Fanandroana helenistika
Ny fanandroana helenistika dia fanandroana hôrôskôpika izay novolavolaina sy nampiharina tamin' ny faran' ny Vanim-potoana Helenistika tao amin' ny faritr' i Mediteranea sy ny manodidina, indrindra tany Ejipta. Ny lahatsoratra sy ny teny teknika momba izany karazana fanandroana izany dia nosoratana tamin' ny teny grika (na tamin' ny teny latina indraindray). Izany fanao izany dia nipoitra tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-2 na fiandohan' ny taonjato voalohany tal. J.K, ary avy eo dia nitohy hatramin' ny taonjato faha-6 na faha-7 taor. J.K. Ity karazana fanandroana ity dia antsoina matetika hoe "fanandroana helenistika" satria novolavolaina tamin' ny tapany faramparany tamin' ny Vanim-potoana Helenistika, na dia mbola nampiharina nandritra ny taonjato maromaro aza izy io taorian' izany.
Tantara[hanova | hanova ny fango]
Ny niandohan' ny ankamaroan' ny fanandroana, izay nivoatra tany Azia sy tany Eorôpa ary tany Atsinanana Afovoany taty aoriana, dia hita tany amin' ny Babilôniana tamin' ny Andro Taloha sy tao amin' ny fitambaran' ny fomba fanakarana ny fambara eny amin' ny lanitra izay nanomboka nangonina teo antenatenan' ny taonarivo faharoa tal. J.K. Izany rafitra izany, tatỳ aoriana, dia niely, na mivantana na ankolaka, tamin' ny alalan' ny Babilôniana nankany amin' ny faritra hafa toa an' i Sina sy Grisia, izay nitambarany tamin' ny fanandroana teratany efa nisy talohany. Ity fanandroana babilôniana ity dia tonga tany Grisia tamin' ny voalohany tamin' ny tapaky ny taonjato faha-4 tal. J.K., avy eo tany amin' ny faramparan' ny taonjato faha-2 na tany am-piandohan' ny taonjato voalohany tal. J.K. taorian' ny fandresen' i Aleksandra Lehibe, io fanandroana babilôniana io dia nifangaro amin' ny fanandroana dekanika egiptiana ka namoronana ny fanandroana hôrôskôpika. Ity fomba ity dia nomena anarana hoe "fanandroana hôrôskôpika" satria, tsy toy ny fanandroana teo aloha, fa nampihatra ny fampiasana ny "manonga", izay fantatra amin' ny anarana hoe horoskopos ("mpanamarika ora") amin' ny teny grika, ary nampiasa koa ny "tranon-danitra" roa ambin' ny folo izay azo avy aminy. Ny fifantohana amin' ny tabilao momba ny fahaterahan' ny tsirairay, noho izy nalaina avy amin' ny toeran' ny planeta sy ny kintana tamin' ny fotoana nahaterahana, dia maneho ny fandraisana anjara lehibe indrindra sy ny fiovan' ny zavatra nifantohana nandritra ny fahazarana helenistika momba ny fanandroana. Niely haingana manerana ny Tontolo Tranainy hatrany Eorôpa sy hatrany Atsinanana Afovoany io endri-panandroana vaovao io.
Fanampin' izany, ny mpanoratra sasany toa an' i Vettius Valens sy i Paulus Alexandrinus dia nihevitra ny mônômôiria, izany hoe ny zoro tsirairay (miisa 360) ao amin' ny hôrôskôpy.
Io rafitra be pitsiny momba ny fanandroana io dia novolavolaina hany ka ny lovantsofina tatỳ aoriana dia nanao fanovana lehibe vitsivitsy teo amin' ny fototr' ilay rafitra, ary maro amin' ny singa ao amin' ny fanandroana hôrôskôpika izay novolavolaina nandritra ny Vanim-potoana Helenistika no mbola ampiasain' ny mpanandro amin' izao androntsika izao.
