Andevo (teto Madagasikara)
Ny andevo na ondevo na ndevo dia iray amin' ireo saranga ara-tantara telo lehibe teo amin' ny vahoaka malagasy indrindra teo amin' ny Merina teto Madagasikara, niaraka tamin' ny saranga hafa antsoina hoe andriana sy hova. Ny andevo, miaraka amin' ireo saranga hafa, dia nisy ihany koa tamin' ireo foko malagasy lehibe hafa toa ny Betsileo.
Tamin’ ny taonjato faha-16 sy taorian’ ny taonjato faha-16, dia nisy andevo nentina tany amin’ ireo fanjakana samihafa teto Madagasikara mba hiasa tany amin’ ny toeram-pambolena. Ny Malagasy, ny Arabo Soahily ary ny Eorôpeana mpivarotra sy andriana dia nanitatra ny fahafahany mamokatra sy mivarotra bebe kokoa. Ireo asa sy fambolena ireo dia nampanaovina ny andevo nohafarana izay nanao asa an-terivozona. Ny fidiran' ny andevo be indrindra dia nentin' ny Arabo ômaney sy ny Frantsay. Iray amin' ireo niharan' izany filana andevo izany i Môzambika, nosamborina sy naondrana ny andevo mba hanomezana fahafaham-po izany filana izany. Ny ankamaroan' ireo andevo ireo dia avy any Afrika Atsinanana sy Môzambika. Nofoanan' ny fitondrana frantsay ny fanandevozana tamin' ny taona 1896, ka nisy fiantraikany ratsy tamin' ny harena sy ny toeram-pambolena nankinina tamin' ny andevo merina sy tsy merina izany.
Mpiasa an-trano sy mpamboly ny andevo tao amin’ ny Merina. Mpiasa sy mpanao asa tanana no asa nolovainy, ary izy ireo no maro an' isa teo amin' ny fiarahamonina. Ny andevo dia tsy nomena zo hanana tany.
Azo atao andevo ny hova dia noho ny heloka na ny trosa tsy voaloany, ary amin' izany toe-javatra izany dia tsy hatao hoe andevo ny fiantsoana azy fa atao hoe zazahova. Misy karazany telo ny antony aha lasa andevo tao Imerina:
- ny andriana na hova very fahafahana noho ny heloka na ny trosa (ka atao hoe zazahova);
- ny babo an’ ady;
- ary ny andevo vahiny (Makoa na Masombika).
Ny andevo sy ny saraga hafa dia tsy manambady ivelan' ny foko sy saranga misy azy tao amin' ny fiarahamonina merina sy betsileo. Araka ny voalazan' i William Ellis tamin' ny taona 1838, dia voarara tsy hanambady andriana na hova ny andevo teo amin' ny fiarahamonina malagasy. Ny andevo dia noheverina ho "olona maloto", tsy toy ny hova sy ny andriana izay "olona madio". Izany "fahalotoana" sy "fahadiovana" izany no nahatonga ny fady amin' ny fifanambadian' ny andevo sy ny tsy andevo teo amin' ny fiarahamonina malagasy.
Fiforonan-teny[hanova | hanova ny fango]
Ny hoe andevo na ondevo na ndevo na mpanompo dia teny mitovy hevitra teo amin' ny fiarahamonina malagasy taloha.
Tamin' ny voalohany ny hoe andevo dia avy amin' ny kamban-teny hoe olon-devo izay midika hoe "olona an-trano", ka ny tenjy hoe levo dia nampiasaina hanondroana ny trano fonenana, araka ny mbola hitanta amin' ny fiteny indôneziana sasany.
Fivarotana andevo teto sy avy eto Madagasikara[hanova | hanova ny fango]
Nalaza ny fivarotana andevo teto Madagasikara, ka ny andevo sasany namidy amin' ny samy Malagasy fa ny hafa kosa naondrana any ivelan' i Madagasikara. Ny tany nivarotana ny olona avy aty Madagasikara dia tany Amerika, tao Afrika Atsimo, Pôrtogaly, tany Goa (India), tany Java, tany Batavia (Indônezia), tany Bourbon (La Réunion ankehitriny), tany Ile de France (Maorisy ankehitriny), tany Jamaika, tany Barbady, tany Trinidada, ary tany Pôrtô Rikô. Niasa tamin' ny tany midadasika fambolena fary sy landihazo ny ankamaroan' ny Malagasy navarina tany. Nisy ny natao andevo anaty trano.
Boky azo anovozan-kevitra[hanova | hanova ny fango]
- De la Vaissière, Camille; Abinal, Antoine (1885). Vingt ans à Madagascar: colonisation, traditions historiques, moeurs et croyances. Paris: V. Lecoffre. ISBN 3-540-63293-X.
- Kus, Susan (1995). "Sensuous human activity and the state: towards an archaeology of bread and circuses". In Miller, Daniel; Rowlands, Michael (eds.). Domination and Resistance. London: Psychology Press. ISBN 978-0-415-12254-2.
- Raison-Jourde, Françoise (1983). Les souverains de Madagascar. Paris: Karthala Editions. ISBN 978-2-86537-059-7.