Toarega (vahoaka)

Ny Toarega dia vahoaka ao Sahara Afovoany sy any amin' ny tanin' ireto firenena tanisaina manaraka ireto: Alzeria, Libia, Nizera, Malỳ, Maoritania, Tsady ary Borkina Fasô. Miantso ny tenany amin' ny fiteny berbera hoe ⴾⵍ ⵜⵎⵛⵈ / Kel Tamsheq ny Toarega. Mampiasa fiteny berbera izy ireo, dia ny fiteny tamaseka izay soratana amin' ny abidy atao hoe tifinàga (tifinagh). Anisan' ny vahoaka Berbera ny Toarega.

Ny Toarega dia monina amin' ny faritra midadasika izay mipaka hatrany Magreba any avaratra ka hatrany Afrika atsimon' i Sahara. Miparitaka ao amin' ny firenena maro ao Afrika ny Toarega, ka ny ahitana azy ireo maro dia any Alzeria, Borkina Fasô, Libia, Malỳ, Maoritania, Nizera, Nizeria ary Tsady.

Matetika dia olona mpifindrafindra fonenana ny Toarega, ka ny fiorenam-ponenany dia nihafaingana hatramin' ny antsasany faharoa amin' ny taonjato faha-20. Matetika dia iharan' ny fampiraisam-bolo ara-kolontsaina sy ara-piteny ary iharan' ny fanavakavahana ara-toekarena sy ara-pôlitika izy ireo ka izany dia niteraka ady mitam-piadiana tamin' ny taompolo1990. Maro ny Toarega nandao ny fiainana mpifindrafindra fonenana ka nanorim-ponenana ao amin' ny tanàn-dehibe manamorona an' i Sahara, toa an' i Tamanrasset any Alzeria, i Agadez ao Nizera, ny renivohitry ny fanjakana saheliana toa an' i Bamako sy i Niamey.

Ny Toarega dia miteny amin' ny fiteny toarega maro, izay ao amin' ny sampana berberan' ny fianakaviam-piteny afrô-aziatika na hamitô-semitika.

Ny anarany

Ny anarana hoe "Toarega" dia anarana avy amin' ny teny arabo nampidirina tamin' ny teny eorôpeana, saingy tsy izany no ilazan' ny Toarega ny tenany. Ny Toarega dia miantso ny tenany hoe Kel Tamasheq, izay midika hoe "ireo izay miteny toarega", ka izany dia mampiseho fa kolontsaina tokana ary indrindra indrindra, fiteny iray ihany ny zavatra iraisan' izy ireo.

Ny faritra onenany

Ny Toarega dia monina amin' ny faritra midadasika hatrany Maghreb ka hatrany Afrika Mainty, mamakivaky an' i Sahara noho ny ny fisian' ireo tendrombohitra sy lohasaha ahafahana mivelona, noho ny loharano sy ny zavamaniry miavaka tsy hita any amin' ny faritra hafa, dia ny tassili an' ny Ajjer, i Hoggar, i Aïr ary ny adrar an' ny Ifora any avaratra atsinanan' i Malỳ. Miparitaka amin' ny firenena maro ny Toarega, ka isan' ny ahitana azy maro i Libia, i Alzeria, i Malỳ, i Nizera, ary i Borkina Fasô. Ahitana Toarega vitsy koa ny ao Nizeria sy ny ao Tsady. Ao Nizera sy ao Malỳ no ahitana Toarega betsaka indrindra, izay 10 % sy 6 % amin' ny fitambaran' ny mponin' ireo firenena roa ireo.

Kolontsaina

Ny maha toarega ny Toarega

Misy amn' ny Toarega ny mazava hoditra sy ny mainty hoditra kokoa, ka tsy misy ny Toarega filamatra. Ny maha toarega ny Toarega dia noho izy miaina araka izay zavatra takian' ny fiarahamonina aminy, araka ny taonany, araka ny maha lahy na vavy azy, araka ny sokajy ara-tsôsialy miisy azy: ny mpanao asa tanana, ohatra, dia malalaka amin' ny fitenenana, somary manana fihetsika sahisahy ny saranga ambony indrindra, manana toetsaina mifehy tena ny mpitodra fivavahana. Mety hiteraka fanakianana sy fanesoana ary fanilikilihana ny tsy fanarahana ireo fitsipika ireo.

Manan-danja amin' ny Toarega ny harenan' ny kolontsainy ary misy amin' izy ireo no manokan-tena amin' ny fanangonana sy famoahana ho fanta-bahoaka ny lovantsofiny am-bava.