Fiaviany araka ny fedrà[hanova | hanova ny fango]
Mpanandro helenista maro no milaza fa ny fanandroana helenistika dia noforonin' ny olon-kendry iray antsoina hoe Hermesy Trismegistôsy (grika: Ἑρμῆς ὁ Τρισμέγιστος / Hermes o Trismegistos). I Hermesy dia voalaza fa nanoratra lahatsoratra lehibe maro izay fototry ny fanandroana hekenistika na ny fivoarany avy amin' ny fanandroana nolovaina tamin' ny Babilôniana sy ny Egiptiana. Mpanoratra maro no milaza fa i Hermesy no voalohany namariparitra ny "trano" isankarazany sy ny dikany, ka araka izany, ireo "trano" ireo dia heverina fa efa nisy tamin' ny fiandohan' ny fomban-drazana helenistika ary ireo indrindra no anisan' ny antony lehibe mamaritra ny fisarahan' ny fanandroana helenistika sy ny endrika hafan' ny fanandroana hôrôskôpika avy amin' ny fanandroana babilôniana sy ny fanandroana hafa any amin' ny faritra samihafa amin' izao tontolo izao. Ity karazana fanandroana hôrôskôpika ity avy eo no niampita tamin' ny olo-malaza ara-pedrà iray hafa antsoina hoe Asklepiôsy (grika: Ἀσκληπιός / Asklēpiós), izay niantefan' ny sasany amin' ny asasoratra hermetika.
Araka ny voalazan' i Firmicus Maternus dia natolotra ny farao antsoina hoe Nekepsôsy sy ny mpisorona Petôsirisy ilay fomba fanandroana. Voalaza fa nanoratra boky lehibe maromaro nanazava izany fomba fanandroana izany izy ireo ary avy amin' io lahatsoratra io no nakan' ny mpanandro helenista maro tatỳ aoriana sy nanaovan' izy ireo tsiahy mivantana. Io karazana fanandroana io no fototry ny fanandroana hôrôskôpika rehetra tatỳ aoriana.
Fanandroana helenistika tao Ejipta[hanova | hanova ny fango]
Resin' ny Persiana i Ejipta tamin' ny taona 525 tal. J.K., ka azo inoana fa nisy fiantraikany teo amin' ny fanandroana egiptiana ny fanandroana mesôpôtamiana. Manohana izany i Barton raha nanome ohatra iray amin' izay toa fitaomana mesôpôtamiana ao amin' ny zôdiaka, izay nahitana eva famantarana roa - dia ny Mizana (Libra) sy ny Maingoka (Scorpio), araka ny hita ao amin' ny "zôdiakan' i Dendera", izay sarivongana malaza avy any Ejipta taloha mampiseho ny andohalambon-danitra sy ny antokon-kintana ao aminy (amin' ny fanandroana grika ny Mizana dia fantatra amin' ny anarana hoe "Hohon' ny Maingoka").
Taorian' ny fibodoan' i Aleksandra Lehibe tamin' ny taona 332 tal J.K., dia teo ambany fanapahan' ny Grika i Ejipta. Ny tanànan' i Aleksandria dia naorin' i Aleksandra taorian' ny fandresena ary nandritra ny taonjato faha-3 sy faha-2 tal. J.K., ireo manam-pahaizana tao Aleksandria dia mpanoratra nahavita nanoratra betsaka. Tao "Ejipta Aleksandriana" no nifangaroan' ny fanandroana babilôniana amin' ny fanandroana dekanika egiptiana ka namoronana fanandroana hôrôskôpika. Nahitana ny zôdiaka babilôniana izany, izay miaraka amin' ny rafitra fisandratan' ny planeta sy ny eva tsitelotelo mifandray amin' ny singa tsirairay (triplicities) ary ny maha zava-dehibe ny fanakonana. Niaraka tamin' izany ny fampidirana ny fizaràna ny zôdiaka ho 36 dekàna 10°, miaraka amin' ny fananterana ny fisandratry ny dekàna, ny rafitra grika momba ny andriamanitra planeta, ny fitantanan' ny eva, ary ny singa efatra.
