Fiteny hongariana
| Fiteny hongariana | |
| Isan'ny mpiteny | 13 tapitrisa |
| Faritany |  Vondrona Eoropeana Hongaria Romania Silaovakia (tenim-paritra) Serbia (tenim-paritra) Aotrisy (tenim-paritra) Okraina (tenim-paritra) Krôasia (tenim-paritra)
|
| Sata | Ofisialy ao Hongaria sy amin'ny Vondrona Eoropeana |
Ny fiteny hongariana na fiteny hôngroà dia fiteny ao amin' ny sampana finô-ogrianan' ny fianakaviam-piteny oraliana, ary ny fiteny hafa ao amin' io sampana io dia ny fiteny finoà sy ny fiteny estôniana, ary koa ny fiteny kanty (na fiteny ôstiaka) sy ny fiteny mansy (na fiteny vôgola). Ny fiteny hongariana no fiteny ôfisialy any Hôngria. Amin' ny fiteny hongroà izy dia atao hoe magyar nyelv.
Miisa 13 tapitrisa eo ho eo ny olona miteny hongariana manerana izao tontolo izao, ka ny 9 900 000 amin' ireo dia monina ao Hôngria. Misy ihany koa fianakaviambe miteny hongroà any amin' ny firenena manodidina an' i Hôngria (Romania, Slôvakia, Serbia, Okraina, Aotrisy, Krôasia ary Slôvenia), ary koa fianakaviambe maro vokatry ny fifindra-monina tany Etazonia, Kanada, Israely, sns.
Amin' ny lafiny endri-teny sy ny fiforonan-teny dia fiteny manambatambatra hasinteny ny fiteny hongariana. Mampiavaka azy koa ny fisian' ny firindran-janapeo. Ankoatry ny voambolana nolovainy sy novolavolaina ao anatiny dia nindrana teny avy amin' ny fiteny slavy, latina, alemana, tiorka ary indô-iraniana ny fiteny hôngroà.
Noraiketina an-tsoratra nanomboka tamin' ny taonjato faha-11 tamin' ny alalan' ny endriky ny abidy latina nasiam-panovana ny fiteny hôngroà.
Tany amin' ny tehezana atsinanan' ny Tendrombohitra Oral no nitenenana azy tany am-boalohany, ary ny Hongroà any Hôngria sy monina any amin' ny firenena mifanolo-bodirindrina ary any Etazonia no miteny azy amin' izao fotoana izao. Tsy dia misy fahasamihafana firy ny fitenim-paritra hongroà.
Faritra ahitana mpiteny hôngroà
[hanova | hanova ny fango]
Miisa 13 tapitrisa eo ho eo ny olona miteny hongariana manerana izao tontolo izao, ka ny 9 900 000 amin' ireo, izay manao ny fiteny hôngroa ho fiteny ôfisialy, dia monina ao Hôngria. Mitovy sata io fiteny io any Slôvenia (misy Magiara miisa 6 243, taona 2002), miaraka amin' ny fiteny slôvena, any amin' ny toerana misy fianakaviambe hôngroà. Raha ny amin' ny habetsaky ny mpiteny hôngroà dia firenena faharoa i Romania, izay misy mpiteny miisa 1 259 914 (taona 2011) nobeazina amin' ny fiteny hôngroà. Ao Romania dia azo ampiasaina amin' ny fitantanan-draharaham-panjakana ifotony, ny fiteny hongroà, any amin' ny faritra izay mihoatra ny 20 % ny isan' ny Hôngroà ao aminy.
Any Serbia (misy mpiteny miisa 243 146, taona 2011), ao amin' ny faritanin' i Vôjvôdina (Voivodina), dia ampiasaina amin' ny fomba ôfisialy ny fiteny hôngroà any amin' ny toerana misy ny mponina miteny hôngroà mahatratra 15 % amin' ny fitambaran' ny mponina.
Any amin' ireto firenena manaraka ireto ihany koa, Slôvakia (mpiteny miisa 458 467, taona 2011), Okraina any amin' ny faritra Zakarpattia na Transkarpatia (161 618, taona 2001), Aotrisy (25 884, taona 2001) ary Krôasia (10 231, taona 2011), dia fitenin' ny vitsy anisa ekena ny fiteny hôngroà.
Ankoatra ny firenena mifanolo-bodirindrina amin' i Hôngria, izay ananan' ny fiteny hôngroà ny satan' ny fitenin' ny vitsy anisa, dia misy mpiteny hongroà maro am-pielezana. Ny vondron' olona miteny hôngroà lehibe indrindra dia any Etazonia (86 406, taona 2013), any Kanada (57 515, taona 2021) ary any Israely (70 000, taona 1998).
