Empira Ôtômàna

Ny Empira Ôtômàna empira natsangan' ny fianakavia-mpanjaka tiorka ôgoza, izay naharitra hatramin' ny fotoana aloha kelin' ny fipoahan' ny Ady Lehibe Voalohany. Teo anelanelan' ny taona 1299 sy ny taona 1923 no nisian' izany fanjakana izany. Noravàn' ny Ôtômàna ny Fanjakana Seljokidan' i Anatôlia sy ny Empira Bizantina mba hananganany ny Empira Ôsmanly (na Ôtômàna). Lasa empira ny Soltanata Ôtomana taorian' ny fanafihan' ny Ôtomàna an' i Kônstantinôpôlisy tamin' ny taona 1453.

Nanambatra ny herin' ny kalifata arabo sy ny tanjaky ny Bizantina io fanjakana io, ka lasa nampitohy kôntinenta telo rehefa tafapaka tamin' ny fara tampon' ny tanjany. Niitatra tany Eorôpa hatrany amin' ny sisin-tany manelanelana an' i Aotrisy amin' i Hôngria sy any Azia hatrany Persia, ka hatrany amin' ny morontsiraka andrefana sy atsinanan' ny Ranomasina Mena ary any amin' ny morontsiraky ny Ranomasina Mediteranea ao avaratr' i Afrika.

Amin' ny teny tiorka ôtômana dia atao hoe Devlet-i Aliyye-i Osmâniyye ny Empira Ôtômàna; fa amin' ny teny tiorka ankehitriny kosa dia Osmanlı İmparatorluğu.

Fantatra ihany koa amin' ny anarana hoe Empira Tiorka na Torkia io fanjakana islamika sonita noforonin' ny Tiorka Ôgoza io tamin' ny fotoam-panjakan' i Osman I tao Anatôlia avaratra tamin' ny taona 1299.

Ny fisandratan' ny Empira Ôtômana

Emirata lasa soltanata

Tamin’ ny fiandohan' ny taonjato faha-13 dia napetraky ny andriamanjaka seljokidan' ny Soltanatan' i Rum teo amin' ny sisin-tany andrefan' i Azia Minora ny foko torkômana maromaro nandositra an' i Azia Afovoany izay notafihin' ny Môngôly. Nanararaotra ny fihenan' ny herin' ny Seljokida ireo vondrona vao tonga ireo ka namorona emirata maromaro, izay nanjary nahaleo tena tamin' ny faran' io taonjato io.

Fanorenan' i Osman ilay empira

Araka ny angano, dia i Ertoğrul, mpitarika ny Kaiy (iray amin' ny foko tiorka ôgoza miisa efatra amby roapolo) manodidina ny taona 1230, dia nomen' ny soltana Kaykobad I ny faritra amin' ny sisin-tanin' i Söğüt (ao amin' ny ony Sakarya, any Torkia ankehitriny), izay nampiantohina ny fiarovana ny Seljokida amin' ny fanafihan' ny Empira Bizantina. Tamin' ny taona 1280 tany ho any dia nandova ny andraikitr' i Ertoğrul rainy i Osman. Tamin' ny Jolay 1302, nandresy ny Bizantina izy ary noho izany fandressena izany dia nitarika emirata iray tao avaratra-andrefana amin' i Anatôlia (ny Emirata Ôtômana na Beilikata Ôtômana). Noho ny nananganany ity emirata kely ity, dia nekena ho mpikambana voalohany tao amin' ny tarana-mpanjaka Ôtômana (na Ôsmanly) i Osman.

Fanitaran-tany ao Azia Minora nataon' i Ohrhan Gazi

Rehefa maty i Osman tamin' ny taona 1326 tany ho any, dia i Ohrhan Gazi zanany lahy no nandray ny fibaikoana ny tafika ary nanitatra ny tanin' ny Ôtômana any an-dafin' ny lohasahan' ny ony Sakarya: lasan’ izy ireo tamin’ izany ny tanànan’ i Bursa (1326), izay lasa renivohitra voalohan’ ny Ôtômana, sy i Nikea (Iznik ankehitriny, 1331) ary i Nicomedia (Izmit ankehitriny, 1337). Tamin' ny taona 1354, nantsoin' ny emperora bizantina Jôanesy VI Kantakozenôsy (mpandrombaka ny seza fiandrianana bizantina) ny tafika ôtômana, dia nitoetra maharitra teo amin' ny ilany ao Eorôpa amin' ny andilan-dranomasin' i Dardanelles, ka nanorim-ponenana tao Gallipolli (Gelibolu ankehitriny).

