Arabo (vahoaka)
Ny Arabo dia vahoaka monina indrindra any Afovoany Atsinanana sy any Afrika Avaratra, dia vahoaka semita sady manana kolontsaina arabo avy ao amin' ny Saikanosin' i Arabia, miparitaka any amin' ny faritra manerana ny Tontolo Arabo ankoatran' ny Afovoany Atsinanana sy Afrika Avaratra, toa ny faritry ny Tandrok' i Afrika sy amin' ny nosy ao amin' ny Ranomasimbe Indianina (anisan' izany i Kômôro). Atao amin' ny teny arabo hoe عَرَبِيٌّ / Arabīyun (raha milaza tokana) na عَرَب / ʿArab (raha milaza maro). Fantatra hatramin' ny Andro Taloha amin' io anarana hoe Arabo io ny Arabo izay nanana anarana samihafa nandritra ny tantara, toy ny Sarasina na Sarasena, Maora, Himiarita, Fenisiana, Nabateana sy ny hafa. Fanampin' izany, Arabo am-pielezana be dia be no miparitaka eran' izao tontolo izao: any Amerika, any Eorôpa Andrefana, any Indônezia, any Pakistana, any India, any Torkia, any Irana, ao Maly, ao Nizera, ao Tsady, ao Kenia ary ao Tanzania. Tombanana ho eo amin' ny 450 tapitrisa eo ho eo eran-tany izy ireo, io no vahoaka fahatelo lehibe indrindra eran-tany.
Tantara[hanova | hanova ny fango]
Andro Taloha sy Andro Antenatenany[hanova | hanova ny fango]
Ny filazana voalohany momba ny Arabo dia tamin' ny tapaky ny taonjato faha-9 tal. J.K. Ny teny hoe Arabo tany am-boalohany dia nanondro ny mponina tao amin' ny Saikinosy Arabo sy koa ny vondrona arabo samihafa izay nipetraka tao amin' ny Tsinambolana Lonaka tamin' ny vanim-potoana talohan' ny silamo, toy ny Kedarita, ny Nabateana, ny Gasanida, ny Lakmida. ny Arabo any Palmyra, any Osroene, any Commagene, any Characene, any Hatra ary any Mesôpôtamia Ambony, any Sinay ary any Antilibàna (Idomeana).
Araka ny lovantsofina abrahamika, ny Arabo dia taranak' i Abrahama tamin' ny alalan' i Ismaela zanany. Ny loharanom-pahalalana silamo dia milaza fa i Abrahama dia nitondra an' i Hagara sy Ismaela tany Meka. Nilaza i Ibn Kathir, mpahay tantara arabo tamin’ ny taonjato faha-14, fa amin' ny Arabo talohan’ ny silamo dia patriarkan' izy ireo i Ismaela. Efa nonina tao amin' ny Tsinambolana Lonaka nandritra ny anarivony taona maro ny Arabo. Tamin’ ny taonjato faha-9 tal. J.K., ny Asiriana dia nananao fampahatsiahivana an-tsoratra ny maha mponin’ Ampiposahana sy Mesôpôtamia ary Arabia ny Arabo. Nanerana ny faritra atsinanana tamin' ny Andro Taloha, nanomboka tamin' ny taona 3000 tal. J.K, ny Arabo dia nanangana sivilizasiôna natanjaka toa an' i Dilmun sy i Gerrha ary i Magan, izay nitana anjara toerana lehibe teo amin' ny varotra teo anelanelan' i Mesôpôtamia sy i Mediteranea. Anisan' ny fokom-pirenena arabo malaza ny Midianina, sy ny Ada (ʿĀd) ary ny Tamoda (Thamud) voalaza ao amin' ny Baiboly sy ny Kor'any. Ny Amôrita, izay azo inoana fa avy any Arabia, dia niseho tany Ampiposahana sy tany Mesôpôtamia tany amin’ ny manodidina ny taona 2100 tal. J.K. Tokony ho tamin’ ny taona 1300 tal. J.K. dia hita teo akaikin’ i Môaba tany amin’ ny faritra atsimo amin' Ampiposahana ny Edômita. Tatỳ aoriana, tamin’ ny taona 900 tal. J.K. dia nifandray akaiky tamin’ ireo fanjakana kanaanita sy arameana teo akaiky teo ny Kedarita, ary niitatra hatrany Ejipta Ambany ka hatrany Ampiposahana Atsimo ny taniny. Hatramin' ny taona 1200 tal. J.K. ka hatramin’ ny 110 tal. J.K. dia nisy fanjakana arabo natanjaka toa ny Fanjakan' i Sabà, Ny Fanjakana Lihiana, ny Fanjakana Mineana, ny Fanjakana Katabana, ny Fanjakan' i Hadhramaut, ny Fanjakan' i Awsan, ary ny Fanjakana Himiarita nipoitra tany Arabia.