| Firenena | Isan' ny mpiteny | Taona |
| Hôngria | 9 896 333 | 2011 |
| Romania (indrindra any Transylvania) | 1 038 806 | 2021 |
| Slôvakia | 462,175 | 2021 |
| Serbia (indrindra any Vojvodina) | 241 164 | 2011 |
| Okraina (indrindra any Zakarpattia) | 149 400 | 2001 |
| Etazonia | 117 973 | 2000 |
| Kanada | 75 555 | 2001 |
| Israely | 70 000 | |
| Aotrisy (indrindra any Burgenland) | 22 000 | |
| Aostralia | 20 883 | 2011 |
| Krôasia | 16 500 | |
| Slôvenia (indrindra Prekmurje) | 9 240 | |
| Totaly | 12–13 tapitrisa |
Fanononana sy fanoratana
[hanova | hanova ny fango]Abidy
[hanova | hanova ny fango]Noforonina tamin' ny taonjato faha-13 ny y abidy hongroà (hong: magyar ábécé), izay avy amin' ny abidy latina. Ny abidy hongroà dia misy litera 44 ahitana litera 26 tsy misy tendro, litera sivy misy tendro (á, é, í, ó, ö, ő, ú, ü, ű), litera kamban-droa miisa valo (dz, gy, ly, ny, sz, ty, zs) ary litera kamban-telo iray (dzs).
Toy izao ny filaharan' ny litera:
A a, Á á, B b, C c, Cs cs, D d, Dz dz, Dzs dzs, E e, É é, F f, G g, Gy gy, H h, I i, Í í, J j, K k, L l, Ly ly, M m, N n, Ny ny, O o, Ó ó, Ö ö, Ő ő, P p, Q q, R r, S s, Sz sz, T t, Ty ty, U u, Ú ú, Ü ü, Ű ű, V v, W w, X x, Y y, Z z, Zs zs.
Zanatsoratra sy zanapeo
[hanova | hanova ny fango]Famakiana ny zanatsoratra
[hanova | hanova ny fango]Misy zanatsoratra 15 ny abidy hongariana:
| Sora-madinika | a, á, e, é, i, í, o, ó, ö, ő, u, ú, ü, ű, y |
| Sora-baventy | A, Á, E, É, I, Í, O, ó, Ö, Ő, U, Ú, Ü, Ű, Y |
Misy mari-tsoratra vitsivitsy ampiasaina amin' ny tarehin-tsoratra milaza zanapeo. Tsy misy tendro miraika havanana ny zanapeo fohy: a, e, i, o, u, ö, ü. Mamaritra zanapeo fohy hafa ny Ny tendro kambana (ö, ü) (ny zanatsoratra boribory anoloana, tsy misy amin' ny teny latina). Marihina amin' ny alalan' ny tendro miraika havia iray na roa ny zanapeo lava: á, é, í, ó, ú, ő, ű. Amin' ny ankapobeny dia maneho fianakaviam-peo iray misy feo mitovitovy ny litera.
Ireto ny zanatsoratra hongariana sy ny fanononana azy:
| Fohy | a /ɒ/ | e /ɛ/ | i /i/ | o /o/ | ö /ø/ | u /u/ | ü /y/ | y /i/ |
| Lava | á /aː/ | é /eː/ | í /iː/ | ó /oː/ | ő /øː/ | ú /uː/ | ű /yː/ |
Vakina toy ny o malagasy ny zanatsoratra u sy ny ú; ny ü sy ű ny kosa dia vakina toy ny u frantsay ary ny ö toy ny eu frantsay.
Ny firindran' ny zanapeo
[hanova | hanova ny fango]Mizara ny zanapeo ho vondrona roa ny lalànan' ny firindran-janapeo: zanapeo anoloana (e, é, i, í, ö, ő, ü, ű) sy zanapeo aoriana (a, á, o, ó, u, ú). Manana ny "tandindony" mirindra aminy ao amin' ny vondrona faharoa ny zanapeo tsirairay ao amin' ny vondrona iray.
Tsy maintsy ao amin' ny vondrona iray ihany ny zanapeo rehetra amin' ny voanteny iray, ka ny tovana amin' ny ankapobeny dia manana endrika roa, miavaka noho ny zanapeo ao aminy, ny zanapeo ao amin' ny endrika iray dia ny sarin' ny an' ny endrika hafa: ny fototeny misy zanapeo aoriana (toy ny á) dia mitaky tovana misy zanapeo aoriana (hát, "lamosina", lasa hátunk, "lamosinay", háton, "eo an-damosiny"), fa ny fototeny misy zanapeo aloha dia ampiarahina amin' ny tovana misy zanapeo aloha (hét, "herinandro", lasa hetünk, "herinandrontsika", héten, "mandritra ny herinandro (maro)").
