Salavantanin' i Gaza
Ny Salavantanin' i Gaza, izay atao fotsiny hoe Gaza, dia faritra palestiniana kilavalava mirefy 41 km manamorona ny morontsirak' i Mediteranea, any Atsinanana Akaiky, sy manana sakany 6 km hatramin' ny 12 km, ary manana velarana 360 km2. Avy amin' ny anaran' ny tanàn-dehibe Gaza io anarany io. Atao hoe قطاع غزة / Qita' Ghazzah ny anarany amin' ny teny arabo. Ny Salavantanin' i Gaza dia hodidinin' ny Fanjakan' i Israely ao avaratra sy ao atsimo-atsinanana, sy i Ejipta ao atsimo-andrefana.
Tamin' ny taona 2018 dia nisy mponina 2 000 000 any ho any ny ao, fa tamin' ny taona 2022 kosa dia tombanana ho roa tapitrisa mahery ny mponina tao Gaza, izany hoe manodidina ny 6 000 mponina/km².
Avy amin' ny anaran' ny tanànany lehibe, Gaza, ny anarany. Ny Salavantanin' i Gaza sy i Jôrdania Andrefana no faritra takin' ny Fahefana Palestiniana hanorenana Fanjakana Palestiniana.
Ny tantara vao haingana momba an' io faritra io, izay nonenana nandritra ny taonjato 35 mahery, dia nifamatotra be, nanomboka tamin' ny nifaranan' ny fe-potoam-piasan' ny Britanika momba an' i Palestina, tamin' ny adin' ireo mpifanolo-bodirindrina aminy, ny Ejiptiana sy ny Isiraeliana, izay nibodo azy nifandimby. Nampiantrano mpitsoa-ponenana Palestiniana maromaro nafindra toerana noho ny Ady Arabo-Isiraeliana ny Salavantanin' i Gaza.
Ny firosoana amin' ny fandriam-pahalemana israeliana-palestiniana nohamafisin' ny Fifanarahana tao Oslo izay nosoniavina tamin' ny taona 1993 dia nametraka ny Salavantanin' i Gaza ho eo ambany fitantanan' ny Fahefana Palestiniana ary, taorian' ny Intifada faharoa, tamin' ny taona 2005 dia niala tanteraka tao amin' ny Salavantanin' i Gaza i Israely ary ny mponina jiosy manontolo tao (olona miisa 9 000) dia nesorina tao.
Nihena ny fahefan' ny filoha Mahmoud Abbas nanomboka tamin' ny fandresen' ny Hamas tamin' ny fifidianana tamin' ny taona 2006, avy eo tamin' ny fakana fahefana an-keriny nataon' io hetsika io ihany izay nampihatra fahefana tokoa nanomboka amin' ny volana Jona 2007. Nanomboka teo dia nitoka-monina noho ny sakana israeliana-ejiptiana ny Salavantanin' i Gaza, ary lasa toeram-pifandonana tamin' i Israely, anisan' ny dimy lehibe indrindra ny tamin' ny taona 2009, 2012, 2014, 2021 ary 2023.
Araka ny filazan' ny Firenena Mikambana tamin' ny taona 2017 dia mety ho lasa "tsy azo iainana" ny Salavantanin' i Gaza amin' ny taona 2020, noho ny sakana ataon' ny Israeliana sy ny Ejipsiana izay mitarika ho amin' ny famerana ny famatsiana angovo sy rano, ny fahasimban' ny fikarakarana ny fahasalamam-bahoaka ary ny tahan' ny tsy fananana asa avo dia avo.
Tantara
[hanova | hanova ny fango]Talohan' ny taona 1948
[hanova | hanova ny fango]Tamin' ny Andro Taloha
[hanova | hanova ny fango]Ny tanànan' i Gaza dia niorina tamin' ny taona 1500 tal. J.K. Miresaka momba an' i Gaza imbetsaka ao amin' ny Bokin' ny Genesisy, ao amin' ny Bokin' ny Mpitsara ary ao amin' ny Bokin' i Amôsa indrindra ny Baiboly.
