Parti des Déshérités de Madagascar

Avy amin'i Wikipedia
Sary famantarana ny antoko PADESM

Ny Parti des Déshérités de Madagascar (na PADESM), izay nantsoina amin' ny teny malagasy hoe "Firaisan' ny Tanindrana sy ny Mainti-enindreny ary ny Karazany rehetra eto Madagasikara", dia antoko pôlitika navitrika teto Madagasikara nanomboka tamin' ny volana Jona 1946 ka hatramin' ny Repoblika Voalohany (1960–1972). Natsangana io antoko io ho setrin' ny fananganana sy ny fahombiazana ara-pôlitika haingana azon' ny antoko pôlitika Mouvement Démocratique de la Rénovation Malgache (MDRM) izay natsangan' ireo sangany sy avara-pianarana merina tamin' ny fitakiana ny fahaleovan-tena amin' i Frantsa. Na dia nahazo fanohanana betsaka avy amin' ny foko rehetra ny nasiônalisma sy ny MDRM, ny PADESM dia nanohana ny fanomezan-danja sy ny fampitoviana ara-pitondrana ho an' ny mponina amorontsiraka (na Tanindrana), izay efa nofehezin' ny Merina teo amin' ny tantara, sady natahorana ny MDRM tsy hamerina ny fanjakazakan' ny Merina amin' ny fitondrana ara-pôlitika amin' ny fotoana hahazoana ny fahaleovan-tena.

Navitrika ny mpikambana tao amin' ny PADESM tamin' ny fanangonana sy fanaovana fampielezan-kevitra tany amin' ny faritra rehetra, tamin' ny voalohany dia ny mponina amorontsiraka (Tanindrana) sy ny taranaky ny andevo merina (Mainty enin-dreny), saingy tamin' ny farany dia voailika ireto farany.

Ny fananganana sy ny fahombiazana ara-pôlitikan' ny PADESM dia nampirisihin' ny fitondrana mpanjanaka frantsay, izay noheverin' ny tao amin' ny MDRM fa nanodinkodina ny voka-pifidianana ho an' ny antokon' ny Tanindrana.

Ny tolom-bahoaka tamin' ny taona 1947 no nitarika ny fitondrana mpanjanaka frantsay handrava ny MDRM ary nampiato vonjimaika ny antoko pôlitika hafa rehetra, anisan' izany ny PADESM. Nitrangana ny disadisa teo amin' ny andaniny sy ny ankilany nandritra ny fikomiana tamin' ny alalan' ny herisetra teo amin' ny mpanohana ny vondrona mpifanandrina. Tombanana ho 1 900 hatramin' ny 5 000 ny mpanohana ny PADESM namoy ny ainy nandritra ny fikomiana nataon' ny mpiady nasiônalista nifandray tamin' ny MDRM.

Taorian' ny fahapotehan' ny hetsika nasiônalista tamin' ny Desambra 1948, dia nitombo ny lazan' ny PADESM, nampian' ny fitohizan' ny fanohanana frantsay. Nandresy tamin' ny fifidianana maro ilay antoko tamin' ny taompolo 1950. Na izany aza, rehefa nanomboka ny dingana hirosoana mankany amin' ny fahaleovan-tena, dia nanjary nizarazara ho ankolafy mpandala ny nentin-drazana sy ankolafy mpandala fandrosoana ity antoko ity, ka nisaraka tamin' ny Desambra 1956 ity farany ary nanangana ny Parti Sociale Démocrate (PSD). Noho izany fisarahana izany sy noho ny fahaleovan-tena tamin' ny taona 1960, dia maty tanteraka ny PADESM.

Nisy akony naharitra teo amin' ny fiainana ara-pôlitika teto Madagasikara ny PADESM. I Philibert Tsiranana, mpitarika ny Parti Social Démocrate (PSD), no lasa filoha voalohany teto Madagasikara tamin' ny nahazoana ny fahaleovan-tenany tamin' ny taona 1960. Maro ny olo-malaza ara-pôlitika lehibe eto Madagasikara no manam-pifandraisana amin' ny PADESM sy ny PSD, anisan' izany ny filoha teo aloha Didier Ratsiraka sy ny praiminisitra teo aloha Jacques Sylla.