Fiitarana mankany Eorôpa nataon' i Murad I

Tamin' ny fitondran' i Murad I, izay nanohy ny pôlitikan' ny fanitaran-tany nataon' i Ohrhan, dia nanjary tompon' i Azia Minora saika manontolo ny Ôtômana. Herintaona taorian' ny fahazoana an' i Adrinôpôlisy (ankehitriny Edirne, 1361), dia lasa renivohitra vaovaon' ny Ôtômana ilay tanàna, ary nanamafy tamin' ny alalan' izany safidy izany ny fikasany hijanona any Eorôpa ny Ôtômana. I Murad I – izay soltana voalohany tao – dia nanao izay hananan’ ilay empira fitantanan-draharaha mahomby sy tafika matanjaka. Tany amin' ireo Balkana, izay teo ambany fahefan' ny Ôtômana amin’ ny ampahany be, ny miaramilan' i Murad I koa dia nahazo fandresena lehibe teo amin' ny Serba sy ny Bolgara: tamin' ny taona 1363 dia noreseny teo amin' ny ony Maritsa ny kroazada notarihan' i Louis I mpanjakan' i Hôngria ka nifehy an' i Bolgaria. Avy eo izy dia niverina niady tamin' ny Serba izay resiny tamin' ny 15 Jona 1389 nandritra ny ady tao Kôsôvô izay nahafatesany. Tamin' ny faran' ny fitondrany, ny Empira Ôtômana dia nandrakotra an' i Trakia (Thrace) sy an' i Makedônia (na Masedoana) ary ny ampahany be amin' i Bolgaria sy amin' i Serbia.

Fisedrana fahasahiranana

Ny tanim-pirenen' ny Serba dia teo ambany fanapahan' ny Ôtômana tamin’ ny fitondran’ ny andriamanjaka fahefatra Bayezid I, izay namita ny fakana an' i Thessalia ary manohy ny fanitaran-tany tao Anatôlia. Tonga hatreo ambanin' ny mandan' i Kônstantinôpôlisy (Istanbul ankehitriny) izay natao fahirano nandritra ny roa taona (1395-1397) izany.

Niray saina nanohitra ny fanafihan' ny Ôtômana mozilmana ny mpanjaka kristiana ary nanomboka kroazada izay nifarana tamin' ny fahapotehan' ny tafiky ny kroazada tao Nikôpôlisy tamin' ny 25 Septambra 1396. Na izany aza dia nihena ny fanitaram-panjakana nataon’ ny Ôtômana tany Atsinanana noho ny tafika môngôly notarihin' i Tamerlan. Tamin' ny Jolay 1402 dia resy teo akaikin' i Ankara i Bayezid.

Ny soltana Bayezid no voafonja voalohany azon' i Tamerlan, ary ny Empira Ôtômana dia nisedra fahasahiranana noho ny ady an-trano nandritra ny folo taona, satria nifamono handova fitondrana ny zanak' ilay soltana. Tamin' ny taona 1413 i Mehmed I (1413-1421) dia nahavita nandroaka ny rahalahiny ary avy eo dia nanomboka nanao izay hahamafy ny empira izay niverina indray tamin’ ny sisin-taniny talohan' ny 1402.

I Murad II zanany lahy sady mpandimby azy (1421-1444; 1446-1451) dia nahavita nampihena ny fahefan’ ny emperora bizantina tamin’ ny taona 1424, ary naka an' i Tesalônika (Salônika, 1430), rehefa avy namono ny ankamaroan’ ny vahoaka grika.

Tonga amin' ny fara tampon' ny tanjany

Ny fara tampon’ ny herin’ ny Empira Ôtômana dia niitatra, raha ny marina, nanomboka tamin' ny nidiran' i Mehmed II teo amin’ ny fitondrana tamin' ny taona 1451 ka hatramin' ny nahafatesan' i Suleiman I tamin' ny taona 1566. Ny zava-nitranga izay mametraka ny tanjaky ny Ôtômana dia ny famaboana sy fahazoana an' i Kônstantinôpôlisy, mariky ny fianjeran' ny empira farany teraka tamin' ny famirapiratana rômana.

