Mouvement Démocratique de la Rénovation Malgache

Ny Mouvement Démocratique de la Rénovation Malgache, izay hafohezina amin' ny hoe MDRM, dia antoko pôlitika malagasy niforona tamin' ny 22 Febroary 1946 ary nofoanana tamin' ny 10 Mey 1947, izay nanao tanjona anaty fotoana fohy ny fizakan-tenan' i Madagasikara ao anatin' ny Union française sy, taty aoriana, ny fahaleovan-tenan' i Madagasikara, tsy amin' ny alalan' ny fitaovam-piadiana na ny herisetra. Izy no antoko pôlitika voalohany niforona teto Madagasikara, taorian' ny Fihaonambe tany Brazzaville (taona 1944) nanambaràn' ny jeneraly Charles de Gaulle fa ny zanatany rehetra dia tokony ho lasa fizaran-tany frantsay ampitan-dranomasina (frantsay: territoires d'outre-mer) izay manan-jo hanana solontena ao amin' ny Antenimierampirenena frantsay^[1].

Voalamina tsara ary vokarakara ilay antoko, ary noho ny maha Merina avy ao afovoan-tany ny ankamaroan' ny mpitarika ao aminy (Joseph Raseta na Joseph Ravoahangy), sy noho ny fitakiana ara-pôlitika mahery vaika nataony no mahatonga ny fiforonan' ny Parti des Déshérités de Madagascar (PA.DES.M.), izay nahitana indrindra ny vahoaka amorontsiraka notarihin' i Philibert Tsiranana, izay nankasitraka ny fizorana tsikelikely amin' ny fizakan-tena.

Nisy fiantraikany tamin' ny MDRM ny fikomiana niteraka ra mandriaka tamin' ny 29 Marsa 1947, izay nahafatesana Frantsay miisa 150 sy Malagasy an' arivony, sy ny famoretana feno habibiana naterak' izany. Voarohirohy tamin' ny firongatry ny herisetra ny sasany amin' ny vondrona kely teny ivelany toy ny Parti national malgache (PANAMA). Nanapa-kevitra ny handrava ilay antoko sy hisambotra ny mpitarika azy ny manam-pahefana mpanjanaka, anisan' ny voasambotra ny olom-boafidy roa ao amin' ny Conseil de la République ("Filankevitry ny Repoblika") sy ny iray ao amin' ny Antenimierampirenena frantsay. Voaheloka higadra amin' ny sazy mavesatra izy ireo ary natao sesitany hiala avy eto amin' ny Nosy. Maro ny mpikatroka nosamborina sy nampijaliana^[2].

Noho ny fahefany sy ny fitakiany mahery vaika, ny MDRM dia rava, ka namela ny PADESM izay sôsialy-demôkraty hahazo laza tamin' ny fahazoan' ny fahaleovantenan' i Madagasikara. Raha vao nambara ny fahaleovantenan' i Madagasikara tamin' ny 26 Jona 1960 dia neken' ny Ftantsay ny fangatahan' ny filoha Tsiranana momba ny famotsoran-keloka ho an' ny mpitarika telo lehibe ao amin' ny MDRM sy ny fahafahan' izy ireo niverina an-tanindrazana.

Fanorenana sy firehan-kevitra

Taorian' ny Ady Lehibe Faharoa dia nipoitra tao amin' ny firenena mirafitra ao amin' ny Empira Mpanjanaka Frantsay ny faniriana fanafahana. Ny mpanao pôlitika sasany ao Frantsa, anisan' izany ny jeneraly de Gaulle, dia mahatsapa ihany koa fa ilaina ny manova ny fifandraisana mba hisian' ny fifamatoram-piaraha-miasa izay samy hahazoan' ny zanatany sy i Frantsa tombontsoa. Nanomboka tamin' ny taona 1944 dia nanampy tamin' ny fanomezana fanantenana ho an' ny mpanohana ny fanafahana toy izany ny lahateny fanokafana ny Fihaonambe tao Brazzaville nataon' i Charles de Gaulle. Nanomboka tamin' izay dia nasaina handray anjara amin' ny fitantanana ny raharaha anatiny ao amin' ny fireneny ny voazanaka. Ao anatin' izany no nahafahan' i Madagasikara misitraka toerana roa ao amin' ny Antenimiera Mpanorina frantsay tany Paris.

