Jeôgrafian' i Malỳ

Ny jeôgrafian' i Malỳ dia iresahana indrindra ilay firenena ao Afrika Andrefana, tsy manana morontsiraka. Ny ampahany be amin’ ny tanin’ i Malỳ dia ao amin’ ny lohasahan’ ny ony Niger. I Bamako no renivohiny. Mamaritra azy avy ao avaratra-andrefana i Maoritania, ao andrefana i Senegaly, ao atsimo andrefana i Ginea, ao atsimo i Kôtidivoara, ao avaratra-atsinanana i Aljeria, ary ao atsimo-atsinanana i Borkina Fasô.

Mizara telo ny vohon’ ny tany ao Malỳ: ny faritra sahariana karankaina izay tsy dia ahitana zavamaniry firy; ny faritra saheliana somary maina izay ahitana hivoka anirian-kazo madinika; ary faritra anjakan’ ny hivoka anirian-kazo lehibe. Firenena manana toetany mafana sy maina i Malỳ ka matetika ianjadian’ ny haintany.

Tanim-pirenena

I Malỳ dia firenena ao Afrika Andrefana, tsy manana morontsiraka, manana velarana mirefy 1 241 238 km². Mamaritra an' i Malỳ avy ao avaratra-andrefana i Maoritania (sisin-tany mirefy 1 040 km), ao andrefana i Senegaly (sisin-tany mirefy 1 050 km), ao atsimo andrefana i Ginea (sisin-tany mirefy 580 km), ao atsimo i Kôtidivoara (sisin-tany mirefy 710 km), ao avaratra-atsinanana i Aljeria (sisin-tany mirefy 3 115 km), ary ao atsimo-atsinanana i Borkina Fasô (sisin-tany mirefy 700 km).

Vohon' ny tany sy rano

Vohon' ny tany

Manana velarana mirefy 1 241 238 km² i Malỳ izay firenena lehibe indrindra any Afrika Andrefana (laharana faha-24 maneran-tany). Ny taniny izay midadasika dia ahitana endri-paritra isan-karazany. Ny ankamaroany dia ao amin' ny Lohasahan' i Niger ary mampiavaka azy ny lemaka iva sy ny deboka be tany dilatra sy antsanga. Eo afovoany, ny hefaka anatin’ i Niger dia mandrafitra ny faritr' i Macina, izay deboka misy sisiny avo, misy tondra-drano matetika.

Eo amin' ny ilany atsimo, misy vongana tranainy voalavaka lalina no manamarika ny sisin-tanin’ i Malỳ amin' i Kôtidivoara. Miankandrefana kokoa no miakatra ny Lembalemba Mandinka (Mandingue), izay misy an' i Bamako renivohitra. Mipoitra eo afovoany, eo amin’ ny sisiny ankavana amin’ i Niger indray ny fikitoan-tany: ny hantsan’ i Bandiagara no manjaka amin’ ny lemaka; ity hantsana ity dia mitohy amin' ny alalan’ ny tendrombohitra Hombori, izay miafara amin' ny tedrony atao hoe Hombori Tondo (1 155 m). Any avaratra-atsinanana, eo amin’ ny sisin-tany manasaraka an’ i Malỳ amin’ i Alzeria no misy an' i Adrar des Iforas, lembalemba kristaly manana haavo antonony (600 m), izay mandrafitra ny tapany atsimo amin’ i Sahara. Ary farany, eo avaratra no misy ny deboka Taoudenni.

Rano

Ny sambo *Tombouctou* an' ny orinasa COMANAV ao amin' ny seranan' i Koulikoro

Ny tapany atsimo sy afovoany amin’ i Malỳ dia tondrahan’ ny ony roa: i Sénégal (miforona ao Bafoulabé amin' ny fihaonan' i Bafing sy i Bakoy) sy i Niger (mipoitra any Guinée ao amin' i Fouta-Djalon), izay mamorona tapa-paribolana midadasika. Mamakivaky an’ i Malỳ sady mitana toerana lehibe eo amin' ny fandaminana ny erana sy ny fampandrosoana ara-toekarena ao amin’ ilay firenena. Ny ampahatelon' ny tapany avaratra amin' i Malỳ dia any amin' ny faritry ny tany efitra, fa any amin’ ny tapany atsinanana kosa i Tilemsi izay sakeli-drano milevina an' i Niger iparitahan-toerana misy rano.

Toetany sy zavamananaina

Toetany

Faritra telo samy manana ny toetaniny no mifanarakaraka avy any avaratra mankany atsimo:

ny avaratra dia ao amin' ny faritr’ i Sahara, misy toetany lmaina izay tsy misy rotsak' orana afa-tsy latsaky ny 127 mm;
ny hefaka afovoan' i Niger dia mipaka any amin' ny faritr’ i Sahel saika-maina, izay misy fiovana miandalana avy amin' ny tany efitra mankany amin’ ny hivoka misy ala, volena ao ny vary, ny landihazo, ny karite, ny voanjo, ny ampemba, ny ampembambazaha;
farany, manana toetany mitovy amin’ izay manjaka any Sodàna ny tapany atsimo; eo anelanelan’ ny 24 °C sy 32 °C ny maripana amin’ ny ankapobeny any atsimo, ary miakatra izany rehefa mianavaratra; eo amin' ny 1 400 eo ny rotsak' orana.

Ny rotsak' orana isan-taona dia miova eo anelanelan’ ny 1 400 mm eo ho (eo ao Bamako) sy latsaky ny 130 mm (any Sahara).

