaviana nanjaka nanapaka an'i Persia:
Ny Lembalemba Iraniana dia nonenan'ireo foko ariana nanomboka tamin'ny taona 1500 tal. J.K. tany ho any, ka ny foko lehibe tamin'ireo dia ny Mediana na Meda, izay nonina tao amin'ny tapany avaratra andreafana, sy ny Parsa (na Persiana) izay nonina tao amin'ny tapany atsimo. Nanjaka tamin'izany faritra izany ny Mediana nefa rava izany tamin'ny fahatongavan'ny Skitiana (na Skita) tamin'ny taonjato faha-7 tal. J.K., na dia afaka nandroaka azy ireo ny Mediana tamin'ny taona 625 tal. J.K. Ny Persiana tamin'izany fotoana izany dia nanana ny fanjakany manokana nefa nandoa hetra tamin'ny Mediana ka tsy nifarana izany toe-javatra izany raha tsy tamin'ny andron'i Kirosy Lehibe, izay mpanjaka akemenida nitondra an'i Ansàna. |
Jolay 2020Ny Filazantsara araka an'i Marka, na Vaovao Mahafaly araka an'i Marka, na Evanjeky araka an'i Masindahy Marka dia faharoa amin'ny Filazantsara ao amin'ny Testamenta Vaovao ao amin'ny Baiboly. Ny asa nataon'i Jesosy (na Jesoa) no tian'ny mpanoratra hampitaina: asehony i Jesosy eo am-panatanterahana ny asany amin'ny fanasitranana ny marary, amin'ny fampitomboana isa ny mofo ho an'ny vahoaka. Izany asa izany dia tantarain'ny mpanorara mma hnaporofo anyny maha avy amin'Andriamanitra an'i Jesosy. Tsy latsaky ny 18 ny isan'ireo fahagagana tantarainy. Ao amin'ny andininy voaoohany fotsiny dia efa milaza sahady ny mpanoratra fa i Jesosy no "Zanak'Andriamanitra" (Mar. 1.1) ary any amin'ny faran'io Vaovao Mahafaly io dia taterin'ny mpanoratra ny resak'ilay manamboninahitra miaramila romana teo am-pototry ny hazofijaliana hoe: "Marina tokoa fa Zanak'Andriamanitra io Lehilahy io" (Mar. 15.39). Asehin'ny mpanorarta koa fa ny fahagagana nataon'i Jesosy dia tsy nataony hitadiavany laza: Fantatr'i Jesosy fa tsy maintsy hijaly izy. Izany no nahatonga ny mpanoratra haneho ny fiainan'i Jesosy ho toy ny fiomanany amin'ny hahafatesany. Im-betsaka i Jesosy no manambara mialoha ny hijaliany sy ny hahafatesany. Amin'ny mpanoratra dia vaovao tsara izany fahafatesany izany satria mahatanteraka ny faminanian'i Isaia (Isaia 53.12): avy izy "hanolotra ny ainy ho avotra hisolo ny maro" (Marka 10.45) sady araka ny efa nambarany dia hitsangana amin'ny maty izy satria tsy afaka ny hitoetra ao am-pasana ny Zanak'Andriamanitra. Ny Filazantsaran'i Marka dia nosoratana ho an'ireo Kristiana avy amin'ny Jentilisa (na Jentily) izay tokony hanazavana tsara ireo fitenenana avy amin'ny fiteny arameana sy hebreo ary tokony hanazavana ny fomba amam-panao jiosy. Isan'ireo Filazantsara sinoptika ny Filazantsaran'i Marka. Teo anelanelan'ny taona 60 sy 75 no nanoratana azy. (tohiny...) |
Aogositra 2020
Ny matoanteny dia teny (sokajin-teny) izay ampiasaina ao amin'ny fehezanteny na fehezankevitra mba hilazana asa na toetra na fifandraisana na fisehoan-javatra ka mety miovaova endrika (maneho fotoana, fiendrika, filaza, fanehoan-javatra sns. arakaraka ny fiteny), nefa misy koa ny fiteny tsy manova ny endriky ny matoanteny mihitsy. Ny isan'ireo antom-piovan'endriky ny matoanteny ireo dia miovaova araka ny fiteny. Mety hifandray amin'ny endriky ny teny mifandray aminy mivantana izany fiovan'endriky ny matoanteny izany ka isan'izany ny maha tokana na maro na ny maha kandahy na kambavy ny mpandray anjara (lazaina, fameno, sns), sns. Ireto misy matoanteny amin'ny fiteny malagasy: mihinana, mandehana, nifampijerena, sns. (tohiny...)
