Bezanozano

Trano bezanozano

Tanàna bezanozano

Ny Bezanozano dia vondrom-poko eto Madagasikara, ao amin' ny tany lemaka manodidina an' i Mangoro, voafaritry ny tany onenan' ny foko Sihanaka ao avaratra, ny Betsimisaraka ao atsinanana, ary ny Merina ao andrefana. Ireto ny tanàn-dehibe ao: Moramanga sy Beparasy ary Anjiro. Ny Bezanozano dia heverina fa anisan' ny vondrom-poko malagasy voalohany niorim-ponenana teto Madagasikara, izay monina any amin' ny faritra afovoan-tany eo anelanelan' ny faritra iva misy ny Betsimisaraka sy ny havoanan' Imerina. Izy ireo dia mifandray amin' ny Vazimba, mponina voalohany indrindra teto Madagasikara, ary ireo fasana vazimba maro manerana ny faritra misy ny Bezanozano dia toerana fanaovana fivahiniana masina sy fombafomba ary sorona, na dia mino aza ny Bezanozano fa tsy fantatra ny taranak' ireo razana tranainy indrindra ireo. Toy ny Merina izy ireo ka manao lanonam-pamadihana. Manodidina ny 100 000 ireo Bezanozano mipetraka eto Madagasikara tamin' ny taona 2013.

Ny varotra andevo sy ny varotra tamin' ireo sambo mpivarotra Eorôpeanina teny amin' ny morontsiraka atsinanan' i Madagasikara tamin' ny taonjato faha-18 dia nanan-karena be ny Bezanozano ka nahatonga ny fipoiran' ny tanànan' ny mpivarotra lehibe toa an' Ambatondrazaka sy Moramanga tao amin' faritra Ankay. Noteren' ny mpanjaka merina Andrianampoinimerina hanompo azy izy ireo tamin' ny voalohany, tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-18, ary voafehin' ny mpanjaka Radama I tanteraka nanombola tamin' ny taona 1817. Tamin' ny Bezanozano teo ambany fitondran' ny Merina, dia voatery niasa mafy amin' n' ny fitaterana entana tsy andraisan-karama teo anelanelan' Antananarivo renivohitry ny Merina sy ny seranan-tsambon' i Toamasina, izay nitarika ny fihavitsian' ny mponina tao amin' ny faritra Ankay sy ny fampahantrana ny mponina. Ny anarana hoe Bezanozano dia lasa nitovy amin' ny hoe "andevo". Nanomboka taorian' ny fanjanahan-tany frantsay tamin' ny 1896 ny ezaka fanatsarana ny fahafahana ara-toekarenan' ny Bezanozano, ary taorian' ny fahaleovantena tamin' ny 1960 dia nipoitra ny hetsika teo an-toerana hialana amin' ny fiheverana ny fisian' ny saranga ara-tantara izay nampihremotra ny fiarahamonina. Ankehitriny dia ny fambolena no fiveloman' ny Bezanozano ambanivohitra.

Ny maha izy azy ny Bezanozano

Fandrindrana ara-pôlitika tsy naharitra ny an' ny Bezanozano ary tsy nisy firaisankina matanjaka tao aminy. Ny anaran'izy ireo dia midika hoe "ireo manao randran-kely maro" raha ilazana ny taovolony mahazatra. Ny tanànan' Ambatondrazaka no foiben'ny vondrom-poko bezanozano tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-18. Manodidina ny 100 000 ny Bezanozano eto Madagasikara tamin' ny taona 2013.