Amin' ny ankapobeny, ny fananganana ny PADESM dia nanamafy ny fifandrafiana ara-poko (Merina sy Tanindrana) teo amin' ny pôlitika malagasy, mampifandray ny tombontsoan' ny foko manokana amin' ny antoko pôlitika manokana.

Tantara[hanova | hanova ny fango]

Fanorenana sy fotokevitra[hanova | hanova ny fango]

Tamin' ny fivoriamben' ny Antenimiera mpanorina voalohany tao Paris taorian' ny Ady Lehibe Faharoa tamin' ny Nôvambra 1945 izay natao handrafetana ny lalàm-panorenan' ny Repoblika fahefatra frantsay, dia dokotera roa antsoina hoe Joseph Raseta sy Joseph Ravoahangy no nisolo tena an' i Madagasikara. Nanangana ny antoko pôlitika Mouvement Démocratique de la Rénovation Malgache (MDRM) izy ireo niaraka tamin' i Jacques Rabemananjara, izay lasa mpanoratra taty aoriana, tamin' ny fiandohan' ny taona 1946[1]. Ireo mpitarika telo ireo dia taranaky ny Hova merina izay nalaza ara-pôlitika teo amin' ny lapan' ny mpanjaka teo aloha[2]. Niorina tamin' ny fahaleovantenam-pirenena tamin' i Frantsa ny sehatry ny antoko ary nahazo fanohananatamin' ny vahoaka sady nihoatra ny fizarazarana ara-jeôgrafia sy ara-poko ary ara-tsaranga. Tamin' ny Nôvambra 1946 izy telo mirahalahy no voafidy hisolo tena an' i Madagasikara ho solombavambahoaka ao amin' ny Antenimieram-pirenena frantsay[1].

Ho setrin' ny fananganana ny MDRM, izay natahoran' ny tsy Merina fa hamelona indray ny fanjakazakana ara-pôlitikan' ny Merina, dia natsangan' ny Tanindrana, izay nofehezin' ny Fanjakana Merina taloha, sy ny taranaky ny andevo merina (Mainty enin-dreny)[3], ny Parti des Déshérités de Madagascar (PADESM)[2], izay nantsoina amin' ny fomba mazava kokoa amin' ny teny malagasy hoe "Firaisan' ny Tanindrana sy ny Mainti-enindreny ary ny Karazany rehetra eto Madagasikara", tamin' ny volana Jona 1946, tany Toliara. Anisan' ny mpanorina ilay antoko i Célestin Aridy, i Fanodira Isandratry, i Félix Totolehibe, i Jean Etono, i Jean-François Jarison, i Jules Ravony, i Philibert Raondry, i Philibert Tsiranana, Ramambason, Raveloson Mahasampo, i Robert Marson, ary ry Zafimahova mirahalahy.

Ny mpitarika mpitolona Mahasampo Raveloson no tena fototry ny fananganana ilay antoko[4][5]. Anisan' ireo mpikambana mpanorina i Philibert Tsiranana (izay lasa filoham-pirenena voalohany teto Madagasikara taorian' ny fahazoana ny fahaleovantena), i Albert Sylla (en) (izay lasa minisitry ny raharaham-bahiny teo ambany fitarihan' i Tsiranana, ary ny zanany lahy, Jacques Sylla, no lasa praiminisitra teo amin' ny fitondran' i Marc Ravalomanana)[6], sy i Albert Ratsiraka (rain' ny filoha Didier Ratsiraka) ary Pascal Velonjara (rafozan-dRatsiraka)[7][8].