Natao tamin' ny Nôvambra 1945 ny fifidianana ny solontena ho an' ny fivoriambe voalohany nataon’ ny Antenimiera Mpanorina tany Paris, mba handrafetana ny lalàm-panorenan' ny Repoblika Fahefatra frantsay. Voafidy tamin' ny anaran' ny "famerenana ny fahaleovantenan' i Madagasikara" ny dokotera roa antsoina hoe Joseph Ravoahangy sy Joseph Raseta izay hisolo tena an' i Madagasikara. Tonga tany Paris izy ireo tamin' ny fiandohan' ny volana Desambra 1945, ary tapa-kevitra ny hitaky ny fahaleovantenan' ny Nosy.

Fahaterahana nandalo dingana roa

Fahaterahan' ny MDRM tao Paris

Tamin' ny fahatongavan-dRavoangy sy Raseta dia nitady fanampiana tamin' ny Malagasy any am-pielezana ireo solombavambahoaka roa ireo ary nanomboka nifandray tamin' ny hery pôlitika frantsay maro (antoko pôlitika, sendikà, andrim-panjakana, sns). Nisedra fanoherana mahery vaika anefa izy ireo. Nanomboka nahatsapa ny filana fanohanana avy amin' ny vahoaka izy ireo satria heverin' ny hery pôlitika tao Frantsa fa ny fitakiana nasiônalista malagasy dia an' ny Merina vitsy anisa ihany, noho izany dia teraka ny faniriana hanangana antoko hidiran' ny daholobe. Tamin' ny 22 Febroary 1946^[3], ny Mouvement Démocratique de la Rénovation Malgache no naorin' ireo solombavambahoaka roa ireo ara-dalàna tao amin' ny Café du Vieux Paris ao amin' ny Quarter Latin, nampian' ny olona vitsivitsy any am-pielezana izay nahitana an' i Jacques Rabemananjara (ny famoronana ilay antoko tao ao Paris koa dia nahafahana niantehitra amin' ny lalàna tamin' ny taona 1901 momba ny fikambanana izay tsy mbola navoaka taty Madagasikara)^[4]^[5]^[6].

Raha adika amin' ny teny malagasy ny anaran' ilay antoko dia "Hetsika Demôkratikan' ny Fanavaozana Malagasy". Ireo mpitarika telo ireo dia Merina taranaky ny Hova (ilay sarangam-poko anelanelany nalaza teo amin' ny fanaovana pôlitika tao amin' ny lapan' ny Fanjakana Merina teo aloha)^[7].

Avy any Paris nankaty Madagasikara

Ny fananganana ny MDRM teto amin' ny Nosy dia nanaraka dingana maromaro. Nanomboka amin' ny fananganana ny kômity misahana ny fifidianana izay nanohana an' i Joseph Ravoahangy sy i Joseph Raseta izany.

Eo amin' ny sehatra nasiônaly dia nisy ny Kômity notarihin' ny dokotera J. Rakotonirainy ary nahitana ny olo-malaza maro izay mpikambana tao amin' ny hetsi-panafahana malagasy (Randriambololona, Ranaivo Paul, Ranaivo Jules, sns) izay notezaina tao amin' ny fikambanana nasiônalista toy ny Vy Varo Sakelika (V.V.S.) sy ny Secours rouge international (S.R.I.) sy ny Parti communiste de la région de Madagascar (P.C.R.M.). Taorian' ny fifidianana, koa satria teo ny fandresen' ny kandidà roa, dia nitady fomba tsara kokoa hanohanana azy ireo sy ny hetsik' izy ireo tamin' ny alalan' ny fampielezan-kevitra mavitrika sy ny fandefasana vola any Paris ilay Kômity. Noho izany dia tanapaka ny hevitra momba ny fanangana sendikàn' ny mpanoratra sy ny mpanao gazety malalaka ka ny hetsik' izy ireo dia natokana amin' ny fanaovana fampielezan-kevitra ho an' ny fahaleovan-tena. Nanandrana nitaiza ny Malagasy amin' ny pôlitika koa izy ireo mba hahatonga ny Malagasy ho saro-piaro kokoa amin' ny resaka fizakan-tena sy amin' ny fandaharan' asan' ny solombavambahoaka roa. Manoloana ny fahombiazan' ireo sendikà ireo sy noho fahafantarana ny tena tanjon' izy ireo dia nanapa-kevitra ny fitondrana mpanjanaka ny handrara azy ireo sy hanasazy ny lehiben' izy ireo amin' ny fampandoavana onitra (Mey 1946). Tsy nanana rafitra ho enti-mitolona ny mpomba ny solombavambahoaka ka nihevitra ny tokony hananganana ny MDRM mba ho vahaolana tsara indrindra sy tsy nampoizina ho enti-miady amin' ny famoretana ataon' ny mpanjanaka.