Ny fitsinjaran' ny vondrom-poko eto Madagasikara

Tantara

Ny Bezanozano dia nonina tany amin' ny ala mahavokatra eo anelanelan' irep lemak' Imerina andrefana sy ny ala mando amorontsiraka any atsinanana amin' ny faritra antsoina ara-tantara hoe Ankay. Nipetraka tao amin' ny tanàna mimanda nofehezin' ny filoha izy ireo. Ny niandohan' ny maha-izy azy ireo miaraka dia ny fivavahana amin' ny sampy fiarovana miisa iraika ambin' ny folo voalaza fa nentina avy any amin' ny tanin'i ny Sakalava. Araka ny finoan' ny besinimaro, ny Bezanozano dia mety ho taranaky ny Vazimba, mponina voalohany teto amin' ny Nosy. Ny lovantsofina am-bava dia milaza fa ny Bezanozano dia niaina tao amin' ny vondrom-piarahamonina madinika izay notarihin' ny zokiolona tao an-tanàna. Niarahan' ny mponina ny fanatontosana raharaham-pitsarana tamin' ny alalan' ny fifampidinihana ampahibemaso mba hisian' ny marimaritra iraisana.

Ny fiarahamonin' ny Bezanozano dia tonga tamin' ny andro volamenany tamin' ny taonjato faha-18, izay nanaovany ny raharahan' ny mpanelanelana amin' ny varotra teo amin' ny Merina any amin' ny faritra avo sy ny Eorôpeana sy Arabo mpivarotra andevo tonga teo amin' ny morontsiraka atsinanana. Indraindray ny Bezanozano dia nifampiraharaha mivantana tamin' ireo mpivarotra frantsay; nosamborina ny sasany ary namidy ho andevo. Io andraikitra maha mpanelanelana io dia nahafahan' ny Bezanozano nanangona harena be amin' ny andevo sy ny omby. Nisy tamin' ireo harena ireo no azo tamin' ny alalan' ny fanafihana andevo teny amin' ireo mponina tao amin' ny Fanjakan' Imerina mifanolo-bodirindrina aminy, izay tao anatin' ny ady an-trano niteraka tsy filaminana tamin' izany. Lasa foiben' ny varotra ho an' ny Bezanozano ny tanànan' i Moramanga. Nitombo be ny isan' ny andevo nananan' ny Bezanozano tamin' ny tapaky ny taonjato faha-18, ka tamin' ny 1768 dia nipoaka ny fikomian' ny andevo; nangataka ny fanampian' ny Eorôpeanina ny Bezanozano mba hampijanonana izany. Mba hanamafisana bebe kokoa ny toekarenany, dia nanao fifanarahana tamin' ny Fanjakana Betsimisaraka izay natanjaka tao atsinanana ny Bezanozano. Nanana fifandraisana ara-toekarena tsy tapaka tamin' ny Eorôpeana izy ireo ka afaka nanolotra piastra espaniôla ho fanampin' ny andevo atakalo basy avy amin' ny mpivarotra eorôpeana. Matetika ireo mponina amin' ny tanàna mifanila amin' ny tanin' ny Bezanozano no nasaina hanampy amin' ny fitaterana ny entam-barotry ny Bezanozano satria nihoatra ny isan' ny mpiasa bezanozano afaka manao izany ny isan' ny olona ilaina amin' izany. Tany amin' ny faramparan' ny taonjato faha-18 dia niely tamin' ny faritra avo roa heny noho ny haben' ny velaran-tany heveriny ho tanindrazany ankehitriny ny Bezanozano, manomboka any Angavokely any andrefana ka hatrany amin' ny hantsan' ny Betsimisaraka miantsinanana, ary mianatsimo hatrany amin' ny 12 km miala an' i Beparasy. Nipoitra tamin' io fotoana io ny mpanjaka