Fanjakana natanjaka indrindra

I Mehmed II sy i Bayezid II

Tamin’ ny 29 May 1453, taorian’ ny fahirano fito herinandro dia azon’ ny soltana Mehmed II (1444-1446; 1451-1481) ny tanànan’ i Kônstantinôpôlisy. Ny renivohitra kristiana taloha tao amin' ny Empira Bizantina dia lasa renivohitra mozilmanan' ny Empira Ôtômana tamin' ny taona 1458 izay niova anarana ho Istanbul. Tamin' ny taona 1461, ny tanàna kely bizantina sisa farany, i Trebizonde (ankehitriny Trabzon), dia nianjera; ary dia nalain' ny Ôtômana koa i Bôsnia (1463) sy i Krimea (1475) ary i Albania (1476-1478). Niantoka ny fifehezana ny ranomasina avy eo ny Empira Ôtômana. Tamin' ny taona 1499, tamin’ ny fitondran’ i Bayezid II (1481-1512), dia nahazo fandresena voalohany tao Lepanto ny andian-tsambo ôtômana, nandreseny ny Venetiana (vahoakan' i Venezia).

I Selim I

Tamin' ny fitonran’ i Selim I, ny Empira Ôtômana dia manamafy ny fanjakazakany amin' ny tontolo mozilmana. Tapa-kevitra ny hampiray ny vahoaka mozilmana ny soltana ka nanafika ny Safavida izay siita tao Iràna ary nampiditra an' i Kordistàna sy an’ i Mesôpôtamia Ambony, izay sonita, ho ao amin’ ny tany feheziny. Tamin' ny taona 1516 sy 1517 izy dia niady tamin' ny Mamelòka, izay nanalany an’ i Siria sy i Ejipta sy i Hejaz. Rehefa napetraka eo ambany fifehezan' ny Ôtômana ny tanàna masin' i Meka (na Maka), dia nanambara ny tenany ho kalifa sy mpanompon' ireo tanàna masin' ny finoana silamo ireo i Selim.

I Suleiman

Nahatratra ny fara tampon’ ny tanjany ilay empira nandritra ny fitondran' ny zanany lahy, Suleiman I, izay nomen' ny Tiorka anaram-bositra hoe "Mpanao Lalàna". Notafihina ka dia azo i Belgrade tamin' ny taona 1521 ary dimy taona taty aoriana, taorian' ny fandresen' ny Ôtômana tamin' ny ady tao Mohács (29 Aogositra 1526), dia nisy prôtektôrata naorina tany Hôngria. Tamin' ny taona 1529, ny tafika ôtômana dia nandroso hatrany ivelan' ny sisin-tanin' ny Empiran' ny Habsborga, ka nandrahona ny tanànan' i Vienna tamin' ny fanaovany fahirano azy. Nampidirina tao amin' ilay empira koa i Iràka tamin' ny taona 1534, ary nifehy an’ i Mediteranea sy ireo fanjakana tany Berberia (any Afrika Avaratra) kosa ny andian-tsambo ôtômana.

Fandaminana ny fanjakana

Ny fahefana miaramila

Niankina tamin' ny tafika ny tanjaky ny Empira Ôtômana. Ny tafika ôtômana voalohany dia nahitana mpitaingin-tsoavaly Gazy (atao Sipahi), natosiky ny foto-keviny ara-pivavahana sy ny karama azo avy amin' ny firenena resy. Na dia mahay sy be herim-po aza ny Gazy dia tsy ampy ho lasa tafika matanjaka.

Ny tanora kristiana avy amin' ny firenena teo ambany fitondran' ny Ôtômana indrindra, izay nalaina an-keriny avy ao an-tanànany ary nomena fiofanana amin' ny fiadiana, no nahatonga ny tafika ôtômana hatanjaka. Efa tamin’ ny fotoana nanjakan' i Ohrhan Gazi (tokony tamin' ny taona 1324-1362) no nampiasaina ny fakana an-keriny. I Murad I mpandimby azy, izay tena mpanorina ilay empira, dia nanangana ny antokon-tafika sangany tao amin' ny Janisera, fikambanan’ andevo nomena andraikitra, izay nakana olona hatao mpiasam-panjakana amin' ny fitantanan-draharaha taty aoriana.

Ny andrim-panjakana

Ny soltana Murad I tamin’ ny voalohany dia nametraka ny fahefany tamin' ny "rà mandriaka", tamin' ny famonoana ireo izay mitady handova ny fitondrana (rahalahy, mpirahalahy tsy iray reny, zanak' olo-mpiray tam-po aminy). I Murad I no mametraka ny rafitra nitantanana ny fanjakana izay naharitra taty aoriana nandritra ny tantaran' ilay empira. Nampihatra fahefana tsy refesi-mandidy ilay soltana teo amin' ny sehatra ara-pôlitika sy ara-pivavahana.