Tamin’ ny taonjato faha-13 tal. J.K., io faritra io dia nonenan' ny Filistina, teo amin' ny sisin-dranomasina iray izay mifanitsy amin' io faritra ankehitriny io ka mipaka hatrany Askelôna any avaratra. Ny anarana hoe Palestina dia avy amin' ny teny hoe Filistina izay niampita tamin' ny alalan' ny teny grika hoe Palaistínê sy teny latina hoe Palaestina.
Ny anaran’ io faritra io dia nanana heviny mivelatra kokoa tamin’ ny taonjato faha-2, rehefa novan' ny emperora Hadriano (76-138) ho Palestina ny anaran’ i Jodea mba hanasaziany ny Jiosy noho ny fikomiany (fikomian' i Bar Kokhba).
Niova mpanapaka imbetsaka ny faritr’ i Gaza nandritra ny taonjato roa nanaraka, ka nifandimby teo ambany fahefan’ ny Asiriana (tamin' ny taona 732 tal. J.K.), ny Ejipsiana, ny Babilôniana (tamin’ ny taona 586 tal. J.K.), ny Persiana (tamin' ny taona 525 tal. J.K.), ary ny Grika.
Nifanehara tamin’ ny fanoherana mafy tao i Aleksandra Lehibe tamin’ ny taona 332 tal. J.K. nefa nahavita mampanaiky ny mponina tao ihany. Taorian’ ny fandreseny dia nataony andevo ny mponina tao. Resin' ny Rômana i sady azony i Gaza tamin’ ny taonjato voalohany tal. J.K.
Tamin' ny Andro Antenatenany hatramin' ny taonjato faha-20
[hanova | hanova ny fango]Nandritra ny vanim-potoanan' ny Empira Bizantina, ny faritr' i Gaza dia voamariky ny fananganana mônastera kristiana izay naka singa tamin' ny mônastisisma ejiptiana. Manodidina ny taona 640, ilay faritra manontolo anisan' izany ny faritra misy an' i Siria, i Palestina, i Jôrdania ary i Libanona ankehitriny, dia lasa teo ambany fahefan' ny fanjakana islamikan' i Medina.
Tamin’ ny taonjato faha-11 sy faha-12 dia resin’ ny mpanao Kroazada imbetsaka ny tanànan’ i Gaza talohan’ ny nandroahana ny Arabo azy ireo.
Teo ambany fahefan' ny Empira Ôtômana avy eo ilay faritra nanomboka tamin' ny taona 1517 ary mandra-pahatongan' ny diabe fanafihana an' i Ejipta nataon' ny tafik' i Napoléon I tamin' ny taona 1799. Nanomboka tamin' ny taona 1832 i Muhammad Ali Pasha, ilay mpanorina an' i Ejipta môderna, dia nampiditra an' i Gaza ho isan' ny tany tapahin' i Ejipta. Izay dia nanamarika vanim-potoana voalohan' ny fidiran' ny singa ara-kolontsaina ejiptiana tao amin' io faritra io mandra-pahatongan' ny fandresen' ny Ôtômana indray. Tsy nanjakan' ny Ôtômana intsony io faritany io tamin' ny Ady Lehibe Voalohany, rehefa nibodo an' ilay faritra ny Britanika taorian' ny ady fahatelo tao Gaza tamin' ny 7 Nôvambra 1917.
Tafiditra ao anatin' ny fanirahana britanika ho an' i Palestina i Gaza, alalana nomen' ny Fikambanan' ny Firenena tamin' ny taona 1922, ary notantanan' ny Britanika hatrany mandra-pahafoanan' izany fanirahana izany tamin' ny volana Mey 1948. Ny Drafi-pizarana an' i Palestina (taona 1947) ho Fanjakana Jiosy sy Fanjakana Arabo dia nahakasika an' ity faritra ity manontolo ao anatin' ny sisin-tanin' ny Fanjakana Arabo hatsangana. Neken' ny Jiosy io drafitra io fa nolavin' ny firenena mozilmana mifanila aminy sy ny solontenan' ny Arabon' i Palestina. Namaly ny fanambaràna ny fahaleovantenan' ny Fanjakan' i Israely tamin' ny 1948 i Ejipta tamin' ny alalan' ny fananiham-bohitra nataony tao amin' ny faritr' i Gaza avy ao atsimo, fa ny Arabo hafa mpifanolo-bodirindrina aminy kosa dia nanafika an' i Israely avy amin' ny sisintany hafa.