bezanozano voalohany sady tokana, dia Randrianjomoina. Ny haren' ny faritra dia nandrisika fanjakana maro hafa hanandrana handresy an' ny tanin' ny Bezanozano, saingy tsy nisy nahomby raha tsy ny mpanjaka Andrianampoinimerina avy any Imerina mpifanolo-bodirindrina (1810), izay namela an-dRandrianjomoina sy ireo filohan' ny Bezanozano hihazona ny toerany, fa nitaky amin' izy ireo ny fahandoabana vola ho fanomezam-boninahitra azy isan-taona. Nafana fo nanohitra ny fahefan' Andrianampoinimerina nandritra ny fotoana nanjakany ny Bezanozano ary tsy nety nisaona tamin' ny nahafatesan' io mpanjaka io. Tamin' ny nahafatesan' ilay mpanjaka merina, dia nikomy tamin' ny manam-pahefan' ny Fanjakan' Imerina ny vahoaka bezanozano maro hafa. Namaly faty Radama I, zanany lahy sady nandimby azy, ka nandoro tanàna lehibe Bezanozano sy namono ny mponina tao. Radama sy ny miaramilany miisa 30 000 no nahafehy soa aman-tsara ny tanin' ny Bezanozano nanomboka tamin' ny taona 1817, nankany Toamasina, izay vao mainka nanitatra ny fahefany tamin' ny Betsimisaraka. Nametraka ny fifehezana ny Bezanozano i Radama ka nampanao fanompoana (asa tsy andraisan-karama atao ho solon' ny hetra) mba hamokatra vary sy omby ary entana be dia be hafa izay homena ny mpanjaka merina ho hetra isan-taona. Nosokafan-dRadama I ny lalam-pitaterana lehibe miainga ao Antananarivo renivohitra, mamakivaky ny tanin' ny Bezanozano ka hatrany amin' ny seranan-tsambon' i Toamasina. Ny mpanjakavavy Ranavalona I nandimby azy dia nanangana orinasa fanefana fitaovam-piadiana tao Mantasoa any amin' iny faritra iny ary lalam-pitaterana faharoa mihazo an' i Toamasina, izay mamehy tsara ny ilany atsimon' ny tanin' ny Bezanozano eo anelanelan' ireo lalam-barotra roa lehibe ireo. Vokany, noraofina ny mponina teo an-toerana mba hanao asa maimaimpoana ho an' ny tetikasam-panjakana lehibe toy ny fikojakojana ny lalana sy ny fanohanana ny fitaterana mitanjozotra. Nifamatoptra tamin' ny asa tsy karamaina sy ny fitaterana entana ny Bezanozano tao an-tsain' ny Merina maro, hany ka nisy fomba fijery miforona izay tsy mitsahatra mandraka ankehitriny izay mampifangaro ny anarana hoe Bezanozano amin' ny hoe andevo. Io pôlitika io dia vokatry ny naha lao monina ny faritra Ankay. Tamin' ny taona 1830 dia nisy fikomiana nataon' ny Bezanozano tamin' io asa an-terivozona io ka nanelingelina ny varotra teo anelanelan' ny renivohitra sy ny morontsiraka atsinanana mandra-pandravan' ny tafika merina an' izany. Ny harena voajanahary ao amin' ny faritanin' ny Bezanozano dia notrandrahana bebe kokoa tamin' ny fitondran' ny Merina, anisan' izany ny hazo sy ny vy; be dia be tao amin' ny ampahany amin' ny tanin' ny Bezanozano ny akoram-by satria tsy mbola nianatra nanefy azy io ny mponina ao an-toerana. Ny kolontsaina merina koa dia nitombo nandritra ny taonjato faha-19 ka nampiditra ny fambolena voanjo sy tsaramaso ary ny fanamboarana fasana vato sy trano gasy.

