Frantsay (vahoaka)
Ny Frantsay dia olona misitraka ny zom-pirenena frantsay, monina indrindra any Eorôpa Andrefana izay manana kolontsaina sy tantara ary fiteny frantsay iraisana, fantatra amin' ny fananany an' i Frantsa ho firenena. Ara-tantara sy ara-pototarazo, ny Frantsay dia vahoaka avy amin' ny Gaoloà, vahoaka keltika, sy avy amin' ny Akitaniana (raha ny Gaskôna).
Mbola velona ary manondro Frantsay môderina ankehitriny ny anaram-poko manondro ny Franka miteny jermanika. Hatramin' ny faran' ny taonjato faha-19 dia mbola nahitana fitambarana fomba amam-panao isan-toerana sy isam-paritra mitsitokotoko i Frantsa, ohatra, momba ny fiteny. Nanomboka tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-20 dia manao ny fiteny frantsay ho fitenin-drazany ny ankamaroan' ny olom-pirenena frantsay, saingy ny fiteny sasany toa ny fiteny ôksitana, ny fiteny frankô-prôvensaly, ny fiteny galô-italika, ny fiteny alsasiana, ny fiteny bretôna, ny fiteny katalàna, ny fiteny kôrsika, ny fiteny baska, ny fiteny flamanda, ny fiteny grika, ary ny fiteny kreôla frantsay dia mbola ampiasaina any amin' ny faritra sasany.
Nanomboka tamin' ny fahatongavan' ny kolontsaina Hallstatt, 3 000 taona lasa izay, araka ny filazan' ny sasany, ny tantaran' ny vahoaka frantsay, na tamin' ny famoronana ny Fanjakan' i Frantsa, 1 500 taona lasa izay, araka ny filazan' ny hafa. Ny fisaintsainana momba ny toetrany kosa dia nanomboka tamin' ny Revôlisiôna Frantsay ihany, miaraka amin' ny fifanoherana eo amin' ny diheverana pôlitika asimilasiônista sy vôlôntarista andaniny, sy ny fomba fijery ara-poko sy ara-kolontsaina kokoa izay azo afototra amin' ny zon' ny ra.
Noho ny tantarany sy ny toerana misy azy ara-jeôgrafia any Eorôpa, dia nahitana fifindra-monina isan-karazany foana i Frantsa. Ity fifindra-monina ity dia nanjary zavatra nisongadina nandritra ny tapany faharoa amin' ny taonjato faha-19, izay nahitana ny fifindra-monina avy ao Italia, ary avy eo nandritra ny taompolo 1920, indrindra mba hanonerana ny fahafatesana olona be dia be vokatry ny Ady Lehibe Voalohany. Nihamafy ny fifindra-monina taorian' ny Ady Lehibe Faharoa tamin' ny alalan' ny fitadiavana vahoaka any ivelan' i Eorôpa, izay avy amin' ny firenena nivoaka avy tao amin' ny Empira Mpanjanaka Frantsay Faharoa, indrindra fa avy aty Afrika.
Raha iaingana ny famaritana an' i Frantsa ho firenena mandala ny soatoavina repoblikana, ny mpahay tantara toa an' i Gérard Noiriel dia mihevitra ny fiarahamonina frantsay ho toy ny "memy fandrendreha metaly". Ny soatoavina ho an' ny rehetra dia ampiasaina ho an' ny fandraisana anjaran' ny mpifindra monina izay antenaina hanaraka ny soatoavina sy ny kolontsaina frantsay nentim-paharazana. Na izany aza dia mampametra-panontaniana hatrany amin' ny adihevitra manodidina ny lohahevitra momba ny fifindra-monina ny fahombiazan' ity môdely asimilasiônista ity, toy izay nitranga nandritra ny krizim-pifindra-monina vao haingana izay nanozongozona an' i Frantsa sy an' i Eaorôpa Andrefana amin' ny ankapobeny. Ankoatra izany dia nampitovy ny zo maha olom-pirenena azy amin' ny zom-pireneny ny olom-pirenena frantsay, toa izay ambaran' ny lalàna frantsay.
Noho ny antony ara-tantara (indrindra fa ny fanjanahantany) sy ara-kolontsaina na ara-toekarena, ny Frantsay sy ny olona manam-piaviana frantsay, izay milaza ny maha frantsay azy ara-kolontsaina ny sasany, dia hita any amin' ny firenena hafa ankoatra an' i Frantsa, toa ny any Soisa (tao amin' i Soisa Frantsay), ny any Belzika (i Wallonia ara-pitantanana), ny any Italia (ny Lohasahan' i Aosta sy i Cisalpine Gallia), ny any Kanada (i Québec sy Acadie sy ny hafa), ny any Etazonia (i Cadie sy ny hafa), ny any Espaina (ny Lohasahan' i Aran), ny any Andôra, ny any Loksemborga, ny any amin' ny Fanjakana Mitambatra (ny vondro-nosy anglô-nôrmana) sy ny firenena hafa, indrindra fa any Amerika.