Tamin' ny Jolay 1946, niova ho antoko mpifanandrina mivantana amin' ny MDRM ny PADESM[9]. Tamin' ny voalohany ny PADESM dia tsy antoko nasiônalista tamin' ny voalohany nefa tamin' ny farany dia nankasitraka ny fizorana tsikelikely mankany amin' ny fahaleovantena mba hitandroana ny fifandraisana akaiky amin' i Frantsa sy hisorohana ny fiverenan' ny fanjakazakana merina talohan' ny fanjanahantany[2]. Navitrika ity antoko ity tamin' ny fampidirana mpikambana araka ny fepetra ara-poko, mba hampidirana ny mponina amorontsiraka (Tanindrana) sy ny taranaky ny andevo merina (Mainty enin-dreny), ka nahasarika avara-pianarana maro sy mpitarika ara-pôlitika avy amin' ny faritra anindran-tany[10].

Nifantoka tamin' ny fampitomboana ny fitsinjarana ny loharanon-karena any amin' ny faritra ivelan' Imerina io antoko io mba hanoherana ny fivangongoan' ny fampiasam-bolan' ny fanjanahan-tany nandritra ny am-polo taona maro tany amin' ny faritra afovoany[11].

Rehefa nandeha ny fotoana dia nihanatanjaka ilay antoko, ary nahomby ny ezaka nataon' i Mahasampo Raveloson hanilihana ny Merina tsy ho anisan' ilay antoko, anisan' izany ny taranaky ny Merina nandevozin' ny andriana teo nandritra ny Fanjakan' Imerina, ary nandray ny ahiahin' ny Tanindrana mpiray tanindrazana aminy momba ny fanjakazakana ara-pôlitikan' ny Merina[4].

Nanohana tamim-pahavitrihana ny PADESM ny manam-pahefana frantsay izay nanjakan' ny sôsialisma[10]. Amin' ny Frantsay, izany fanohanana izany dia ezaka natao hiarovana ny vahoaka ampahorina sady natao hanamafisana ny fiarovana azy ireo amin' ny fanararaotan' ny Merina[2]. Ny governora jeneraly Jules Marcel de Coppet (fr) dia nanome toerana an' ilay antoko tao amin' ny tranom-panjakana hanaovana fivoriana[12]. Nahazo fanohanana ara-bola avy amin' ny voanjo frantsay[3] ny kandidàn' ny PADESM tamin' ny fifidianana isam-paritany tamin' ny Janoary 1947 noho ny fankasitrahan' ilay antoko ny fitondrana frantsay[13].

Tamin' ny fifidianana natao tamin' ny Nôvambra 1946 izay natao hifidianana ireo solom-bavam-bahoaka voalohany hisolo tena an' i Madagasikara ao amin' ny Antenimieram-pirenena frantsay, ny MDRM dia niampanga ny fitondrana frantsay ho nameno vata fandatsaham-bato, nanodikodina ny lisi-pifidianana, nandrahona ny kandidà sy mpanohana ny MDRM, ary nanodinkodia an-karihary ny voka-pifidianana mba hiantohana ny fandresen' ny PADESM. Na dia teo aza ireo tsy fanarahan-dalàna ireo dia nahazo ny 71 %n' ny vato ny MDRM, ary tsy nisy lany ny kandidà PADESM. Raha nahazo fandresena mazava ny MDRM tany amin' ny faritany afovoany sy atsinanana, nifanakaiky kosa ny vokatra tany amin' ny faritany andrefana, izay nahazoan' ny kandidà MDRM Joseph Raseta vato 21 475 ary nahazoan' ny kandidàn' ny PADESM Totolehibe vato 19 014[12].