Tamin' ny fanjanahan' ny Frantsay an' i Madagasikara tamin' ny taona 1896, dia nisy fanavaozana hafa avy any Imerina nampidirina tsikelikely, toy ny tanimbary voatondraka an-tanety, ny saretin' omby ary ny fanamboarana fitaovana amin' ny vy. Maro ireo Merina mpifindra monina no nanorim-ponenana tao amin' io faritra io nanomboka tamin' ny taona 1920, izay mpanao raharaham-barotra sy mpangoron-karena amin' ny fitrandrahana ala. Taorian' ny nahazoan' i Madagasikara ny fahaleovantena tamin' ny taona 1960, dia nisy hetsika ara-tsôsialy matanjaka teo amin' ny Bezanozano mba hamerina indray ny maha Bezanozano azy tamin' ny fesorana ny teritery mifandray amin' ny saranga sy ny andraikitra ara-tsôsialy ara-tantara mba hisian' ny fahafahana sy fitoviana bebe kokoa. Nikatsaka ny hisian' ny fitovian' ny fandraisana anjaran' ny taranaky ny andriana bezanozano sy ny andevo ireo tompon' andraiki-panjakana ao amin' ny antoko pôlitika Parti Social Démocrate de Madagascar (PSD), sady nanao izay hahakely fisoloan-tena ny vahoaka Merina ao an-toerana. Taorian' ny rotaka tamin' ny taona 1972 izay nandrava ny fitondran' i Tsiranana sy nampiditra ny fitondran' ny Antoko Revolisionera Malagasy (AREMA) notarihin' i Didier Ratsiraka, dia naleon' ny fitondrana foibe niara-niasa tamin' ireo filohan' ny vohitra nentim-paharazana, izay mazàna zokiolona bezanozano.

Fiarahamonina

Fifandraisan' ny fianakaviana

Zokiolona bezanozano tamin' ny taona 1841.

Ny andraikitry ny lahy sy ny vavy ao amin' ny fianakaviana bezanozano nentim-paharazana dia voafaritra tsara. Ny lehilahy no mandray anjara mavitrika amin' ny dinika momba ny fiainam-bahoaka, ary tompon' andraikitra amin' ny fanamboaran-trano, amin' ny fitadiavam-bola hiantohana ny filan' ny fianakaviana, ary ny fanomanana ny tanimbary hambolena. Ny vehivavy no tompon' andraikitra amin' ny fanenomana, ny fikarakarana ny voly, ny fantsakana rano, ny fikarakarana ny tokantrano ary ny fandrahoana sakafo. Toy izany koa, ny vehivavy dia manaraka aoriana rehefa miaraka amin' ny lehilahy. Nino ireo lehilahy bezanozano miasa amin' ny filanjana entana fa raha sendra misy vehivavy mandalo eo anoloany mandritra ny fiasana, dia haratra izy amin' ny manaraka raha hanandrana hitondra entana.

Finoana sy fivavahana

Ny Bezanozano dia mamboly vary amin' ny tanimbary voatondraka ary tsy manapaka ala tsy vaky lay, satria misy fasana vazimba sy toerana voajanahary onenan' ny fanahy ary fonenan' ny babakoto izay fady. Ny Betsimisaraka mpifanolo-bodirindrina amin' izy ireo anefa mitady ala vaovao hokapaina hahazoana ahitra hohanin' ny biby fiompy sy hanaovana tanim-boly vaovao, ary mihevitra ny tany tsy voavoly ho tsy misy tompony. Io fahasamihafan' ny fomba fijery io no nahatonga ny Betsimisaraka hitsabaka amin' ny tany izay heverin' ny Bezanozano fa azy, ka niteraka disadisa teo amin' ny vahoaka mpifanila.

Ny ankamaroan' ny Bezanozano dia manaja ny razana, izay antsoina hoe zanahary indraindray. Neken' izy ireo ny fisian' ny zanahary lahy sy zanahary vavy, izay tena tranainy indrindra sy mahery indrindra amin' ny razana rehetra, ary nantsoina tsy nitonona anarana sy niaraka tamin' ny anaram-boninahitra hoe zanahary mba hialana amin' ny fanilikilihana sy hanafintohina ny razana. Ny tompontany dia ny Vazimba, izay mponina voalohany indrindra teto amin' ny Nosy; miavaka amin' ny razana izy ireo satria inoana fa tsy azo atao ny mamantatra ny taranak' izy ireo. Ny fasana tranainy rehetra na ny fasana tovon-tany dia heverina ho an' ny Vazimba ary toy izany koa ny toerana fivahiniana masina, ny sorona ary ny fombafomba ampitoniana ny fanahiny sy angatahana ny fandraisan' izy ireo anjara. Ny Bezanozano koa dia mino ny famosaviana sy ny matahotra ody. Na dia niorina tany amin' ny faritr' Ankay aza ny misionera prôtestanta sy ny fiangonana, indrindra fa tamin' ny taonjato faha-19, dia ny Merina no tena Kristianina ao amin' io faritra io; vitsy dia vitsy ny Bezanozano niova ho Prôtestanta.