Ny dekàna dia rafi-pandrefesana ny fotoana araka ny antokon-kintana. Ny antokon-kintana Sôtisy (Sothis) na Siriosy (Sirius) no mitarika azy ireo. Ny fisandratan' ny dekàna amin' ny alina dia nampiasaina mba hizaràna ny alina ho "ora". Ny fiposahan' ny antokon-kintana iray alohan' ny fiposahan' ny Masoandro (fiposahana heliaka) dia noheverina ho ora farany amin' ny alina. Ao anatin' ny taona iray, ny antokon-kintana tsirairay dia mipoitra alohan' ny fiposahan' ny Masoandro mandritra ny folo andro. Rehefa lasa anisan' ny fanandroana tamin' ny Vanim-potoana Helenistika izy ireo, dia nifandray amin' ny antoana (na degre) folo amin' ny zôdiaka ny dekàna tsirairay. Ny lahatsoratra tamin' ny taonjato faha-2 tal. J.K. dia mitanisa faminaniana mifandray amin' ny toeran' ny planeta amin' ny famantarana ny zôdiaka amin' ny fotoana ipoiran' ny dekàna sasany, indrindra fa i Sôtisy.
Tena zava-dehibe teo amin' ny fampivoarana ny fanandroana hôrôskôpika i Ptôlemaiôsy (na Ptôlemeo), mpanandro sy mpahay kintana, izay nipetraka tany Aleksandria any Ejipta. Ny Tetrabiblos, izay asasotratr' i Ptôlemaiôsy, no fototry ny fanandroana tandrefana. Ny zôdiaka voalohany indrindra hita tany Ejipta dia tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K., dia ny zôdiakan' i Dendera.
Araka ny voalazan' i Firmicus Maternus (taonjato faha-4), dia tany am-boalohany no nanomezana ny fanandroana hôrôskôpika ho an' ny farao Nekepsôsy (Nekauba) sy Petôsirisy mpisorony. Natambatra ihany koa ny lahatsoratra hermetika nandritra io vanim-potoana io ary i Klemento avy any Aleksandria, izay nanoratra tamin' ny Vanim-potoana Rômana, dia nampiseho ny halehiben' ny tokony ho fahafantaran' ny mpanandro ireo lahatsoratra ireo amin' ny filazany ny fombafomba masina egipsiana:
Izany indrindra no asehon' ny lanonana masina ataon' izy ireo. Mandroso voalohany ny mpihira, mitondra ny iray amin' ny mariky ny mozika. Lazaina mantsy fa tsy maintsy mianatra ny roa amin' ny bokin' i Hermesy izy ireo, ny iray mirakitra ny hiran' ny andriamanitra, ny faharoa kosa ny fitsipika momba ny fiainan' ny mpanjaka. Ary rehefa avy mandroso ny mpihira, ny mpanandro, miaraka amin' ny famantaranandro eny an-tanany, sy rofia, izay mariky ny fanandroana. Tsy maintsy eo am-bavany foana ny bokin' i Hermesy, izay miisa efatra.
Fanandroana tany Grisia[hanova | hanova ny fango]
Ny fandresen' i Aleksandra Lehibe an' i Azia dia nahatonga ny Grika hifandray amin' ny kolontsaina sy ny kôsmôlôjian' i Siria sy i Babilônia sy i Persia ary i Azia Afovoany. Ny fiteny grika dia nihoatra ny tarehin-tsoratra miendri-pantsika amin' ny maha fiteny iraisam-pirenena eo amin' ny fifandraisana amin' ny sehatry ny ara-tsaina, ary anisan' izany ny fampitana ny fanandroana avy amin' ny tarehin-tsoratra miendri-pantsika ho amin' ny teny grika.