Andraikitra nandritra sy taorian' ny tolom-bahoaka[hanova | hanova ny fango]

Tamin' ny fiandohan' ny taona 1947 dia nanangana fitsipika vaovao ny fitondrana frantsay izay nampitombo ny lanjan' ny vato frantsay mihoatra ny vato malagasy tamin' ny fifantenana ireo kandidà, ary kandidà telo avy amin' ny PADESM nankasitrahan' ny mpandala ny nentin-drazana frantsay no lany ho ao amin' ny Conseil de la Republique[14]. Ny voka-pifidianana sy ny tsy hafalian' ny vahoaka noho ny fitsabahan' ny Frantsay dia nanamafy ny fielezan' ny fahasorenana tamin' ny fanjanahan-tany sy ny fanirian' ny Malagasy hisahana manokana ny raharahany manerana ny Nosy. Ireo anton-javatra ireo dia nampipoaka ny fikomiana nasiônalista izay nanomboka tamin' ny harivan' ny 29 Marsa 1947[10] niaraka tamin' ny fanafihana tobin' ny pôlisy sy toeram-pambolena frantsay maromaro tany amin' ny ala atsinanana nataon' ny mpitolona nasiônalista malagasy, ​​ka anisan' izany ny mpikambana tao amin' ny fikambanana miafina nasiônalista Vy Vato Sakelika (VVS) sy Jiny[2].

Na dia teo aza ny andraikitry ny mpitolona tamin' ny fitarihana ny fitroarana, dia niampanga avy hatrany ny MDRM ho nitarika ilay hetsika ny manam-pahefana mpanjanaka[1]. Izany fomba fijery izany dia noraisin' ny mpitarika ny PADESM koa ary nitovian' ny ankamaroan' ny voanjo frantsay nonina teto amin' ny Nosy[15]. Tsy ny mpitarika sy ny mpikambana ao amin' ny MDRM ihany no lasibatry ny manampahefana frantsay, fa ny mpomba azy ireo ihany koa[1], ka nitarika vahoaka betsaka kokoa ho ao anatin' ilay fifandonana. Ny fanafihana ny manampahefana mpanjana-tany any atsinanana dia narahin' ny hetsika mitovy amin' izany avy hatrany tany amin' ny tapany atsimo amin' ny Nosy, vao izay niely haingana manerana ny firenena. Nanohana mafy ny hetsika ny tany atsimo, izay nahasarika tantsaha miisa 100 000 any ho any hiady ho an' ny tanindrazana[16]. Ny Frantsay dia namaly tamin' ny alalan' ny hetsika ara-miaramila mahery vaika sy ady ara-tsaina, anisan' izany ny heloka bevava manitsakitsaka ny maha-olombelona. Teo anelanelan' ny volana Jolay sy Septambra 1948 dia nosamborina na novonoina ny ankamaroan' ny lohandohany tamin' ilay fikomiana[16], ary niparitaka sy nandositra tany anaty ala ny sisa tamin' ny mpiady tamin' ny Desambra 1948[1].

Ny fipoahan' ny fifandonana dia nahatonga ny herisetra teo amin' ny Merina any amin' ny faritra afovoany sy ny Malagasy avy amin' ny foko hafa koa[2]. Tombanana ho 1 900[1] ka hatramin' ny 5 000[17] ny Malagasy mpanohana ny PADESM novonoin' ny mpiray tanindrazana nasiônalista mpanohana ny MDRM nandritra ny ady[1].

Na dia nilaza hatrany ny tsy fananany tsiny aza ny mpitarika ny MDRM[18], dia noravan' ny fitondrana frantsay ity antoko ity tamin' ny 10 May 1947, ary naato vetivety ny antoko pôlitika hafa rehetra, anisan' izany ny PADESM[15]. Vao mainka nanamafy ny lazan' ny PADESM ny fandraràna ny MDRM taorian' ny fikomiana. Teo anelanelan' ny taona 1951 sy 1956 dia nandresy tamin' ny fifidianana solom-bavam-bahoaka intelo nisesy ny kandidà PADESM[19].