Kolontsaina

Ny Bezanozano dia mamboly vary amin'ny tanimbary itarihan-drano ary tsy manapaka ala tsy vaky lay, satria misy fasam-bazimba sy toerana voajanahary ankasitrahan' ny fanahy ary fonenan'ny babakoto arovana amin' ny fady. Ny Betsimisaraka mpifanolo-bodirindrina anefa dia mirona mitady ala vaovao hokapaina mba hanirian' ny ahitra sy hanaovana fambolena vaovao, ary mihevitra ny tany tsy voavoly ho tsy manan-tompo. Io fahasamihafan'ny fomba fijery io test de grossesse positif no nahatonga ny Betsimisaraka hanitsakitsaka ny tany izay heverin'ny Bezanozano fa azy, ka niteraka disadisa teo amin'ny mponina.

Ny fitenenana ankolaka, ny fahamalinana amin' ny fiteny, ny fahaiza-misaina ary ny fisorohana ny fifandirana dia manamarika ny fitenenana sy ny fifaneraserana eo amin' ny fiarahamonin' ny Bezanozano, ka itovitoviany amin' ny Merina any afovoan-tany izany, nefa mahasamy hafa azy amin' ny Betsimisaraka amin' ny morontsiraka atsinanana.

Ny fady

Any Ambatondrazaka sy any amin' ireo vahoaka bezanozano sasany, dia fady ny fihinanana henan-kisoa. Azo inoana fa noheverina ho fady ny babakoto tany amin' ny tanàna bezanozano maro, ka tsy azo atao ny namono na nihinana azy, ary tsy maintsy afahana ireo biby ireo raha voafandrika, ary tsy maintsy alevina araka ny fombafomba mitovy amin' ny an' ny olona.

Fanao momba ny fahafatesana

Mandevina ny fatiny ao anaty fasana vato ny Bezanozano. Manao famadihana toy ny Merina koa izy ireo. Ny fandevenana tanterahina amin' ny fisotroana toaka be dia be.

Dihy sy mozika

Ny dihy mampiavaha ny Bezanozano dia ny betatoato.

Fiteny

Ny Bezanozano dia miteny fitenim-paritra amin' ny teny malagasy, izay sampan' ny vondrom-piteny malaiô-pôlineziana, avy amin' ny fiteny baritô (ampiasaina any amin' ny tapany atsimon' i Bôrneô): ny fiteny bezanozano izany.

Fiharian-karena

Angonina avy any anaty ala ny tantely ary amidy eny an-tsena na eny amoron-dalana. Nanana anjara toerana lehibe tamin' ny fombafomban' ny mpanjaka merina ny tantely, araka ny tantara, ary ny Bezanozano no noheverina ho mpanangon-tantely mahay indrindra. Ny fambolena no tena fiveloman' ny mponina bezanozano, ka volen' izy ireo ny vary, ny katsaka, ny tsaramaso ary ny foto-tsakafo hafa; fanao manokana amin' io faritra io ny vary verina, izay fambolen-bary eny amin' ny tany ambonimbony kokoa sy fambolena tsaramaso sy katsaka amin' ny tany eo ambaniny. Mbola tsapa hatrany ny fiantraikan' ny fanjanahan' ny Merina teo amin' ny faritr' Ankay, ka ny ankamaroan' ny harena sy ny ankamaroan' ny tany tena sarobidy dia eo am-pelan-tanan' ny fianakaviana merina.