Nandritra ny Andro Taloha Klasika dia nanangana ny fanjakany ny Nabateana ka i Petra no renivohiny tamin’ ny taona 300 tal. J.K., tamin’ ny 271 taor. J.K., ny Empiran' i Palmyra niaraka amin’ i Palmyra renivohitra, notarihin’ ny mpanjakavavy Zenôbia, dia nahafaoka an’ i Siria Palestina sy Arabia Petraea sy Ejipta, ary koa ampahany be amin' ny faritra Anatôlia. Nonina tany Libàna sy tany Siria ary tany Palestina (Galilea) avaratra ny Arabo Itoreana, nandritra ny vanim-potoana helenistika sy rômanina. Ny Ôsrôeana sy ny Hatrana dia fanjakana arabo tany Mesôpôtamia Ambony tamin' ny taona 200 tany ho any. Tamin’ ny taona 164 taor. J.K., ny Arabo dia neken’ ny Sasanida ho Arabaistana (Arbayistan), izay midika hoe “Tanin’ ny Arabo”, satria anisan’ i Adiabene any Mesôpôtamia Ambony. Ny Arabo Emesana izay nanjakan' ny tanànan' i Emesa (na Homs) any Siria tamin’ ny taona 46 tal. J.K. Nandritra ny Andro Taloha, ny Tanokida, ny Salihida, ny Lakmida, ny Kinda, ary ny Gasanida dia fokom-pirenena arabo nanjaka tao Ampiposdahana sy tany Mesôpôtamia ary tao Arabia, izy ireo no tena nandray ny kristianisma.
Taorian' ny fandresen' ny Arabo Mozilmana sy ny fanitarany ny taniny tamin' ny taonjato faha-8 sy ny fipoiran' ny fanjakana arabo samihafa tany Afrika Avaratra, tao amin' ny Saikinosy Iberiana, tao amin' ny faritr' i Sahel, tao Afrika Atsinanana ary tany Azia, dia nampiharina tamin' ny mponina arabo nanorim-ponenana tany amin' ireo faritra ireo sy ireo mponina nandray ny fiteny sy ny maha-izy azy ary ny kolontsaina arabo. Nanomboka tamin' ny taonjato faha-7 ny Arabo dia nanangana ny Kalifata Rasidona (632-661), ny Kalifata Omeiada (661-750), ny Kalifata Abasida (750-1517) ary ny Kalifata Fatimida (901-1071), izay tonga hatrany atsimon' i Frantsa any andrefana, hatrany Sina any atsinanana, hatrany Anatôlia any avaratra ary any Sodàna any atsimo. Iray amin' ireo empira lehibe indrindra teo amin' ny tantara ny Kalifata Omeiada.
Andro Vaovao sy ankehitriny[hanova | hanova ny fango]
Tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-20, ny Ady Lehibe I dia nanamarika ny fiafaran' ny Empira Ôtômana, izay nanapaka ny ampahany be amin' ny Tontolo Arabo hatramin' ny nandresen' ny Soltanata Mameloka tamin' ny taona 1517. Ny fiafaran' ny ady dia niteraka faharesena sy fandravan' ilay empira tamin' ny taona 1922 sy ny fizarazaràna ny taniny, ka namorona ny firenena arabo vaovao maro. Taorian' ny fanekena ny Fifanarahana tao Aleksandria (Protocole d'Alexandrie) tamin' ny taona 1944 dia niorina tamin' ny 22 Marsa 1945 ny Ligy Arabo. Ny Satan' ny Ligy Arabo dia nanohana ny foto-kevitry ny amin'ny tanindrazana arabo iray sady manaja ny fiandrianan' ny fanjakana sy firenena mpikambana ao aminy.
Kolontsaina[hanova | hanova ny fango]
Ny fatorana mampiray ny Arabo dia ara-poko, ara-piteny, ara-kolontsaina, ara-tantara, araka ny maha-izy azy, ara-panindrahindran-taninndrazana (nasiônalisma), ara-jeôgrafia ary ara-pôlitika. Ny Arabo dia manana ny fomba amam-panaony, ny fiteniny, ny maritranony, ny zavakantony, ny literatiorany, ny mozikany, ny dihiny, ny haino aman-jeriny, ny sakafony, ny fitafiny, ny fiaraha-moniny, ny fanatanjahantenany ary ny fedràny. Ny Arabo dia vondrona isan-karazany raha amin' ny resaka fanarahana fivavahana sy ny fanao ara-pivavahana. Tamin’ ny andro talohan’ ny silamo, ny ankamaroan’ ny Arabo dia nivavaka amin' andriamanitra maro. Ny fokom-pirenena arabo sasany dia nandray ny kristianisma na ny jodaisma ary ny sasany, ny Hanifa, dia nanaraka endrika hafan' ny fivavahana amin' andriamaitra tokana. Tamin' ny taona 2018 dia nanodidina ny 93 % amin' ny Arabo no manaraka ny finoana silamo ary misy ny Kristiana vitsy anisa. Ny Mozilmana arabo dia Sonita, ny Siita, Ibadita ary ny Alaoita. Ny Kristiana arabo amin' ny ankapobeny dia manaraka ny iray amin' ny Fiangonana kristiana tatsinanana, toy ny Fiangonana ôrtôdôksa atsinanana (izay tsy afangaro amin' ny Fiangonana ôrtôdôksa tantsinana), ny Fiangonana katôlika tatsinanana, na ny Fiangonana prôtestanta tatsinanana. Ny Arabo dia manana tantara lava momba ny zavakanto sy ny kolontsaina ary ny siansa. Nandray anjara betsaka izy ireo, nandritra ny tantara tamin' ny Andro Taloha sy tamin'ny Andro Vaovao, tamin’ ny sehatra isan-karazany toy ny zavakanto, ny maritrano, ny fiteny, ny filôzôfia, ny fedrà, ny etika (momba ny fitondran-tena), ny literatiora, ny pôlitika, ny fandraharahana, ny mozika, ny dihy, ny sinema, ny fitsaboana, ny siansa ary ny teknôlôjia. Ny fifanambadian' ny teo amin' ny mponina arabo sy ny mponina hafa manodidina dia niteraka ny Arabo-Berbera (Magrebina), ny Afrô-Arabo ary ny Arabo-Persiana.
