Maliana (vahoaka)
Ny Maliana no vahoakan' i Malỳ, izay firenena ao Afrika Andrefana. Niisa 21 473 764 izy ireo tamin' ny taona 2022. Nisy mponina miisa 20 933 072 i Malỳ tamin' ny taona 2020, ka mponina miisa 16,79 isaky ny km2 izany. Tena tsy mitovy ny fitsinjaràn’ ny mponina satria ny 9/10n' ny Maliana dia mipetraka any amin' ny tapany atsimo amin’ i Malỳ. Ny 66 %n’ ny mponina dia monina ambanivohitra. Tanora ny ankamaroan' ny mponina ao Malỳ: ny latsaky ny 25 taona dia manodidina ny 68 % amin' ny mponina tamin' ny taona 2007. Tombanana ho 49,9 taona ny salan’ androm-piainan' ny olona vao teraka. I Malỳ dia mitana ny iray amin' ny toerana farany indrindra amin' ny laharan' ny tondrom-pandrosoan’ ny maha olombelona (0,428: faha-186 tamin' ny taona 2021). Miaina fifindrà-monina mahery vaika izy io (indrindra mankany amin' ny faritr' i Kayes any andrefana) indrindra mankany Kôtidivoara mifanila aminy (izay misy Maliana maherin' ny iray tapitrisa) sy mankany Frantsa. Foko maro no mandrafitra ny vahoaka maliana, ka ny Mandinga no maro anisa indrindra (40 %). Ny finoana silamo no be mpanaraka indrindra (90 %n' ny mponina). Ny tapany atsimon' i Malỳ no onenan' ny ankamaroan' ny mponina.
Vondrom-poko any Malỳ
[hanova | hanova ny fango]
Ny 40 % amin' ny Maliana dia ny Mandinga, ka ny ankamaroan' izany dia Bambara (28 %), mipetraka any amin’ ny tapany andrefan' i Malỳ (any Bamako) indrindra. Ny Sôngay dia monina amin’ ny faritra atsinanana, ny Sôninke any amin’ ny faritra andrefana (any Kayes); ny Senofô dia mipetraka manodidina an' i Sikasso, ao amin' ny faritry ny sisintany manasaraka an’ i Malỳ amin’ i Borkina Fasô sy amin’ i Kôtidivoara. Any avaratra-atsinanana kokoa, eo amin' ny lembalemban' i Bandiagara, no misy ny Dôgôna. Ao koa ny Boà, ny Bôzô, ary ny Kasônke.
Any avaratra kokoa ny misy ny Maora (mpivarotra gôma arabo) sy ny Konta (mpiompy mifindrafindra toerana) ary ny Toarega (mpiompy mifindrafindra toerana), izay vahoaka mpifindrafidra, 10 % n'ny mponina. Ny Folany dia monina ao amin' ny debok’ i Macina fa any Sahara kosa no misy ny Maora ary indrindra fa ny Toarega izay mifindrafindra toerana eo anelanelan' i Adrar sy ny fiolihan' i Niger. Ireto farany, izay miisa 400 000 eo ho eo, dia nanda hatrany ny fitondrana ara-pôlitikan' ny Mandinga hatramin' ny nahazoana ny fahaleovan-tena, izay midika amin' izy ireo koa ho fandraiketana ny sisintany sy fampidirana azy ireo ao anatin' ny rafi-panjakana tsy mifanaraka amin' ny fomba fiainany.
Taorian' ny fitomboan’ ny fikomiana mitam-piadiana tany amin’ ny tapany avaratra amin' i Malỳ (toy ny any Nizera mpifanolo-bodirindrina aminy) tamin' ny taona 1990 dia vita ny dinam-pirenena tamin' ny Avrily 1992 teo amin' ny governemanta maliana sy ny Toarega. Ny resaka momba ny famaritana ny faritra mizaka tena ho an' ny Toarega, sy ny fitakiana ara-toe-karena anefa mbola mitoetra, ary raha mitsahatra ny ady dia mitohy ny disadisa (araka ny hita amin' ny firongatry ny herisetra tamin' ny volana Mey 2006 izay nitarika ho amin’ ny fanaovana fifanarahana momba ny filaminana, izay nijerena mialoha ny fepetra fampandrosoana ny faritra any Avaratra).
Kolontsaina
[hanova | hanova ny fango]Fiteny
[hanova | hanova ny fango]Ny fiteny ôfisialin' i Malỳ dia ny fiteny frantsay izay nandroso ny fahaizana ny fahaizana azy. Tamin' ny taona 1960 dia Maliana miisa 66 000 no nahay namaky teny sy nanoratra amin' ny teny frantsay. Tamin’ ny taona 1985 dia nisy 564 000 izany. Tamin’ ny taona 2009, nisy 2,2 tapitrisa.
Ny faritr' i Malỳ ao Gao, Kayes, Kidal, Koulikoro, Mopti, Segou, Sikasso ary Tombouctou dia mpikambana ao amin' ny Fikambanana Iraisam-Pirenen' ny Faritra Miteny Frantsay (Association Internationale des Régions Francophones). Mpikambana ao amin' ny Antenimieran' ny Frankôfônia (Assemblée Parlementaire de la Francophonie) ary koa ao amin' ny Fikambanana Iraisam-Pirenena momba ny Frankôfônia (Organisation Internationale de la Francophonie).
Ny fiteny mande maro (ahitana ny fiteny bambara sy mandinga ary diola), ny fiteny vôltaika (ahitana indrindra ny fiteny dôgôna sy senofô), ny fiteny sôngay, ny fiteny hasanià ary ny fiteny tamaseka dia mbola ampiasaina ao amin’ ny vondrom-poko samihafa. Ny fiteny bambara no miha lasa fiteny ifandraisana manerana an' i Malỳ, ampiasain' ny 50 %n' ny Maliana.
Fitenim-pirenena ny fiteny bambarà, ny fiteny bôbô, ny fiteny bôzô, ny fiteny dôgôna, ny fiteny folany, ny fiteny sôninke, ny fiteny sôngay (na sôngôy), ny fiteny senofô-minianka, ny fiteny tamaseka, ny fiteny hasanià, ny fiteny kasônke, ny fiteny mandinka ary ny fiteny maninkakàna.
Ny fanisam-bahoaka tamin' ny taona 1987 dia nandrakitra ny fiteny ampiasain' ny olona mihoatra ny enin-taona. Mitana ny laharana voalohany ny fiteny bambara (38,3 %), arahin' ny fiteny folany (11,7 %), ny fiteny dôgôna (6,9 %), ny fiteny sôngay (6,3 %) ary ny fiteny sôninke (12,3 %).
Fivavahana
[hanova | hanova ny fango]
Araka ny Pew Research Center tamin' ny taona 2010, ny fivavahana silamo, somary mifangaro amin' ny fivavahan-drazana afrikana, dia fivavahan’ ny 94,4 %n’ ny mponina any Malỳ; ny 2,4 % dia Kristiana (ka ny 1,6 % katôlika); vitsy dia vitsy ny Prôtestanta, izay vao haingana ny fisiany, indrindra tamin' ny alalan' ny misiônera amerikana. Ny 2,7 % amin' ny Maliana no nitazona ny fivavahan-drazana.
Fanabeazana
[hanova | hanova ny fango]
Eo amin' ny 23 % hatramin' ny 46 % eo ny tahan' ny mahay mamaky teny sy manoratra any Malỳ, arakaraka ny loharanom-baovao. Ny vehivavy no tena ambany taha satria ny zazalahy no maro anisa mamonjy sekoly.