Ny sisintanin' i Gaza amin' izao fotoana izao dia vokatry ny fifanarahana maro fampitsaharana ady tamin' ny taona 1949. Ireo fifanarahana ireo dia manamafy fa ireo sisintany ireo dia vokatry ny fiheverana ara-tafika ao anatin' ny sehatry ny fampitsaharana ady ary tsy mankato na fiovana iray aza eo amin' ny satan' ny fari-tany voakasika.
Fibodoan-tany nataon' ny Ejiptiana (1948-1967)
[hanova | hanova ny fango]Tamin' ny fiafaran' ny Ady Arabo-Isiraeliana tamin' ny taona 1948 dia nobodoin' i Ejipta ny Salavantanin' i Gaza. Tonga tao amin' io faritra io ny Palestiniana mpitsoa-ponenana niisa manodidina ny 170 000 napetraka tao amin' ny toby valo. Nisy mponina 254 000 tao tamin' ny taona 1950.
Ny Salavantanin' i Gaza dia tsy ampidirin' i Ejipta ho anisan' ny tanim-pireneny, tsy toa an' i Jôrdania Andrefana nobodoin' i Transjôrdania tamin' ny taona 1949 tamin' ny toe-javatra mitovy, ary nampidiriny ho anisan' ny taniny tamin' ny taona 1950. Ny fitantanana an' io tany io dia nofehezin' ny tafika ejipsiana. Ny zom-pirenena ejipsiana ihany koa dia tsy nomena ho an' ny mponina tao amin' ny Salavantanin' i Gaza, na ho an' ny mpitsoa-ponenana.
Tamin' ny taona 1956, rehefa niditra an-tsehatra tamin' ny ady momba ny Lakandranon' i Suez i Israely mba ho fanohanana ny hetsika anglô-frantsay hanoherana an' i Ejipta, dia nobaboin' ny tafika israeliana ny Salavantanin' i Gaza sy ny Saikanosin' i Sinay. Ny fanerena isan-karazany avy amin' ny firenena matanjaka (i Etazonia sy ny Firaisana Sôvietika) dia nitarika amin' ny fiverenan' i Israely ao amin' ny taniny tamin' ny taona 1949, sy ny fiverenan' ny fitantanan' i Ejipta an' i Gaza.
Fibodoan-tany nataon' ny Israeliana (1967-2005)
[hanova | hanova ny fango]Tamin' ny fiandohan' ny Ady Enina Andro (Jona 1967) dia nobaboin' i Israely indray ny Salavantan' i Gaza ary nanjanaka sy nibodo ny taniny izy nandritra ny 38 taona.
Tamin' ny faran' ny taona 1967 dia nanapa-kevitra ny praiminisitra israeliana Levi Eshkol ny hanangana faritra manelanelana ao atsimo-andrefan' i Israely amin' ny fametrahana tanàna voanjo israeliana ao Ejipta. Vetivety dia nialana ilay hevitra noho ny tahotry ny governemanta amin' ny mety ho fanafihan' ny Palestiniana ao amin' io faritra io ary navoitra ihany koa ny tsy fahampian' ny loharanon-drano ao. Ireo tanàna voanjo voalohany dia naorina tamin' ny taompolo 1970 (efa niorina tao Kfar Darom ny kibbutz tamin' ny taona 1946). Nankatoavin' ny Knesset (antenimiera israeliana) tamin' ny volana Jona 1970 ny fanapahan-kevitry ny governemanta hanangana ireo tanànan' ny voanjo israeliana ao amin' ny Salavantanin' i Gaza. Hampiasa hatramin' ny 80 % amin' ny loharanon-drano voafetra ao amin' ity faritra ity izy ireo. Tamin' ny taona 1972 dia nanangana toby mitam-piadiana roa i Israely, toby izay ho lasa zanatanin' i Netzarim sy an' i Kfar Darom.