Mandra-pahatongan' ny fanapahan' i Suleiman I, ilay lehibe fara tampon’ ny tafika dia nitarika ny miaramilany hitety tany amin' ny ady (taorian' izany dia ny viziry no nisahana izany andraikitra izany). Toy izany koa, ny soltana, izay misolo tena an' Andriamanitra eto an-tany, dia lohan' ny fianakaviambe mozilmana sonita. Satria ny empirany no nahitana ny tanàna masin' i Meka sy i Medina, dia nametraka ny tenany ho ambony noho ny andriamanjaka mozilmana hafa izy.

Amin' ny maha olona faharoa ny viziry lehibe ao amin' ny fanjakana, nanomboka tamin' ny fitondran’ i Mehmed II, dia nitarika ny filankevitry ny governemanta (Divan) izy. Izany filankevitra izany dia nahitana viziry, nahitana ny lehiben' ny Janisera (agha), nahitana solontenan' ny tafika hafa ary nahitana ny solontenan' ny fitsarana, ary koa ny toponandraikitra amin’ ny fitantanam-bola. Hatramin' ny taona 1654 dia natao tao amin' ny lapam-panjakana Topkapi tao Istanbul ny fotoam-pivorian' ny Divan, talohan' ny hamindrana azy ao amin' ny lapan' ny viziry lehibe, antsoina amin' ny teny tiorka hoe Bâb-ı Âli ("Vavahady Avo"). Tsy manatrika mivantana ny soltana, nefa afaka manara-maso azy ireo amin' ny alàlan' ny varavarankely misy makarakara.

Ny fitantanan-draharaha tany amin' ny faritany lehibe, izay nivangongo ao amin' ny renivohitra, dia niandraiketan' ny mpiasam-panjakana ambony antsoina hoe belerbey, fa ny firenena resy sasany kosa dia mbola nofehezin' ny andriana eo an-toerana, izay mandoa hetra ho mari-panajana ny andriamanjaka ôtômana.

Fiarahamonina ahitana vahoakan' ny firenena maro

Ny Empira Ôtomana — izay nampiasa ny fiteny tiorka ho fiteny ôfisialy ary ny finoana silamo ho fivavaham-panjakana - dia nahitana foko sy kolontsaina ary fivavahana isan-karazany. Ny Tiorka, ny Arabo, ny Tsigàna, ny Berbera, ny Kôpta, ny Grika ary ny Slava indrindra no mandrafitra ny vahoaka ao amin’ ity empira midadasika ity. Na dia ny finoana silamo aza no fivavahana nanjaka indrindra (anjakan’ ny Sonita, nefa ahitana koa ny Siita) dia maro amin' ny vahoakan' ny soltana no manaraka ny finoana kristiana (katôlika na ôrtôdôksa) na Jiosy (Sefarada, Askenazy, sns.).

Ao amin’ izany toe-javatra izany, nandritra ny ankamaroan' ny fotoana nampisy azy, dia nanaja ny maha tokana sy ny fiavahan' ny foko tsirairay ilay fanjakana, ka ny vahoaka eo ambany fifehezan’ ny Ôtômana dia nanohy niteny ny fiteniny sy nanatanteraka an-kalahana ny fivavahany avy.

Araka ny fanao silamo da nomena ny satan’ ny vahoaka voaaro (Dhimmi) ny Jiosy sy ny Kristiana ôrtôdôksa, ka navela hanana ny fitsarany manokana momba ny raharaha anatiny ao amin' ny vondrona misy azy avy (millet) izy ireo. Raha ny marina, ny Kristiana ôrtôdôksa dia manaiky, fara fahakeliny hatramin' ny taonjato faha-17, ny fahefana ôtômana, satria nanana fahafahana lehibe kokoa noho ny teo ambanin' ny Empira Bizantina izy ireo.

Mandoa hetra be kokoa noho ny fahafolon-karena aloan' ny Mozilmana izy ireo, nefa tsy nizaka, toy ny tamin' ny Bizantina, ny ziogan' ny aristôkrasia (izay tsy nisy tao amin' ny Empira Ôtômana). Ny fanovana finoana ny vahoaka eorôpeana teo ambany fanapahan' ny Ôtômana dia tsy nahomby tanteraka afa-tsy tany Albania sy tany Bôsnia. Nandray anjara amin' ny fitantanan-draharaham-panjakana sy amin' ny lafiny fampianarana sy fikarohana ary amin’ ny zavakanto ny Kristiana sy ny Jiosy.