Zavamaniry sy biby

Tsy fahita firy ny zavamaniry any amin' ny faritr' i Sahara izay tsy misy maniry afa-tsy akasia sy hazo dity. Ny faritra afovoany amin’ i Sahel dia miavaka noho ny fisian’ ny hivoka feno kirihitra, izay misy zavamaniry be tsilo. Misolo azy ny hivoka misy ala rehefa any amin' ny faritra atsimo amin' i Sodàna, izay misy ny lalan-drano otronin’ ny ala galeria.

Any Malỳ dia ahitana biby toy ny antilôpa, ny karazana lambo fakôsera, ny gazela, ny geparda, ny leôparda, ny liona, ny ôriksa ary ny amboadia sakaly.

Mponina

Isan' ny mponina

Nisy mponina miisa 20 933 072 i Malỳ tamin' ny taona 2020, ka mponina miisa 16,79 isaky ny km² izany. Tena tsy mitovy ny fitsinjaràn’ ny mponina satria ny 9/10n’ ny Maliana dia mipetraka any amin' ny tapany atsimo amin’ i Malỳ. Ny 66 %n’ny mponina dia monina ambanivohitra. Tanora ny ankamaroan' ny mponina ao Malỳ: ny latsaky ny 25 taona dia manodidina ny 68 % amin' ny mponina tamin' ny taona 2007. Tombanana ho 49,9 taona ny salan’ androm-piainan' ny olona vao teraka. I Maly dia mitana ny iray amin' ny toerana farany indrindra amin' ny laharan' ny tondrom-pandrosoan’ ny maha olombelona (0,428. faha-186 tamin' ny taona 2021). Miaina fifindrà-monina mahery vaika izy io (indrindra mankany amin' ny faritr' i Kayes any andrefana) indrindra any Kôtidivoara mifanila aminy (izay misy Maliana maherin' ny iray tapitrisa) sy any Frantsa.

Tanàna

I Bamako renivohitra (any atsimo-andrefana, eo amoron' ny onin' i Niger) no hany tanàna ao Malỳ misy mponina mihoatra ny iray tapitrisa. Renivohitry ny Distrikan' i Bamako ny tanànan’ i Bamako izay foibem-pifandraisana lehibe ao amin' ilay firenena, ary koa fihaonan-dàlana ara-taozavabaventy sy ara-barotra. Ny tanàna lehibe hafa dia i Ségou sy i Mopti, izay ivon-toeram-panjonoana lehibe any amin' ny faritra ambany amin' i Niger. Ao koa i Kayes, i Sikasso, i Koulikoro, i Kidal, i Gao ary i Tombouctou. Mizara ho fari-pitondrana valo i Malỳ: i Gao, i Kayes, i Kidal, i Koulikoro, i Mopti, i Ségou, i Sikasso ary i Tombouctou, ary manampy azy ireo ny distrikan' i Bamako.

Vondrom-poko any Maly

Ny 40 % amin' ny Maliana dia ny Mandinga, ka ny ankamaroan’ izany dia Bambara (28 %), mipetraka any amin’ ny tapany andrefan' i Malỳ (any Bamako) indrindra. Ny Sôngay dia monina amin’ ny faritra atsinanana, ny Sôninke any amin’ ny faritra andrefana (any Kayes); ny Senofô dia mipetraka manodidina an' i Sikasso, ao amin' ny faritry ny sisintany manasaraka an’ i Malỳ amin’ i Borkina Fasô sy amin’ i Kôtidivoara. Any avaratra-atsinanana kokoa, eo amin' ny lembalemban' i Bandiagara, no misy ny Dôgôna. Ao koa ny Boà, ny Bôzô, ary ny Kasônke.

Any avaratra kokoa ny misy ny Maora (mpivarotra gôma arabo) sy ny Konta (mpiompy mifindrafindra toerana) ary ny Toarega (mpiompy mifindrafindra toerana), izay vahoaka mpifindrafidra, 10 % n'ny mponina. Ny Folany dia monina ao amin' ny debok’ i Macina fa any Sahara kosa no misy ny Maora ary indrindra fa ny Toarega izay mifindrafindra toerana eo anelanelan' i Adrar sy ny fiolihan' i Niger. Ireto farany, izay miisa 400 000 eo ho eo, dia nanda hatrany ny fitondrana ara-pôlitikan' ny Mandinga hatramin' ny nahazoana ny fahaleovan-tena, izay midika amin' izy ireo koa ho fandraiketana ny sisintany sy fampidirana azy ireo ao anatin' ny rafi-panjakana tsy mifanaraka amin' ny fomba fiainany.

Taorian' ny fitomboan’ ny fikomiana mitam-piadiana tany amin’ ny tapany avaratra amin' i Malỳ (toy ny any Nizera mpifanolo-bodirindrina aminy) tamin' ny taona 1990, dia vita ny dinam-pirenena tamin' ny Avrily 1992 teo amin' ny governemanta maliana sy ny Toarega. Ny resaka momba ny famaritana ny faritra mizaka tena ho an' ny Toarega, sy ny fitakiana ara-toe-karena anefa mbola mitoetra, ary raha mitsahatra ny ady, dia mitohy ny disadisa (araka ny hita amin' ny firongatry ny herisetra tamin' ny volana Mey 2006 izay nitarika ho amin’ ny fanaovana fifanarahana momba ny filaminana, izay nijerena mialoha ny fepetra fampandrosoana ny faritra any Avaratra).