Tokony ho tamin' ny 280 tal J.K., i Berôsôsy (grika: Βηρωσσος / Bērōssos), mpisoron' ny andriamanitra Bela (Bel) avy any Babilôna, dia nifindra tany amin' ny nosy grika atao hoe Kos, mba hampianatra ny fanandroana sy ny kolontsaina babilôniana tamin' ny Grika. Noho izany, ilay antsoin' i Campion hoe "angovo manavao" amin' ny fanandroana dia nifindra niankandrefana nankany amin' ny Tontolo Helenistika any Grisia sy any Ejipta. Araka ny voalazan' i Campion, ny fanandroana tonga avy any Atsinanana dia niavaka noho ny fahasarotany, niaraka amin' ny endrika fanandroana samihafa mipoitra.
Tamin' ny taonjato voalohany tal J.K. dia nisy karazany roa ny fanandroana, ny iray nitaky famakiana hôrôskôpy (tonon' andro) mba hametrahana tsipiriany marina momba ny lasa sy ny ankehitriny ary ny hoavy, ny iray hafa dia teorjika, midika ara-bakiteny hoe "asan' ny andriamanitra", ary nanantitra ny fiakaran' ny fanahy ho eny amin' ny kintana. Na dia tsy nisaraka aza ireo karazam-panandroana roa ireo, ny voalohany dia nitady vaovao momba ny fiainana, fa ny faharoa kosa dia nisahirana momba ny fiovan' ny tena manokana, ka ny fanandroana amin' izany dia endri-pifampiresahana amin' ny andriamanitra.
Ny fanandroana tany Rôma[hanova | hanova ny fango]
Toy ny zavatra hafa rehetra, dia tonga tany Rôma ny fanandroana noho ny fitaomana grika. Teo amin' ny Grika sy Rômana, i Babilônia na i Kaldea dia fantatra tamin' ny fanandroana, ka ny "fahendrena kaldeana" dia lasa teny mitovy hevitra amin' ny vinany amin' ny alalan' ny planeta sy ny kintana. Nanjary nalaza be ny mpanandro tany Rôma tamin' ny andron' ny Empira. Eny tokoa, ny hoavin' ny emperora Tiberio dia efa nambara mialoha tamin' ny nahaterahany, ka noho izany dia nanangona mpanandro maro toa an' i Thrasyllus avy any Mendes izy. Araka ny filazan' i Ammianus Marcellinus dia misy olona "tsy miseho ampahibemaso na tsy mihinan-kanina na mieritreritra fa afaka mandro amim-pitandremana, raha tsy efa nandinika tsara ny tetiandro (ephemeris)". I Klaodio kosa dia nankasitraka ny fandinihana ny fihetsiky ny vorona (latina: auspicium) ary nandroaka tanteraka ny mpanandro hiala an' i Rôma. Tsy mahagaga angamba, rehefa nandeha ny fotoana, fa ny fantatra amin' ny anarana hoe "Kaldeana" dia matetika nahiahina ho mpisoloky sy mpamitaka an-tsitrapo. Iray amin' ny ohatra malaza indrindra amin' ny literatiora rômana momba ny fanandroana ny tononkalo Astronomica, nosoratan' i Marcus Manilius tamin' ny taonjato voalohany taor. J.K.
Fampitana ny fanandroana helenistika[hanova | hanova ny fango]
Ny fanandroana helenistika dia nampiharina nanomboka tamin' ny taonjato faha-2 tal. J.K. ka hatramin' ny taonjato faha-7 taor. J.K. tany ho any, fony i Eorôpa niditra ny Andro Antenatenany. Ny fanandroana dia nampitaina sy novolavolaina bebe kokoa tamin' ny olona niasa tao amin' ny Empira Islamika (Kalifata) nanomboka tamin' ny taonjato faha-7 ka hatramin' ny faha-13.