Septambra 2020 Ny Artemisia annua, izay antsoin'ny Malagasy koa amin'ny anarana nohagasina hoe Artemizià, dia karazana zavamaniry ao amin'ny fianakavian'ny Asteraceae, avy any Eorasia sy any Afrika Avaratra, izay efa nampidirina koa tany aloha be tao amin'ireo faritra manana toetany antonony ao Amerika, ary hatramin'ny taona 1991 dia nampidirina tao Afrika atsimon'i Sahara sy any Amerika Latina. Karazan-javamaniry madinika ny artemisia, izay ampiasaina amin'ny fitsaboana nentim-paharazana sinoa mba hiadiana amin'ny tazo sy ny virosy. Ny artemisia annua dia ahitana singa simika maro ka isan'izany ny artemizinina izay mahomby amin'ny ady atao amin'ny kantsentsitra sahala amin'ny Plasmôdiôma izay miteraka ny tazomoka. (tohiny...) |
Oktobra 2020 Martin Lotera dia teolojiana alemàna isan'ireo nitarika ny Fanavaozam-piangonana na Reformasiona protestanta tamin'ny taonjato faha-16, teraka tamin'ny 10 Novambra 1483 tao Eisleben ary maty tamin'ny 28 Febroary 1546 tao Eisleben ihany koa. Ny fanavaozam-piangonana notorin'i Martin Lotera dia nisy vokany lehibe teo amin'ny fandrosoan'ny kristianisma ary ny foto-pampianarana nipoitra tamin'izany dia nisy akony teo amin'ny fianinan'ny vahoakan'i Eoropa, tsy amin'ny ara-pivavahana ihany fa amin'ny lafiny ara-politika sy ara-toekarena koa. Nisahirana ny amin'ireo fanontaniana momba ny fahafatesana sy ny famonjena izay nampiavaka ny kristianisma tamin'ny Andro Antenantenany i Lotera, ka nanovo valinteny avy tao amin'ny Baiboly, indrindra ao amin'ny Epistily nosoratan'i Paoly ho an'ny Romana. Araka ny hevitr'i Lotera, ny famonjena ny fanahin'ny olombelona dia fanomezana malalaka avy amin' Andriamanitra izay raisina amin'ny alalan'ny fibebahana amin-kitsim-po sy amin'ny finoana marina an'i Jesosy Kristy ho Mesia, tsy misy fanelanelanan'ny Fiangonana. Nihantsy fahefan'ny papa i Lotera amin'ny filazany fa ny Baiboly no hany loharanon'ny fahefana kristiana (tohiny...) |
Novambra 2020 I Yoweri Kaguta Museveni dia mpanao pôlitika ogandey, filohan’ny Repoblikan’i Oganda nanomboka tamin’ny taona 1986. Teraka tamin’ny taona 1944 izy. Teraka tao Ntungamo (ao amin’ny faritra atsimo andrefan’i Oganda) i Yoweri Kaguta Museveni. Zanaky ny mpanan-tany be, ao amin’ny vondrona Banyankôle, izy. Mba ho fanomezam-boninahitra ny antokon-tafika faha-7 ao amin’ny tafiky ny mpanjana-tany britanika atao hoe "Abaseveni" nonomezana azy ny anarana hoe Museveni. Tao amin’io antokon-tafika io izy no nanompo niaraka amin’ny Ogandey anarivony maro nandritra ny Ady Lehibe Faharoa. Nianatra tao amin’ny sekolin’i Ntare izy avy eo nandalina siansa pôlitika sy toekarena tao amin’ny Oneversiten’i Dar es-Salaam any Tanzania tamin’ny taona 1967 hatramin’ny taona 1970. Niditra tao amin’ny fikambanan’ireo saro-piaro amin’ny tanindrazana henjam-pihetsika izy ka lasa filohan’ny Front des étudiants africains révolutionnaires (USARF). Nifanerasera amin’ny mpikambana ao amin’ny Front de libération du Mozambique (Frelimo), izay niady tamin’ny fahefana mpanjana-tany pôrtogey, koa izy ary nianatra ny paika momba ny ady anaty akata tamin’izy ireo. Tamin’ny taona 1970 dia nody tany Oganda i Yoweri Museveni ka niditra tao amin’ny fitondran’ny filoham-pirenena Milton Obote. Taorian’ny fanonganam-panjakana nataon’i Idi Amin Dada tamin’ny taona 1971 dia nandrositra any Tanzania izy ka nitarika ady anaty akata izay notohanan’ny tafika tanzaniana. Niverina tao Oganda izy tamin’ny taona 1979 raha voaongana ny fitondrana lian-dran’i Idi Amin Dada vokatry ny fidiran’ny tafik’i Tanzania an-tsehatra. Tafatsangana indray ny governemanta sivily. Nankasitrahin’ny vahoaka i Yoweri Museveni sy ny antokony Mouvement patriotique ougandais, nefa i Milton Obote no lany tamin’ny fifidianana nanjakan’ny hosoka sy ny hala-bato tamin’ny taona 1980. Nisitaka tany amin’ny toeram-ponenany any Andrefana i Yoweri Museveni ka nangana ny National Resistance Army (NRA) tamin’ny taona 1981. Rehefa rava ny fitondran’i Obote ka azon’ny NRA i Kampala dia niakatra teo amin’ny fitondrana i Yoweri Museveni tamin’ny volana Janoary 1986. (tohiny...) |
Desambra 2020  I Roanda na Repoblikan'i Roanda dia firenena ao amin'ny faritra atsinanan'i Afrika, ao amin’ny ivon’ny faritry ny Farihy Lehibe. I Kigali no renivohiny. Manana velarana mirefy 26 338 km² i Roanda. Ireto ny manodidina azy mivatata: i Oganda no ao avarany, i Tanzania sy i Borondy no ao atsimony, ny Repoblika Demôkratikan'i Kôngô sy ny farihy Kivu no ao andrefany, ary i Kenia no ao atsinanany. Atao hoe Rwanda na Republic of Rwanda izy amin'ny teny anglisy fa Rwanda na Republique de Rwanda koa amin'ny teny frantsay. Atao hoe Repubulika y'u Rwanda izy amin’ny teny kiniaroanda, Republic of Rwanda amin’ny teny anglisy ary Jamhuri ya Rwanda amin’ny teny soahily. I Roanda no misy mponina makitroka indrindra eran’i Afrika (483 mp/km²) noho ny isan’ny mponiny mahatratra 12 712 431 tamin’ny taona 2020. Tao Roanda no nahitana ady an-trano nahafaty olona an-tapitrisany maro, dia ny Totsy sy ny Hoto. Ankehitriny dia i Roanda no isan’ny firenana azo lazaina fa mandroso indrindra aty Afrika. (tohiny...) |