Rafi-piarahamonina

Ny Toarega rehetra dia miresaka momba ny razambe iray, izay niandohan' ny fitondran' ny filoha sy mpanorina ny foko na firazanana (tawsit). Ny malaza indrindra dia ny mpanjakavavy Tin-Hinan, izay tonga tao Hoggar niaraka tamin' i Takama mpanompovaviny: i Tin-Hinan no niandohan' ny Kel Ghela, izay foko andriana tompon' ny fahefana, ary i Takama no niteraka ny Dag Ghali, izay foko mpanoa. Saika hita amin' ny faritra rehetra misy ny Toarega ity lamina ity. Tokam-bady ny Toarega, ka toetra miavaka izany raha heverina ny maha vahoaka nandray ny kolontsaina silamo azy ireo.

Misy ambaratonga ny fiarahamonina toarega: ny saranga ambony an' ny mpiantafika, ny mpanoa (tsy andevo), ny mpitondra fivavahana, ny mpanao asa tanana ary ny mpanompo (andevo) izay mizara ho ambaratonga samihafa araka ny fiaviany. Ahitana ireo ambaratonga samihafa ireo ny fikambanam-poko tsirairay, izay tarihin' ny lehibe fara tampony (ny amenokal) izay avy amin' ny foko iray foana ary ny famantaran' ny fahefany dia amponga fienti-miady (atao hoe ttobol na ettebel). Maiky ny maha ao amin' ny saranga ambony indrindra ny rameva tokan-trafo, fa ny omby sy ny biby fiompy kely (ondry sy osy) dia famantarana ny saranga ambany sy ny andevo.

Fiteny

Ny fiteny toarega, izay zana-bondrom-piteny sampan' ny vondrom-piteny berbera, ao amin' ny fianakaviam-piteny afrô-aziatika na hamitô-semitika, no vato fehizoron' ny fiarahamonina toarega. Amin' ny firenena sasany dia afaka maneho hevitra amin' ny fiteniny ao amin' ny onjampeo sy fahitalavitra ny Toarega. Ireo fiteny toarega ireo dia tenenina indrindra ao Alzeria, ao Borkina Fasô, ao Libia, ao Maly ary ao Nizera. Mahatratra hatrany amin' ny 5 tapitrisa ny olona miteny azy ireo. Ireto ireo fiteny ireo: ny fiteny tamahàka (ao avaratra), ny fiteny tamaseka, ny fiteny tamajeka, ny fiteny taoelemeta (ao atsimo). Soratana amin' ny abidy tifinagy sy amin' ny abidy latina ireo fiteny ireo.

Soratra

Ny Toarega dia manana soratra atao hoe tifinagh, izay voasokitra amin' ny vato maro, nefa matetika sarotra ny mamaky sy manakatra izay tiany hambara. Mbola misy ny abidy tifinagh ampiasaina, indrindra amin' ny fampitana hafatra fohy sy soratra eny amin' ny fasana ary fanambaràna fitiavana.

Literatiora

Ny literatiora am-bava dia tena anan' ny Toarega betsaka, anisan' izany ny ankamantatra, ny ohabolana, ny angano, izay tsy misy fahasamihafana firy amin' ny an' ny vahoaka hafa. Hita ao ny literatioram-pahendrena izay mivoy lohahevitra momba ny fiainan' ny mpiompy andiam-biby sy mpifindrafindra monina. Ny tononkalo no kanto indrindra ao amin' ity literatiora ity, izay ahitana sanganasa miresaka ny amin' ny fitiavana, ny fahafatesana, ny alahelo noho ny maha lavi-tany misy ary ny fanembonana an' ilay vehivavy tiana. Ireo tononkalo ireo koa dia mampahatsiahy ny ady lehibe taloha sy ny zava-bitan' ny mahery fo. Ankehitriny kosa dia ny fifindrà-monina sy ny fikomiana no lohahevitra voizin' ny taranaka vaovao.

Fitafy

Ny saron-dohan' ny lehilahy (tagelmust) dia iray amin' ny fomba amam-panao manokan' ny Toarega. Mahamenatra ny miala saron-doha (voaly) ampahibemaso; eo anatrehan' izay olona tokony hohajainy, ny tovolahy dia tsy tokony hijery afa-tsy eo amin' ny vaky amin' ny voaliny, ary ao anaty voaly izy no misotro dite sady tsy mampiseho ny vavany. Io voaly io dia miaro ny faritra mando amin' ny tena amin' ny rivotra, ary indrindra miaro ny vava sy ny orona ary ny sofina amin' ny fidiran' ny fanahy ratsy.

Toeram-ponenana

Misy fahasamihafana ny toeram-ponenana: monina anaty trano lay hoditra ny Toarega sasany fa ny hafa kosa manao trano lay vita amin' ny zavamaniry (norarena toa tsihy).