Fiharerahan' ny PADESM[hanova | hanova ny fango]

Na dia teo aza ny toa fahombiazan' ny PADESM dia sahirana ity antoko ity vokatry ny fisaratsarahana anatiny[19]. Firenena maro hafa nofehezin' ny mpanjanatany frantsay, anisan' izany i Marôka, i Indôsina ary ny maro any Afrika Andrefana, no efa nahaleo tena na efa nanomboka nifampiraharaha momba ny dingana mankany amin' ny fahaleovantena; izany no nahatonga ny fanantenana fa ho afaka hanara-dia azy ireo i Madagasikara, ka hanome fahafahana ny PADESM hampiasa fahefana tsy misy sakantsakana eo amin' ny pôlitika malagasy. Io fahafahana mipoitra io dia nampisaraka ny antoko, izay nanjary nalemy noho ny ady an-trano[13]. Nisaraka ny ankolafy mpandala fandrosoana ka nanangana ny Parti Sociale Démocrate (PSD) tao Mahajanga tamin' ny Desambra 1956, teo ambany fitarihan' i Philibert Tsiranana, mpampianatra avy amin' ny foko tsimihety[20], sy André Resampa[21].

Lova avy amin' ny PADESM[hanova | hanova ny fango]

Hery natanjaka teo amin' ny pôlitika malagasy nanerana ny Repoblika voalohany ny PSD izay nipoitra tamin' ny faharavan’ ny PADESM. Rehefa nahazo fahaleovantena i Madagasikara tamin’ ny taona 1960, dia voatendry ho filoha voalohany teto amin' ny firenena ny lehiben' ny PSD, Tsiranana, izay tsy niala amin' izany toerana izany mandra-pahatongan' ny rotaka nanery azy hametra-pialana tamin' ny taona 1972. Ny fitondrana nasiônalista sôsialista faharoa no nandimby azy tamin' ny andron' i Didier Ratsiraka, mpanorina ny antoko Antoky ny Revolisiona Malagasy (AREMA)[22].

Misy amin' ny fotokevitra notohanan' ny PADESMA no miseho taty aoriana noho ny fiheveran' ny mpanao pôlitika any anindran-tany fa mivangongo ao amin' ny fitondrana foibe ny fahefana ka mahatonga ny fitsinjaram-pahefana ho sarintsariny sy ny fizakan-tenan' ny vondrom-paritra (kaominina sy faritra) ho anarany fotsiny. Niainanana koa ilay toa lalàna tsy voasoratra momba ny fitsinjarana ny toerana pôlitika ho an' ny Merina sy ny Tanindrana nanomboka tamin' ny Repoblika Faharoa. Vokatr' izany, raha Tanindrana ny filoham-pirenena dia Merina ny praiminisitra, na ny mifamadika amin' izany, ka raha tsy izany no arahina dia atahorana tsy ho marin-toerana ny fitondrana. Izany rehetra izany no nahatonga ny mpanao pôlitika maro hanohana ny federalisma hahatoga an' i Madagaskara ho fanjakana federaly.

Azo anovozan-kevitra[hanova | hanova ny fango]

  • Galibert, Didier (2009). Les gens du pouvoir à Madagascar: État postcolonial, légitimités et territoire, 1956–2002. Paris: Karthala Editions. ISBN 978-2-8111-0213-5.
  • Mazrui, Ali AlʼAmin; Wondji, Christophe (1993). Generale History of Africa – Vol. VIII – Africa since 1935. Paris: UNESCO. ISBN 978-92-3-102758-1.
  • Quemeneur, Tramor (2004). 100 fiches d'histoire du XXe siècle. Paris: Editions Bréal. ISBN 978-2-7495-0341-7.
  • Raison-Jourde, Françoise; Randrianja, Solofo (2002). La nation malgache au défi de l'ethnicité. Paris: Karthala Editions. ISBN 978-2-84586-304-0.
  • Shillington, Kevin (2004). Encyclopedia of African History. New York, NY: Routledge. ISBN 978-1-135-45670-2.
  • Thomas, Martin (2014). Fight Or Flight: Britain, France, and Their Roads from Empire. London: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-969827-1.
  • Thompson, Virginia; Adloff, Richard (1965). The Malagasy Republic: Madagascar Today. Stanford CA: Stanford University Press. ISBN 978-0-8047-0279-9.