Ny siansa sy ny literatiora ary ny zavakanto

Ny siansa sy ny literatiora ary zavakanto, izay nankasitrahan' ny soltana sy ny vadiny maro, dia nivoatra tsara nandritra ny taonjato telo voalohany nisian’ ilay empira. Teo anelanelan' ny taonjato faha-16 sy faha-18 dia i Istanbul no foibe ara-kolontsaina lehibe indrindra tao amin' ilay empira, eny fa na dia teo amin' ny tontolo mozilmana aza, izay nahasarika mpanakanto isan-karazany: maritrano, haisoratra (indrindra ny tononkalo sy ny tantara), ny soratra voakaly, ny sary atao amin’ ny boky, ny zavakanto haingon-trano (anisan' izany ny zava-bita amin’ ny tanimanga sy ny karipetra), ny mozika ary ny dihy.

Ny olo-malaza indrindra tao amin' izany hetsika ara-kolontsaina izany dia ilay mpanao maritrano Sinan, tompo-marika amin' ny zavakanto ôtômana klasika nandritra ny fanapahan' i Suleiman I, nanao ny môskea Süleymaniye ao Istanbul (1550-1557), izay zava-bitany tsara indrindra.

Fihozongozonan' ilay empira

Ny vanim-potoan' ny loza

Tamin' ny fahafatesan' i Suleiman I tamin' ny taona 1566, ny zanany lahy Selim II (1566-1574) no nandimby azy. Nandritra ny fitondrany, ny Empira Ôtômana dia sambany resy tamin' ny 7 Ôktôbra 1571, tao Lepanto, izay naharava ny andian-tsambo tamin’ ny famelezan’ ny tafika eorôpeana mitambatra (ny fanjakan' ny papa, ny Espaniôla, ny Aotrisiana, ny Venetiana ary ny mpitaingin-tsoavalin’ i Malta) ho valin’ ny fakan’ ny Ôtômana an' i Kiprôsy (na Kipra) iray taona talohan’ izay. Izany faharesena izany, izay tsy nisy vokany teo no ho eo, dia nanamarika fiovana lehibe teo amin’ ny tantaran’ ilay empira.

Nanomboka nikomy ny Janisera nandritra ny fitondran’ i Murad III (1574-1595). Nitombo ny fikomiana. Niha-maro ny tsy nankato ny fahefan' ny soltana. Nanomboka tamin' ny taona 1622, rehefa novonoin' ny Janisera i Osman II (1618-1622) taorian' ny fanesorana azy, dia samy nanohitra ny fahefan' ny soltana izy ireo sy ny viziry izay nampiasa ny fahefana tokoa. Tamin' ny Aogositra 1648, i Ibrahim I (1640-1648) dia niharan' izany koa. Tamin’ ny fitondran’ i Mehmed IV mpandimby azy (1648-1687) no nifarana ilay antsoin’ ny mpahay tantara ôtômana hoe “vanim-potoanan’ ny loza”, rehefa lasa viziry lehibe i Mehmed Koprulu (1656).

Na izany aza dia nanomboka ny fitontonganan’ ny empira, noho ny korontana anatiny sy ny fitomboan’ ny tanjaky ny Tandrefana ara-tafika sy indrindra ara-toekarena. Nivadika ny zotram-pifandraisana ara-brotra, ka ny Tandrefana izao no nanondrana ny vokatra vitany any amin' ny Empira Ôtômana, izay very koa ny ampihimamba ara-barotra tamin' i Azia Atsimo sy Azia Atsimo-Atsinanana (nantsoina hoe Indes), noho ny fampiasana ny lalana an-dranomasina mandalo an’ i Cabo da Boa Esperança.

Faharesena ara-tafika

Ny fifanarahana tao Karlowitz

Taorian’ ny tsy fahombiazan’ ny fanaovana fahirano an’ i Vienna (Jolay-Septambra 1683) dia nivadika ho amin’ ny tombontsoan’ i Aotrisy ny ady teo amin’ ny Habsborga sy ny Ôtômana. Niditra tao Serbia sy tao Bôsnia ny Aotrisiana taorian’ ny fandreseny tao Mohács tamin’ ny taona 1687.