Ny fiteny arabo[hanova | hanova ny fango]
Ny fiteny arabo dia fiteny semitika tenenina ao avaratr' i Afrika sy any Azia Andrefana. Raha atambatra ny olona miteny arabo eo amin' ny firenena rehetra izay lazaina fa miteny arabo ôfisialy, dia eo amin' ny 240 000 000 eo ho eo. Ny boky masin' ny silamo, ny Kor'any, izay nosoratana tamin' ny teny arabo, no manome lanja io fiteny io eo anivon' ny vahoaka mozilmana eran-tany. Samihafa ny fiteny arabo an-tsoratra sy ny fiteny arabo tenenina.
Fivavahana[hanova | hanova ny fango]
Ny fivavahan' ny Arabo talohan' ny silamo[hanova | hanova ny fango]
Ny fivavahana tao Arabia talohan' ny fivavahana silamo dia nahitana fivavahana amin' andriamanitra maro, fisafidianana andriamanitra iray amin' ny maro hivavahana, ny fivavahana kristiana, ny jodaisma ary fivavahana iraniana maro. Nisy koa ireo fivavahana hafa izay tsy dia be mpanaraka.
I Hubal no andriamanitra lehibe indrindra sady rain' ny andriamani-bavy telo (Al-Lāt, Al-‘Uzzá, Manāt). Ny sarivongan' i Hubal dia nitsangana tao akaikin' ny Kaaba ao amin' ny tanànan' i Maka. I Al-Lāt dia nivavahan' ny Arabo tao Maka, izay nanaovany sarivongana vato tao Taif. I Al-‘Uzzá dia andriamani-bavin' ny fahavokarana, nivavahana tao Maka koa, izay ninoana fa miaro sady miantoka ny fandresena amin' ny ady ifanaovany amin' ny firenena na foko hafa fahavalony. I Manāt no andriamanitry ny vintana, izay nanana sarivongana tao akaikin' i al-Mushallal any Qudayd, eo anelanelan' i Medina sy i Maka.
Ny kristianisma firehana nestôriana dia hita tao avaratra-atsinanana sy tao amin' ny Hoala Persika. Ny nestôrianisma dia fampiam-pinona milaza fa misy persôna sy natiora roa miara-misy ny ao amin' i Jesoa Kristy ka ny voalohany persôna sy natiora araka an' Andriamanitra fa ny faharoa dia persôna sy natioran' olombelona.
Ny Saikanosin' i Arabia dia nandray koa ny Jiosy mpifindra monina hatramin' ny Vanimpotoana Rômana, izay nampian' ireo mponina tompon-tany niova ho amin' ny jodaisma.
Hita tao amin' ny tapany atsinanana sy atsimo amin' i Arabia ny zôrôastrisma. Toraka izany koa ny mazdakisma sy ny manikeisma. Fivavahana mônôteista manao an' i Ahora Mazda ho anaran’ ny andriamaniny sady manindry mafy ny fifanoheran’ ny herin’ ny tsara amin’ ny herin’ny ratsy (doalisma) ny zôrôastrisma. Fivavahana gnôstika manandratra ny fananana iombonana ny mazdakisma; inoany ny fisian' ny foto-javatra roa mifanohitra: ny Tsara (Fahazavana) sy ny Ratsy (Haizina). Fivavahana ifangaroan' ny zôrôastrisma sy ny bodisma ary ny kristianisma ny manikeisma, izay mampianatra ny fizaràny izao rehetra izao ho roa (doalisma), ahitana ny fanaoahan' ny Tsara, izay anjakan' Andriamanitra, sy ny fanapahan' ny Ratsy, izay anjakan' i Satana.