Rohy ivelany[hanova | hanova ny fango]

Jereo koa[hanova | hanova ny fango]

Loharano sy fanamarihana[hanova | hanova ny fango]

  1. 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 et 1,6 Mas, Monique (22 July 2005). "Pour Chirac, la répression de 1947 était "inacceptable"" Archived Aprily 26, 2023 at the Wayback Machine. Radio France International.
  2. 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 et 2,5 Leymarie, Philippe (March 1997). "Deafening silence on a horrifying repression". Le Monde Diplomatique.
  3. 3,0 et 3,1 Thomas, Martin (2014). Fight Or Flight: Britain, France, and Their Roads from Empire. London: Oxford University Press, p. 195.
  4. 4,0 et 4,1 Galibert, Didier (2009). Les gens du pouvoir à Madagascar: État postcolonial, légitimités et territoire, 1956–2002. Paris: Karthala Editions, p. 190.
  5. "Mahasampo Raveloson", assemblee-nationale.fr
  6. Galibert, Didier (2009). Les gens du pouvoir à Madagascar: État postcolonial, légitimités et territoire, 1956–2002. Paris: Karthala Editions, p. 425.
  7. Raison-Jourde, Françoise; Randrianja, Solofo (2002). La nation malgache au défi de l'ethnicité. Paris: Karthala Editions, p. 323.
  8. Allen, Philip M.; Covell, Maureen (2005). Historical Dictionary of Madagascar. Scarecrow Press. p. 255.
  9. Thompson, Virginia; Adloff, Richard (1965). The Malagasy Republic: Madagascar Today. Stanford CA: Stanford University Press, p. 48.
  10. 10,0 10,1 et 10,2 Mazrui, Ali AlʼAmin; Wondji, Christophe (1993). Generale History of Africa – Vol. VIII – Africa since 1935. Paris: UNESCO. , p. 224.
  11. Raison-Jourde, Françoise; Randrianja, Solofo (2002). La nation malgache au défi de l'ethnicité. Paris: Karthala Editions, p. 32.
  12. 12,0 et 12,1 Thompson, Virginia; Adloff, Richard (1965). The Malagasy Republic: Madagascar Today. Stanford CA: Stanford University Press, p. 52.
  13. 13,0 et 13,1 Thomas, Martin (2014). Fight Or Flight: Britain, France, and Their Roads from Empire. London: Oxford University Press, p. 204.
  14. Thompson, Virginia; Adloff, Richard (1965). The Malagasy Republic: Madagascar Today. Stanford CA: Stanford University Press, p. 53.
  15. 15,0 et 15,1 Mazrui, Ali AlʼAmin; Wondji, Christophe (1993). Generale History of Africa – Vol. VIII – Africa since 1935. Paris: UNESCO, p. 225.
  16. 16,0 et 16,1 Quemeneur, Tramor (2004). 100 fiches d'histoire du XXe siècle. Paris: Editions Bréal, p. 207.
  17. Raison-Jourde, Françoise; Randrianja, Solofo (2002). La nation malgache au défi de l'ethnicité. Paris: Karthala Editions, p. 328.
  18. Jean Fremigacci, "La vérité sur la grande révolte de Madagascar," L'Histoire, n°318, March 2007.
  19. 19,0 et 19,1 Shillington, Kevin (2004). Encyclopedia of African History. New York, NY: Routledge, p. 881.
  20. Thomas, Martin (2014). Fight Or Flight: Britain, France, and Their Roads from Empire. London: Oxford University Press, p. 205.
  21. Mazrui, Ali AlʼAmin; Wondji, Christophe (1993). Generale History of Africa – Vol. VIII – Africa since 1935. Paris: UNESCO. , p. 226.
  22. Galibert, Didier (2009). Les gens du pouvoir à Madagascar: État postcolonial, légitimités et territoire, 1956–2002. Paris: Karthala Editions, p. 331.