Ny soltana Mustafa II (1695-1703), rehefa resy tamin' ny taona 1696, dia voatery nanao sonia ny fifanarahan’ i Karlowitz (26 Janoary 1699), fifanarahana voalohany tsy nankasitrahan' ny Ôtômana izay namoy an’ i Hôngria sy an’ i Transylvania izay nomena an' i Aotrisy, i Podolia nalain' ny Pôlôney, i Morea sy i Dalmatia nilaozan' i Venizia. Ny tanin' ny Balkana anefa nalain' ny Ôtômana indray, ary ny "fiadanan' i Sistova" (Svichov, 4 Aogositra 1791), izay nanamafy fa tsy nanova ny toe-javatra nisy, dia nampitsahatra ny adin’ ny Aotrisiana sy ny Tiorka.

Ireo ady voalohany teo amin' ny Rosiana sy ny Tiorka

Nanomboka tamin' ny taona 1676 dia niady an' i Krimea sy ny Torkia i Rosia. Ity ady vaovao ity, izay niseho tamin' ny taona 1736 hatramin' ny 1739 (ady Rosiana-Tiorka fahadimy), dia nifarana ho amin’ ny tombontsoan’ ny Empira Ôtômana. Tamin’ izany i Frantsa - izay, hatramin' ny nisian' ny fifanekena teo amin' i François I sy i Suleiman I, izay nahazo tombontsoa tamin' ny sata ara-barotra manokana tao amin' ilay empira (famerana ny hetra sy ny haban-tseranana tokony haloa) - dia niditra an-tsehatra nanampy ny Rosiana. Nisy anefa fifandonana vaovao, natomboky ny Ôtômana tamin' ny taona 1768, izay nanampy ny fandrosoan' i Rosia.

I Rosia, rehefa niditra an-tsehatra hanohana ny fikomian’ ny Grika tao Morea, dia nandrava ny andian-tsambo ôtômana teo akaikin' i Smirna. Nirodana tanteraka ny tafika an-dranomasina ôtômana. Tamin’ ny 21 Jolay 1774 dia voatery nanao sonia ny fifaneken’ i Kutchuk-Kaïnardji ny soltana Abdül Hamid I, izany dia nahazoan’ i Rosia an’ i Krimea, ny fifamoivoizana malalaka ao amin’ ny Ranomasina Mainty sy ny Ranomasina Mediteranea, ary lasa mpiaro ôfisialy ny Kristiana ôrtôdôksa i Rosia. Io fifanarahana io dia nahafahan’ ny Rosiana niditra an-tsehatra amin' ny raharahan’ ny Ôtômana, izay nanamarika ny fiandohan' ny "raharahan' ny Atsinanana". Nanomboka tamin’ izay dia hifandona momba ilay empira mitontongana ny firenena lehibe eorôpeana.

Fiharavan' ilay empira

Fihabetsahan' ny olana

Ny vanim-potoan' ny Tanzimat

Manoloana ny mety haharava ilay empira dia nanandrana nanavao ny fanjakana ny soltana nifandimby. Ny andrana nataon’ i Selim III (1789-1807) handamina indray ny tafika dia niafara amin' ny famonoan' ny Janisera azy. Tamin' ny taona 1826, i Mahmud II (1808-1839) dia namono ireo Janisera ireo ary afaka nanao fanavaozana ny fitantanan-draharaha sy ny fanabeazana ho an' ny daholobe. Nanangana tafika misy karama sy voafehy izy. Tsy nisy vokany firy anefa ireo andrana voalohany ireo.

Etsy ankilany, satria nampihena vetivety ny hambompon' ny Rosiana ny fitsabahana ara-diplômatika nataon' i Angletera, dia afaka nanohy ny pôlitikan' ny fanavaozana (Tanzimat) i Abdülmacid I (1839-1861). Lasa laîka ny fitsarana ary nambara ny fitovian-jon' ny olom-pehezin' ny Ôtômana rehetra, na Mozilmana na tsia. Io fanapahan-kevitra io dia nanafaingana ny fivakivakisan’ ilay empira, izay niteraka ady mahery vaika teo amin' ny Mozilmana sy ny tsy mozilmana. Nesorina tamin’ ny toerany i Abdülaziz nandimby an’ i Abdülmacid I (1861-1876).