Jereo koa

Ny foko eto Madagasikara

• Antambahoaka - Antandroy - Antankarana - Antanosy - Antefasy - Antemoro - Antesaka - Bara - Beosy - Betsileo - Betsimisaraka - Bezanozano - Mahafaly - Makoa - Masikoro - Merina - Mikea - Sakalava - Sihanaka - Tanala - Tsimihety - Vezo - Zafimaniry - Zafisoro.

Ny vahoaka hafa eto Madagasikara

• Sinoa eto Madagasikara
• Vazaha eto Madagasikara
• Karàna

Samihafa

• Jiosy malagasy

Boky azo anovozan-kevitra

• Ade Ajayi, J. F. (1989). Africa in the Nineteenth Century Until the 1880s. Paris: UNESCO. ISBN 9789231017124.
• Aubert, Sigrid; Razafiarison, Serge; Bertrand, Alain (2003). Déforestation et systèmes agraires à Madagascar: les dynamiques des tavy sur la côte orientale. Paris: Editions Quae. ISBN 9782915064018.
• Bradt, Hilary; Austin, Daniel (2007). Madagascar (9th ed.). Guilford, CT: The Globe Pequot Press Inc. ISBN 978-1-84162-197-5.
• Campbell, Gwyn (2005). An Economic History of Imperial Madagascar, 1750-1895: The Rise and Fall of an Island Empire. Cambridge, MA: Cambridge University Press. ISBN 9780521839358.
• Campbell, Gwyn (2012). David Griffiths and the Missionary "History of Madagascar". Leiden, The Netherlands: Brill. ISBN 9789004195189.
• Diagram Group (2013). Encyclopedia of African Peoples. San Francisco, CA: Routledge. ISBN 9781135963415.
• Gennep, A.V. (1904). Tabou Et Totémisme à Madagascar. Paris: Ernest Leroux. ISBN 978-5-87839-721-6.
• Jean Ndema, Fomba Antakay (Bezanozano), Librairie Ambozontany, Fianarantsoa, 1973, 189 p.
• Jean Poirier, "Tromba et Ambalavelona chez les Bezanozano", in Ethnologiques : hommages à Marcel Griaule, Hermann, Paris, 1987, p. 277-289
• Jean Poirier, Les Bezanozano : contribution à l'étude des structures sociales d'une population malgache, Université de Paris, 196?, 2 vol. XIX-928-143 p. (thèse)
• Jean-Louis Ndemahasoa et Jean Poirier, "Les relations anciennes entre les populations de l'Ankay et du Moyen-Ouest : Bezanozano, Vazimba et Sakalava", in Omaly sy anio (Tananarive), n° 17-18-19-20, 1983-1984, p. 97-110
• Ogot, Bethwell A. (1992). Africa from the Sixteenth to the Eighteenth Century. Paris: UNESCO. ISBN 9789231017117.
• Rahamefy, Adolphe (2007). Sectes et crises religieuses à Madagascar. Paris: Karthala Editions. ISBN 9782845868571.
• Raison-Jourde, Françoise (1991). Bible et pouvoir à Madagascar au XIXe siècle. Paris: Karthala Editions. ISBN 9782865373178.
• Rakoto, Ignace; Urfer, Sylvain (2014). Esclavage et libération à Madagascar. Paris: Karthala Editions. ISBN 9782811111335.
• Ramilisonina, "Le site à forgeron du Haut Mangoro en pays Bezanozano (Hautes Terres orientales de Madagascar)/The blacksmithing site at High Mangoro in the Bezanozano Region (Eastern Highlands of Madagascar)", in MVITA (newsletter of the Regional Centre for the Study of Urban Origins in Eastern and Southern Africa, Mombasa), n° 5, novembre 1993, p. 10-12

Source [1]