Ny habetsahan' ny vahoaka palestiniana -- misy mponina miisa 1,5 tapitrisa, ny ampahany be amin' izy ireo dia avy amin' ny mponina voaroaka avy ao Israely tamin' ny taona 1947-1948 -- dia niteraka olana lehibe ho an' ireo mpitarika israeliana hatrany am-boalohany. Hoy i Yitzhak Rabin: "Tiako ny hahita an' i Gaza hilentika ao anaty ranomasina, nefa satria tsy hitranga izany, dia tsy maintsy hisy ny vahaolana." Amin' ny fomba fijery mifanaraka amin' ny tena zava-misy, ny firehahana sasany avy amin' ny ankolafy ankavian' ny mpiasa dia nanoro hevitra ny "handaozana an' i Gaza", nanomboka tamin' ny taona 1974.
Tamin' ny taona 1977, ny fandresen' ny antoko Likud misy an' i Menahem Begin tamin' ny fifidianana dia nitondra andiana voanjo israeliana vaovao nahazo alalana hiditra ao amin' ny toerana misy ny tafika israeliana. Nisy ny fanamboarana tanàm-boanjo vaovao. Nandritra izany fotoana izany, io governemanta io ihany no nifampiraharaha, tamin' ny Marsa 1979, hanao fifanaraham-pandria-mpahalemana tamin' i Ejipta ho takalon' ny fari-tany ejipsiana, anisan' izany i Sinay izay nobodoina hatramin' ny Ady Enina Andro tamin' ny taona 1967. Tamin' ny taona 1982, ny tanàm-boanjo israelianan' i Yamit, izay ao amin' ny Saikanosin' i Sinay, dia nilaozan' ny mponina tao noho ireo fifanarahana ireo. Ny sasany tamin' ny mponina tao dia nanorim-ponenana tao amin' ny tanàm-boanjon' i Gaza.
Ny Intifada voalohany
[hanova | hanova ny fango]Tamin' ny taona 1987 dia nanomboka tao amin' ny Salavantanin' i Gaza ny intifada voalohany tamin' ny alalan' ny fikomian' ny Palestiniana ankapobeny.
Tamin' ny taompolo 1990 dia nisy ny fifanakalozan-kevitra teo amin' i Israely sy ny Fikambanam-Panafahana an' i Palestina nanomboka tamin' ny Fihaonambe tao Madrid tamin' ny taona 1991. Tamin' ny 13 Septambra 1993, ireo fifanarahana tao Oslo, izay nosoniavin' ny Israeliana sy ny Palestiniana, dia manome alalana ny fanesorana ny Isiraeliana avy ao amin' ny faritra sasany ao amin' ny Salavantanin' i Gaza sy ny fitantanana sivily an' ilay fari-tany hosahanin' ny Fahefana Palestiniana vao noforonina.
Efa hatramin' ny taona 1994 ny fitantanan' ny Palestiniana ny Salavantanin' i Gaza, afa-tsy ireo tamba-tanàm-boanjo israeliana mbola miorina sy arovan' ny Tsahal (fanafohezana ny hoe "Tsva ha-Haganah le-Israël", izany hoe ny tafika israeliana). I Yasser Arafat dia notsenaina sy noraisina amim-pandresena tao Gaza izay nipetrahany nanomboka tamin' ny volana Jolay 1994.
Ny Intifada faharoa sy ny fialan' ny Israeliana
[hanova | hanova ny fango]Toy ireo tanàna lehibe ao Jôrdania Andrefana, ny Salavantanin' i Gaza dia tantanan' ny Fahefana Palestiniana, nefa mbola eo ambany fibodoan' ny Israeliana. Fanampin' izany, ny fanakanana ny fizorana mankany amin' ny fandriam-pahalemana israeliana-palestiniana sy ny fihatanjahan' ireo vondrona palestiniana nanohitra an' izany dia mampihena ny fahefana palestiniana, indrindra ao amin' ny Salavantanin' i Gaza izay mbola misy ny fonenan' ny voanjo israeliana.
Tamin' ny 26 Septambra 2001 dia nisy fivoriana manan-tantara tao Gaza izay mbola voabodo, teo amin' i Yasser Arafat sy i Shimon Peres, taorian' ny fanemorana intelo nisesy. Tamin' ny 17 Ôktôbra 2001, taorian' ny fampitandramana farany nataon' ny governemanta israeliana amin' ny Fahefana Palestiniana, dia nanambara ity farany fa voarara ny elatra miaramilan' ny Mandatehezam-Bahoaka ho Fanafahana an' i Palestina (fikambanana panindrahindra tanindrazana sy marksista-leninista) ary nisambotra olona 12 tao Gaza. Nihenjana hatrany ny toe-draharaha tany amin' ireo fari-taniny palestiniana voabodo noho ny tsy fisian' ny fanapahan-kevitra farany avy amin' ny fifampiraharahana maro natao. Nipoaka ny intifada faharoa tamin' ny taona 2001; niampanga ny Fahefana Palestiniana ho namela ny vondrona islamista hanao ny asany i Israely.