Ny fahaterahan' ny "raharahan' ny Atsinanana"

Nandritra ny fotoana nanjakan’ i Selim III (1789-1807), i Ejipta, taorian’ ny diaben' i Bonaparte (1799-1801), dia teo ambany fifehezan’ i Mehmed Ali Pasha, izay mpanjaka mpanompo tia korontana. Nanambara ny fahaleovantenany i Siria; nikomy tao Hejaz ny Oahabita, toy izany koa ny Serba any Balkana

Nisy vokany lehibe anefa ny ady fahaleovantena grika, izay nanomboka tamin' ny taona 1821. Namporisika ny fidirana an-tsehatry ny firenena eorôpeana hiady amin' ny Ôtômana izany ady izany, nandrisika an' i Mehmed Ali, izay nitadiavan' ny soltana famonjena hanafaka ny tenany amin' ny fanjakazakan' ny Ôtômana. Nosoniavina tamin' ny taona 1829 ny fifanarahan’ i Adrianôpôlisy izay nandraikitra ny fahaleovanten' ny Grika sy ny fizakantenan' ny Serba, nahatonga an' i Rosia ho afaka mandeha an-tsambo malalaka eo am-bavan' ny ony Danube sy ao amin' ny Ranomasina Mainty.

Tamin' ny taona 1832, ny tafika egiptiana notarihin' i Ibrahim Pasha dia naka an' i Palestina sy i Siria, ary nanao fahirano an' i Kônstantinôpôlisy. Nilaina ny fanampian’ ny Rosiana mba hamonjena an’ ity tanàna ity. Nanomboka amin’ izay, ny firenena eorôpeana, izay nanana hambompo hanitatra ny fanjakany amin' ny alalan' ny fakana ny tanin' ny Empira Ôtômana, dia nanjary maika kokoa amin' ny famahana ny olana ara-diplômasia manoloana ny faharavan' ilay empira.

Tamin' ny fiafaran' ny Ady tao Krimea, ny fifanarahana tao Paris (30 Marsa 1856) dia niaro ny tsy fanombinana amin' ny tanin' ny Ôtômana tsy halain’ ny Rosiana, fa nanamafy ny fidiran’ ny Eorôpeana an-tsehatra, tamin' ny taona 1860 kosa dia nirongatra avy amin' ny lafin-tany rehetra ny fikomiana, izay samy nandray anjara taty aoriana amin' ny fanafainganana ny faharavan’ ny Empira Ôtômana. Ny fikomian' ny Droza tamin' ny taona 1860 sy ny fandripahana olona natao tamin' ny Kristiana marônita tany Libàna dia nahatonga ny fidirana an-tsehatry ny miaramilan' i Frantsa tao amin' ilay firenena, izay teo ambany fitondran' ny Frantsay. Tamin' ny taona 1875 sy 1876 dia nikomy koa i Bôsnia, i Bolgaria, i Serbia ary i Môntenegrô. Niditra an-tsehatra tamin' ny taona 1877 noho ny famonoana ny Kristianina nataon’ ny bashi-buzuk (mpitaingin-tsoavaly mpikarama an' ady tao amin’ ny tafika ôtômana).

Ny Kôngresy tao Berlin

Tamin' ny taona 1878, ny soltana Abdül Hamid II (1876-1909) dia tsy maintsy nanaiky ny fifanarahana natao tao San Stefano, izay nodinihina tao amin' ny Kôngresy tao Berlin. Ny firenena eorôpeana no nanapaka momba ny hiafaran' ilay empira: lasa nahaleo tena i Serbia sy i Môntenegrô ary i Romania. Naverina amin’ i Gresy i Thessalia sy i Epirôsy, naverna amin’ i Rosia i Bessarabia, ary i Aotrisy kosa nibodo an' i Bôsnia-Herzegôvina.

Nandritra izany fotoana izany, ny fandaniana nateraky ny fanavaozana sy ny fahaverezan' ny fidiram-bolan’ ny empira nanesorana ampahan-tany dia nitarika ny Empira Ôtômana ho bankirompitra. Napetraka eo ambany fiahian’ ny Frantsay sy ny Anglisy miaraka ny toekaren' ilay firenena. Ny soltana, noho ny faneren' ny mpandala fahalalahana tao amin' ny hetsika "Tanora Ôtômana", dia nanaiky hanolotra Lalampanorenna ho an' ny fanjakana tamin' ny taona 1876, hametraka rafitra misy fitondrà-mpanjaka fehezin' antenimiera ary mametraka ny fahalalahan' ny tsirairay sy ny fahalalahan’ ny fivavahana ao amin' ny lalàna fototra. Tamin’ ny taona 1878 anefa izy dia namerina indray ny governemanta tsy refesi-mandiny.

