Kolontsaina ao Malỳ
Ny kolontsaina ao Malỳ, firenena midadasika ao Afrika Andrefana, dia manondro ny fomba fanao ara-kolontsain' ny mponina ao aminy (niisa 20 933 072 tamin' ny taona 2020). Niteraka kolontsaona manankarena sy isankarazany tao Malỳ ny fisian' ny vondrom-poko marobe sy ny lova ara-tantara, mitahiry ny fomban-drazana toy ny lovantsofina am-bava miaraka amin' ny griôta na asa tanana, izay nisokatra nanomboka tamin' ny fahaleovan-tenany, amin' ny literatiora, ny teatra, ny sarimihetsika ary saripika.
Ny vahoaka maliana[hanova | hanova ny fango]
Mponina amin' ny ankapobeny[hanova | hanova ny fango]
Nisy mponina miisa 20 933 072 i Malỳ tamin' ny taona 2020, ka mponina miisa 16,79 isaky ny km2 izany. Tena tsy mitovy ny fitsinjaràn’ ny mponina satria ny 9/10n’ ny Maliana dia mipetraka any amin' ny tapany atsimo amin’ i Maly. Ny 66 % n’ ny mponina dia monina ambanivohitra.
Vondrom-poko any Malỳ[hanova | hanova ny fango]
Ny 40 % amin' ny Maliana dia ny Mandinga, ka ny ankamaroan’ izany dia Bambara (28 %), mipetraka any amin’ ny tapany andrefan' i Malỳ (any Bamako) indrindra. Ny Sôngay dia monina amin’ ny faritra atsinanana, ny Sôninke any amin’ ny faritra andrefana (any Kayes); ny Senofô dia mipetraka manodidina an' i Sikasso, ao amin' ny faritry ny sisintany manasaraka an’ i Maly amin’ i Borkina Fasô sy amin’ i Kôtidivoara. Any avaratra-atsinanana kokoa, eo amin' ny lembalemban' i Bandiagara, no misy ny Dôgôna. Ao koa ny Boà, ny Bôzô, ary ny Kasônke.
Any avaratra kokoa ny misy ny Maora (mpivarotra gôma arabo) sy ny Konta (mpiompy mifindrafindra toerana) ary ny Toarega (mpiompy mifindrafindra toerana), izay vahoaka mpifindrafidra, 10 % n' ny mponina. Ny Folany dia monina ao amin' ny debok’ i Macina fa any Sahara kosa no misy ny Maora ary indrindra fa ny Toarega izay mifindrafindra toerana eo anelanelan' i Adrar sy ny fiolihan' i Niger. Ireto farany, izay miisa 400 000 eo ho eo, dia nanda hatrany ny fitondrana ara-pôlitikan' ny Mandinga hatramin' ny nahazoana ny fahaleovan-tena, izay midika amin' izy ireo koa ho fandraiketana ny sisintany sy fampidirana azy ireo ao anatin' ny rafi-panjakana tsy mifanaraka amin' ny fomba fiainany.
Taorian' ny fitomboan’ ny fikomiana mitam-piadiana tany amin’ ny tapany avaratra amin' i Malỳ (toy ny any Nizera mpifanolo-bodirindrina aminy) tamin' ny taona 1990, dia vita ny dinam-pirenena tamin' ny Avrily 1992 teo amin' ny governemanta maliana sy ny Toarega.
Fiteny[hanova | hanova ny fango]
Fiteny ôfisialy[hanova | hanova ny fango]
Ny fiteny ôfisialin' i Malỳ dia ny fiteny frantsay. Nandroso ny fahaizana ny teny frantsay. Hatramin' ny nahazoany ny fahaleovantena tamin' ny taona 1960, i Malỳ, izay zanatany frantsay taloha tao amin' ilay antsoina hoe Sodàna frantsay, dia ny fiteny frantsay no fiteny ôfisialy. Vitsivitsy amin' ny mponina izay tia maneho hevitra amin' ny tenim-pirenena samihafa no miteny azy. Tamin' ny taona 1960, Maliana miisa 66 000 no nahay namaky teny sy nanoratra amin' ny teny frantsay. Tamin’ ny 1985, dia nisy 564 000. Tamin’ ny taona 2009, nisy 2,2 tapitrisa.
Ny faritr' i Malỳ ao Gao, Kayes, Kidal, Koulikoro, Mopti, Segou, Sikasso ary Tombouctou dia mpikambana ao amin' ny Fikambanana Iraisam-Pirenen' ny Faritra Miteny Frantsay (Association Internationale des Régions Francophones). Mpikambana ao amin' ny Antenimieran' ny Frankôfônia (Assemblée Parlementaire de la Francophonie) ary koa ao amin' ny Fikambanana Iraisam-pirenena momba ny Frankôfônia (Organisation Internationale de la Francophonie).