Tamin' ny 7 Desambra 2001, nandritra ny alina, dia nodarohan' ny helikôptera mpiady israeliana baomba ny foiben' ny pôlisy palestiniana, avy eo, taorian' ny fanafihana-vonotena tamin' ny fiara fitateram-bahoaka israeliana iray izay nahafatesana olona 11 ary naharatrana olona 30, dia nanamafy ny daroka baomba nataony tamin' ny fotodrafitrasa palestiniana tao Gaza sy tao Jôrdania Andrefana ny Tsahal hatramin' ny 12 ka hatramin' ny 15 Desambra 2001, ka nahafatesana Palestiniana miisa 13.
Tamin' ny 8 Marsa 2002, nandritra ny fifandonana, dia Palestiniana 46 sy Israeliana 6 no maty. Nilaza ny praiminisitra israeliana Ariel Sharon fa vonona ny "hifampiraharaha amin' ny fampitsaharana ny fifampitifirana ao anaty fifampitifirana” izy, ka nampiato ny fitakiany fitoniana herinandro alohan' ny hanohizana ny fifampiresahana. Tamin' ny 11 sy 12 Marsa, taorian' ny fanafihana vono tena tamin' ny 8 sy 9 Marsa izay nahavoa sivily anisan' izany ny ankizy tao Netanya sy Jerosalema, namaly ny Tsahal tamin' ny alalan' ny fandravana ny biraon' i Yasser Arafat tao Gaza: Palestiniana 39 no maty tamin' izany.
Tamin' ny Jolay 2002, ny tafika ana habakabaka israeliana dia nandatsaka baomba iray taonina tao ambony tranon' i Salah Shehadeh, izay anisan' ireo voalaza fa mpitarika ny Brigady Izz al-Din al-Qassam, sampana mitam-piadiana ao amin' ny Hamas. Ity famonoana natao lasibatra ity, izay niteraka "fahavoazan' ny tsy nokendrena” lehibe ity (14 no maty ary 150 mahery no naratra), dia nitarika amin' ny fanokafana fanadihadiana tany Espaina tamin' ireo mpikambana ao amin' ny Tsahal, tafika israeliana, ary koa tamin' ireo minisitra teo aloha sasany, anisan' izany i Benyamin Ben-Eliezer, noho ny heloka bevava tamin’ ny ady, ary koa ny fandinihan’ ny Fitsarana Avo Israeliana ilay "raharaha Shehadeh”.
I Israely dia nanao pôlitikam-pamaliana ny fanafihana palestiniana an' i Israely amin' ny alalan' ny fikendrena manokana ny mpitarika ireo vondrona palestiniana amin' ny alalan' ny "fanafihana atao lasibatra" izay namoizana ain' olona sivily palestiniana maro, anisan' izany ny ankizy. Tamin' ny 8 Jona 2003, taorian' ny fanafihana iray hafa nataon' ny Hamas tao Jerosalema (nahafatesana Israeliana 23 sy naharatrana hafa 130), dia avy hatrany nanao bemidina hanafika an' i Gaza mbola voabodo ny Tsahal: Palestiniana 7 no maty, anisan' izany ny tompon' andraikitra iray ao amin' ny Hamas. Tamin' ny 10,Jona 2003 nandritra ny fanafihana valifaty vaovao nataon' ny Tsahal tao Gaza, i Abdel Aziz al-Rantissi, izay laharana faharoa ao amin' ny Hamas, dia naratra kely ary Palestiniana 3 no maty. Tamin' ny 21 Aogositra 2003, te hamaly ny fahafatesan' i Mohammed Sidr, izay novonoina tamin' ny herinandro teo aloha tao Hebrona, ny Jihady Islamika Palestiniana (fikambanana mitam-piadiana) ka nanao fanafihana vonotena tao Jerosalema (Isiraeliana 19 no maty ary 100 hafa no naratra). Nanao bemidina amin' angidimby tao Gaza i Israely avy eo, namono ny iray tamin' ny mpanorina ny Hamas, Ismaïl Abou Chamah, ary namerina indray ny fisakanan-dalana nampisaraka roa ny Salavantanin' i Gaza. Tamin' ny 6 Septambra 2003 dia nodarohan' ny Tsahal ny tranobe iray tao Gaza izay nisy an' i Sheikh Ahmed Yassin, mpitarika ara-panahin' ny Hamas, izay naratra kely.