Tsy tafarina ihany ilay empira. Taorian' ny fandripahana ny Armeniana, teo anelanelan' ny taona 1894 sy 1896, ny Fanjakana Ôtômana dia noroahina tsy ho isan’ ny firenena rehetra. Tamin' ny taona 1897 dia nanafika ary nahazo an' i Kreta ny Grika. Ny tany Makedônia kosa dia nanjakan’ ny asa fampihorohoroana nataon' ny Komitadji.

Fitakiana fahalalahana sy fanindrahidran-tanindrazana

I Enver Pasha sy ny Tanora Tiorka

Ny manamboninahitra izay nanangana ny hetsiky ny Tanora Tiorka tamin' ny taona 1895, dia nikarakara fikomiana miaramila nifototra tao Makedônia tamin' ny taona 1908, izay nanery ny mpitondra fanjakana lozabe hamerina ny Lalàmpanorenana sy ny Antenimiera. Nanambara ny fahaleovantenany i Bolgaria tamin' ny taona 1908 ary i Aotrisy kosa nampiditra an' i Bôsnia-Herzegôvina hofeheziny tamin' ny taona 1909. Nanafika an’ i Istanbul ny tafik' i Tesalônika izay nofehezin' ny Tanora Tiorka, nanaisotra an’ i Abdül Hamid II teo amin’ ny fitondrana sady nametraka an' i Mehmed V teo amin’ ny fitondrana. Ny fahefana, hatramin’ izay ka hatramin’ ny taona 1918, dia teo am-pelan-tanan’ i Enver Pasha.

Ny ady tao amin' ny faritry ny Balkana

Niady hatrany ny Fanjakana Ôtômana hatramin' ny faharavany: voalohany niady amin' i Italia, izay naka an' i Tripolitania tamin' ny taona 1912; avy eo tany amin' ny Balkana izay tsy maintsy niatrehany ny fikambanan' i Serbia sy i Môntenegrô sy i Bolgaria ary i Gresy. Tamin' ny taona 1913, taorian' ny fanaovan-tsonia ny fifanarahana tany Lôndra sy tany Kônstantinôpôlisy, ny hany sisa tavela tamin' ilay empira dia i Anatôlia sy ny tapany andrefana amin' i Trakia ary i Istanbul any Eorôpa, ary koa i Hejaz ao amin' ny Saikanosy Arabo.

Vita taorian' ny Ady Lehibe Voalohany ny fitsinjarana an’ ilay empira. Namela an' i Torkia hanampy an' i Alemaina sy i Aotrisy-Hôngria i Enver Pasha. Tamin' ny taona 1916 dia nankasitraka ny fikomian’ ny Arabo nanohitra ny fanjakazakan’ ny Ôtômana ny Anglisy. Resy tamin’ ny taona 1915 tao Dardanelles ireo firenena mpiara-dia (Allies) nefa nanohy ny fanafihana ary nanery ny Tiorka hanao sonia ny fampitsaharana ady tao Moudros tamin’ ny Ôktôbra 1918. Nihena ny tanin’ ilay empira ka tsy nisy sisa afa-tsy i Anatôlia.

Faharavan' ilay Empira

Nanendry governemanta natokana ho an' ny mpandresy tamin' ny Marsa 1919 ny soltana Mehmed V, nitarika hetsika mpanindrahidra tanindrazana kosa i Mustafa Kemal (izay atao hoe Atatürk). Tamin’ ny Ôktôbra 1919 dia nikarakara fifidianana izy ary lasa lehiben’ ny governemanta tamin’ ny Avrily 1920. Taorian’ ny fanafihana nataon’ ny Grika tany Anatôlia dia nanaiky ny hanao sonia ny fifanarahana tao Sèvres (Aogositra 1920) i Mehmed V, fifanarahana izay namoizany ny faritany arabo rehetra sy ny fanasaratsarahana an’ i Anatôlia. I Mustafa Kemal no nitarika ny fanafihana miaro tanindrazana namaliana ny fanafihan’ ny Grika, izay voatohitra tamin' ny taona 1922.

Tamin' ny Jolay 1923 dia neken' ny firenena mpiara-dia tamin' ny fifanarahana tao Lausanne ny fandresen' i Mustafa Kemal. Tamin' ny 20 Ôktôbra 1923 no nambara ny fijoroan’ ny Repoblikan' i Torkia, ka i Mustafa Kemal no mpitondra azy voalohany. Tamin’ ny taona nanaraka, ilay kalifata – izay lova farany avy amin' ny Empira Ôtômana - dia nofoanana.

Jereo koa