Fitenim-pirenena sy hafa[hanova | hanova ny fango]
Ny fiteny mande maro (ahitana ny fiteny bambara sy mandinga ary diola), ny fiteny vôltaika (ahitana indrindra ny fiteny dôgôna sy senofô), ny fiteny sôngay, ny fiteny hasanià ary ny fiteny tamaseka dia mbola tenenina ao amin’ ny vondrom-poko samihafa. Ny fiteny bambara no miha lasa fiteny ifandraisana manerana an' i Malỳ, ampiasain' ny 50 %n' ny Maliana.
Fitenim-pirenena ny fiteny bambarà, ny fiteny bôbô, ny fiteny bôzô, ny fiteny dôgôna, ny fiteny folany, ny fiteny sôninke, ny fiteny sôngay (na sôngôy), ny fiteny senofô-minianka, ny fiteny tamaseka, ny fiteny hasanià, ny fiteny kasônke, ny fiteny mandinka ary ny fiteny maninkakàna.
Ny fanisam-bahoaka tamin' ny taona 1987 dia nandrakitra ny fiteny ampiasain' ny olona mihoatra ny enin-taona. Mitana ny laharana voalohany ny fiteny bambara (38,3 %), arahin' ny fiteny folany (11,7 %), ny fiteny dôgôna (6,9 %), ny fiteny sôngay (6,3 %) ary ny fiteny sôninke (12,3 %).
Fivavahana[hanova | hanova ny fango]
Silamo[hanova | hanova ny fango]
Araka ny Pew Research Center tamin' ny taona 2010, ny fivavahana silamo, somary mifangaro amin' ny fivavahan-drazana afrikana, dia fivavahan' ny 94,4 % amin’ ny mponina any Malỳ. Ny ankamaroan' ny Mozilmana dia sonita ao amin' ny sekolin-dalàna Maliki mandray singa avy amin' ny sofisma. Misy ihany koa ny Ahmadià sy ny Siita vitsy anisa.
Kristianisma[hanova | hanova ny fango]
Ny kristianisma dia nampidirin' ny Frantsay tao Malỳ tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-19. Araka ny Pew Research Center tamin' ny taona 2010 dia ny 2,4 % amin' ny vahoaka maliana no kristiana. Ny 1,6 % amin' izany dia Katôlika. Vitsy dia vitsy ny Prôtestanta, izay vao haingana ny fisiany, tamin' ny alalan' ny misiônera amerikana indrindra.
Fivavahan-drazana[hanova | hanova ny fango]
Araka ny Pew Research Center tamin' ny taona 2010 dia ny 2,7 % amin' ny Maliana no nitazona ny fivavahan-drazana.
Ny fivavahana dôgôna dia fivavahan' ny Dôgôna ao Malỳ. Mino ny fisian' ny Mpamorona Faratampony antsoina hoe Amma (na Ama). I Amma no Mpamorona mahefa ny zava-drehetra sy mahalala ny zava-drehetra ary manatrika amin' ny toerana rehetra. Izy ireo koa dia mino ny fanahin' ny razana fantatra amin' ny anarana hoe Nommo izay antsoina koa hoe "Fanahin' ny Rano". Lafiny lehibe amin' ny finoany ara-panahy ny fanajana ny razana. Ny dihy misy saron-tava dia atao avy hatrany aorian' ny fahafatesan' ny olona iray ary indraindray ela be aorian' ny nifindrany tany amin' ny fiainana any an-koatra.
Fanabeazana[hanova | hanova ny fango]
Ny fiteny frantsay no fiteny ampianarina any an-tsekoly. Nanomboka tamin' ny taompolo 1990, ny andrana iray antsoina hoe "pédagogie convergente" dia nahafahan' ny ankizy any amin' ny sekoly ambaratonga voalohany hianatra manoratra amin' ny fitenim-pireneny, izay fiteny mahazatra azy ao an-trano, ary avy eo ampidirina tsikelikely ny fiteny frantsay. Miely patrana amin'izao fotoana izao ny pedagojia convergent.
Eo amin' ny 23 % hatramin' ny 46 % eo ny tahan' ny mahay mamaky teny sy manoratra any Malỳ, arakaraka ny loharanom-baovao. Ny vehivavy no tena ambany taha satria ny zazalahy no maro anisa mamonjy sekoly.