Renisoratra sy renifeo
[hanova | hanova ny fango]Misy renisoratra 29 ny abidy hongariana:
| Sora-madinika | b, c, cs, d, dz, dzs,f, g, gy, h, j, k, l, ly, m, n, ny, p, q, r, s, sz, t, ty, v, w, x, z, zs |
| Sora-baventy | B, C, Cs, D, Dz, Dzs, F, G, Gy, H, J, K, L, Ly, M, N, Ny, P, Q, R, S, Sz, T, Ty, V, W, X, Z, Zs |
Ahitana kamban-drenisoratra sz (tononina toy ny s malagasy /s/), cs (tononina toy ny tch englisy /t͡ʃ/), zs (tononina toy ny j frantsay /ʒ/), ty (tononina manakaiky ny ti sy ny ts /c/), gy (tononina manakaiky ny di sy ny dz /ɟ/) ary ny (tononina toy ny gn sy ny ni /ɲ/); ny litera c (tononina toy ny ts /t͡s/) sy s (tononina toy ny sh anglisy /ʃ/). Mitovy amin' ny an' ny fiteny latina ny fanononana ny renisoratra hafa. Ireo misy fifamaliana migobola tsy migoboka:
| Migoboka | b /b/ | dz /d͡z/ | dzs /d͡ʒ/ | d /d/ | v /v/ | g /g/ - gy /ɟ/ | zs /ʒ/ | z /z/ |
| Tsy migoboka | p /p/ | c /t͡s/ | cs /t͡ʃ/ | t /t/ - ty /c/ | f /f/ | k /k/ | s /ʃ/ | sz /s/ |
Ireo tsy ahtana ny fifamaliana migobola vs tsy migoboka:
| h /h/ | j /j/ | l /l/ - ly /j/ | m /m/ | n /n/ - ny /ɲ/ | r /r/ |
Ireo tsy hita afa-tsy amin’ny fanoratana ny teny vahiny:
| q /k/ | w /v/ | x /ks/ |
Fandrafetana teny sy fehezan-teny
[hanova | hanova ny fango]Fanambatambarana hasinteny
[hanova | hanova ny fango]Tahaka ny fiteny rehetra ao amin' ny fianakaviana finô-ogriana, ny fiteny hongariana dia fiteny manambatambatra hasinteny, izay toetra fototra mampiavaka azy amin' ny fiteny indô-eorôpeana, fa mampanakaiky koa azy amin' ny fiteny avy amin' ny fianakaviana hafa, toy ny fiteny tiorka sy ny fiteny japôney.
Ny teny amin' ny ankapobeny dia misy fototeny azo ampiana tovana iray na maromaro. Ny ankamaroan' ireo tovana ireo, izay tena maro be, dia manaraka ny lalàn' ny firindran-janapeo, izay mizara ny zanapeo ho vondrona roa (zanapeo anoloana sy zanapeo aoriana).
Mipetraka amin' ny zanapeo voalohany amin' ny teny ny tsidrimpeo. Ny anarana hongroà dia mandray tovana samihafa arakaraka ny anjara asa am-pehezanteny, izay mety hidika hoe "mankany", "avy any", "an' ny" na "ambonin' ny"; manana tovana roa ambin' ny folo milaza tompon-javatra koa izy (oh: zsebem, "paosiko (iray)", zsebeim, "paosiko (maro)", zsebembe, "ao am-paosiko (maro)").
Ny matoanteny dia afaka manondro, tsy ny olona, ny isa, ny fotoana ary ny fomba ihany, fa koa ny fanatrehana (na fisiana) na ny tsy fisian' ny fameno (olvasok, "mamaky aho", olvasom, "namaky azy aho", olvasnál, "mamaky ianao (hono)", olvasnád, "mamaky azy ianao (hono)").
Tantara sy fanasokajiana
[hanova | hanova ny fango]Tantara
[hanova | hanova ny fango]Ny fiteny prôtô-hôngroà dia nisaraka tamin' ny fiteny iray fianakaviana aminy efa 2 000 taona mahery lasa izay, nifindra niankandrefana tsikelikely, tonga tany amin' ny toerana misy azy ankehitriny tamin' ny taona 900 taor. J.K. any ho any. Nandritra io fifindra-monina io, ny fiteny hôngroa dia nanampy voanteny vahiny maro, nindramina indrindra tamin' ny fitenin' ny vondrona torkika sy ny vondron' ny fiteny iranika tenenina any amin' ny faritra Kaokazy sy ny manodidina azy. Taorian' ny taona 900, ny fiteny hongroà dia nahangona maro tamin' ny voambolana nindramina avy amin' ny fiteny rômana, slavy, tiorka ôtômana na jermanika. Na izany aza, ny ankamaroan' ny voambolana fampiasa isan' andro dia voambolana finô-ogriana (toy ny hoe ház, "trano", kéz, "tanana", szem, "maso", na hat, "enina"). Tamin' ny taonjato faha-19, ny fiteny hongroà dia namorona voambolana teknika maro dia maro, noforonin' ny mpahay teny, mba hahafahan' ity fiteny ity hiatrika ny teknôlôjia sy ny siansa ary ny filôzôfia tandrefana.
Fanasokajiana
[hanova | hanova ny fango]Ny fiteny hongariana dia fiteny ao amin' ny sampana finô-ogrianan' ny fianakaviam-piteny oraliana. Ny fiteny akaiky indrindra ny fiteny hongroà dia ny fiteny vôgola sy ny fiteny ôstiaka, any amin' ny faritry ny ony Ob any amin' ny farany andrefana amin' i Siberia.