Fiharian-karena

Taozavatra

Mpitahiry ny fahaiza-manao nentim-paharazana ny mpanao asa tanana toarega. Izy ireo no mamokatra ny zavatra ilaina ao an-tokantrano na any amin' ny fiandrasam-biby fiompy (zinga, sotrobe sy sotro vita amin' ny hazo, farafara na tsato-day voaisy sary sokitra), ny firavaka volafotsy izay nahita toerana ao amin' ny tsenan' ny fizahan-tany (anisan' izany ny vokovokon' i Agadez izay fantatry ny rehetra), ny laselin-drameva (anisan' izany ny lasely misy fitazonana miendrika vokovoko, izay malaza indrindra sy be pitsiny indrindra), ny fitaovam-piadiana (ny antsy, ny lefona ary ny ampinga izay efa tsy misy intsony ankehitriny), ary indrindra ny sabatra (takuba).

Fiompiana

Miompy andiam-biby ny Toarega. Mba hahatomombana ny fiompiana dia tsy maintsy mahafantatra tsara momba ny tontolo iainana izy ireo. Noho ny fifindrafindrà-monina, ny Toarega dia mahay mampiasa ny tontolo iainany handrindrany ny fandehandehanany arakaraka ny fizaràn-taona. Ny Toarega ao Sahel dia mitondra ny andiam-biby fiompiny mamakivaky kijana rakotra ahitra any akaikin' i Sahara, amin' ny tany sy rano masira, mandritra ny vanim-potoan' ny orana tsy maharitra. Amin' ny main-tany, izay lava dia lava, dia miverina any amin' ny faritra atsimo, izay ahitana hazo fihinan' ny biby fiompy sy rano maharitra, izy ireo.

Ny Toarega any avaratra dia miopy rameva sy osy indrindraindrindra. Ny andiam-biby any amin' ny faritra atsimo, toa an' i Azawagh, i Aïr, ny adrar an' ny Ifora, dia ahitana karazam-biby maro samihafa, indrindra ny rameva, ny omby, ny ondry ary ny osy.

Fambolena

Ny Toarega ao amin' ny faritr' i Aïr dia mamboly amin' ny tany voatari-drano any amin' ny lohasaha maro ao atsimon' io tangoron-tendrombohitra io. Any atsimo kokoa dia sady mpiompy no mpamboly ny Toarega izay manao fambolena miandry orana, ka volena ny ampembambazaha, izay tsy maintsy anaraha-maso ny biby fiompy mba hiarovana ny vokatra. Miteraka olana goavana ny fiarahan' izy ireo monina amin' ny tantsaha sy mpiompy hafa, indrindra fa ny Folany, izay manana andiam-biby fiompy tahaka azy ireo koa.

Varotra

Ny Toarega ao amin' ny faritr' i Aïr dia misahana varotra mandehandeha taterim-biby mitandahatra eo anelanelan' ireo tsena any atsimo sy ireo toerana fitrandrahan-tsiran' i Fachi sy Bilma, izay vatsiany vokatra isan-karazany sady akany ny sira sy ny antrendry hamidiny.

Tantara

Fanoherana ny fanjanahantany

Ny Toarega dia nanohitra mafy ny fidiran' ny tafika frantsay tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-20. Nanomboka tamin' ny taona 1916 sy 1917 dia nikomy tamin' ny fibodoan-tany nataon' ny Frantsay izy ireo ary nampidi-doza ho an' ny miaramilan' ny mpanjanatany. Ny fandaminana ny faritra, izay nahatonga ny Toarega sasany hiankina amin' i Afrika Avaratra ary ny hafa amin' ny Afrika Andrefana Frantsay (Afrique Occidentale Française - AOF), no namarana ny ady.

Tamin' ny fahazoana ny fahaleovantena

Ny fahaleovantenan' ireo firenena vaovao dia tsy nampoizin' ny Toarega, izay tsy nivonona amin' izany fanovana izany, sady tsy nanana sangany firy nahita fianarana afaka handray andraikitra eo amin' ny fitantanan-draharaham-panjakana. Ny fiparitahan' ny Toarega amin' ny firenena maro, any amin' ny faritra efitra indrindra, izay vitsy mponina sady lavitra indrindra ny renivohitra sy ny mpitondra, dia nahatonga azy ireo hihevitra fa hadino sy navela.

Tamin' ny taona 1963-1964, nisy fikomiana voalohany tamin' ny fitondram-panjakana maliana. Tsy nitovy anefa ny hery satria mitaingin-drameva sy mitondra sabatra ny Toarega izay niatrika fiara mifono vy, ary voafay mafy tao amin' ny adrar an' ny Ifora ny fikomiana. Tamin' ny taona 1990 no nanomboka ny fikomiana tany Maly, avy eo tany Nizera, izay nanosika ny vahoaka toarega hitroatra manohitra fanjakana. Nianatra nampiasa basy Kalachnikov sy nitondra fiara tsy mataho-dalana ny tanora toarega nifindra monina any Libia, ary mafy ny ady tamin' izany, izay niteraka fisamborana, vono olona, fifindrà-monina, indrindra mankany Alzeria sy Maoritania. Ankehitriny dia tafaverina ny fandriam-pahalemana.