Tamin' ny 28 Janoary 2004, nandritra ny hetsiky ny tafika israeliana, dia Palestiniana 13 no maty tamin' ny fifandonana mahery vaika. Tamin' ny 22 Marsa 2004 dia matin' ny balafomanga israeliana ny sheikh Ahmed Yassine.
Famaranana ny fanjanahantany sy fialan' ny tafika an-tanety
[hanova | hanova ny fango]Noho ny faneren' ny Intifada faharoa, ary satria nihasarotra kokoa ny fitantanana mivantana ny fari-tany voabodo, dia nanapa-kevitra ny governemantan' i Ariel Sharon fa hanaisotra tanteraka ny voanjony sy ny tafika an-tanetiny avy ao amin' ny Salavantanin' i Gaza. Tamin' ny Desambra 2003 dia nasehon' i Sharon ny drafi-pisintahana avy amin' ny Salavantanin' i Gaza, toerana nipetrahan' ny Israeliana miisa 8 000 tamin' izany fotoana izany, niaraka tamin' ny fandravana tanàm-boanjo israeliana efatra tao Jôrdania Andrefana. I Israely avy eo dia miasa ho amin' ny ezaka fampiharana ny tondrozotra ho an' ny fandriampahalemana natomboky ny "Toko Efatra ho an' ny Afovoany Atsinanana" (anglisy: Quartet on the Middle East; frantsay: Quartet pour le Moyen-Orient) izay ahitana solontena avy amin' i Etazonia, ny Firenena Mikambana, i Rosia ary ny Vondrona Eorôpeana.
Tamin' ny Ôktôbra 2004 dia nohamafisin' ny Knesset ny drafi-pisintahana ary nanomboka tamin' ny fomba ôfisialy tamin' ny 15 Aogositra 2005 ny asa fanatanterahana ny fisintahana. Tamin' ny tsy firaharahana ireo tolo-kevitra iraisam-pirenena maro izay mitaky ny hanaovana izany fisintahana izany amin' ny alalan' ny fifampiraharahana amin' ny Fahefana Palestiniana, i Sharon dia mifikitra amin' ny fanatanterahany manokana ny fanapahan-keviny momba ny fialana. Tamin' ny 17 Aogositra 2005 dia nandidy ny tafika sy ny pôlisy ny governemanta israeliana mba hanaisotra olona miisa 7 000 eo ho eo nonina amin' ny tanàm-boanjo jiosy ao amin' ny Salavantanin' i Gaza. Tamin' ny 22 Aogositra 2005 dia namarana ny fanjanahantany tao amin' ny Salavantanin' i Gaza i Israely. Tamin' ny 12 Septambra 2005 dia nandao ny Salavantanin' i Gaza ny miaramila israeliana sy ny voanjo, taorian' ny fibodoana nandritra ny 38 taona. Ny habakabaka sy ny ranomasina ary saika ny sisintany rehetra dia mbola eo ambany fifehezan' ny Israeliana. Tamin' ny 16 Septambra 2005 dia neken' ny Firenena Mikambana tamin' ny fomba ôfisialy ny fanatanterahan' i Israely ny fialana avy ao amin' ny Salavantanin' i Gaza. Nankinina tamina iraka eorôpeana ny tobin-tsisitany ao Rafah (toeram-piampitana sisintany eo anelanelan' i Ejipta sy ny Salavantanin' i Gaza) tamin' ny Nôvambra 2005. Nanapa-kevitra samirery momba ny satan' ny sisintany iraisam-pirenena i Israely tamin' ny faran' ny taona 2005.