Ohatra, ny Kômitin' ny fifidianana teo aloha izay nanohana ireo olom-boafidy roa ireo dia nahazo alalana avy amin' ny mpamorona ny MDRM, tamin' ny Avrily 1946, ny hananganana io antoko io voalohany ao Antananarivo, mba hiatrehana ny fifidianana amin' ny taona 1946. Tamin' ny 18 Jona 1946 no nijoro amin' ny fomba ôfisialy sy ara-dalàna teto Madagasikara ilay antoko. Nanomboka tao Antananarivo no niely haingana tany amin' ny faritra hafa eto amin' ny Nosy ny fananganana sampana sy zana-tsampana ary vondrona madinika. Raha ny marina, io hafainganana io dia vokatry ny hetsiky ny sendikàn' ny mpanao gazety, ny fiovan' ny Kômity misahana ny fifidianana teo aloha ho sampana, ary tsy hadinoina koa ny fandraisana anjaran' ny kôperativa nasiônalista izay nahazoan' ny Secours rouge international (S.R.I.) sy ny Parti communiste de la région de Madagascar (P.C.R.M.) tombony.

Ny lova navelan' ny hetsika nasiônalista talohan' ny Ady Lehibe

Araka izany, ny MDRM dia nandova ny rafitra nasiônalista maro tamin' ny tapany voalohany amin' ny taonjato faha-20 (lasa firenena tokana araka izany i Madagasikara) izay sarobidy amin' ny Vy Vato Sakelika (V.V.S.) ary notohanan' ny Secours Rouge International (S.R.I.) sy ny Parti communiste de la région de Madagascar (P.C.R.M.). Ankoatra izay, noho ny fisian' ity farany dia efa tamin' ny taompolo 1930 no nampisy loko kôminista ny nasiônalisma malagasy. Nandray anjara i Jean Ralaimongo tamin' ny hetsika nataon' ny V.V.S., voalohany tany amin' ny tapany avaratry ny Nosy, indrindra tamin' ny ady amin' ny tsy rariny sy amin' ny fanararaotana nataon' ny fanjanahantany toy ny fandroahana ny tantsaha amin' ny taniny.

Ankoatra ny tolona mivaingana eo amin' ny sehatra sôsialy, ny MDRM dia nandova ity karazana tolona ity koa, izay nifantoka bebe kokoa amin' ny adihevitra ara-potokevitra nokarakarain' ny asa fanaovan-gazety feno hetsika nanentana ny vahoaka hatrany ambanivohitr' i Madagasikara, indrindra noho ny fiaraha-mamaky ny gazety momba ny fitiavan-tanindrazana. Navoaka tao Antananarivo tamin' ny faran' ny taona 1920 ireo gazety ireo, izay nitana andraikitra mihoatra noho izay nosahaniny hatramin' izay amin' ny maha fitaovan' ny tolona ho an' ny hetsika fanafahana az ireo. Ny rafitra toy ny S.R.I. sy ny P.C.R.M. mantsy dia mora tratran' ny famoretana nataon' ny fitondrana mpanjanaka. Nanjavona izy ireo taloha kelin' ny ady tamin' ny taona 1939, nefa namela amin' ny MDRM kolontsaina ara-pôlitika izay ahitana fomba fiasa toy ny fanaovan-javatra miafina ka hatramin' ny fomba fanehoan-kevitra toy ny fifidianana, ary koa ny manam-pahaizana izay novolavolainy sy nanetsiketsika ny antoko, tsy hanadinona ny lamin-tambazotra midadasika napetrany sy nampisy rafitra ny MDRM (kôperativa, tambajotran' ny mpikatroka, sendikà, sns.).

Nateraky ny zava-nisy tamin' ny vanim-potoana nisy azy ny MDRM ary ahafaha-mitaratra ny hevitra sy ny firehana tamin' ny androny amin' ny alalan' ny fakana aingam-panahy avy amin' ny zava-misy tamin' izany fotoana izany (fiantraikan' ny zava-nitranga taorian' ny ady, taorian' ny fanafoanana ny fanjanahantany, taorian' ny ady mangatsiaka, sns.). Ny fahaterahan' io antoko io dia tsy afa-misaraka amin’ ny finiavan' ny Repoblikana Frantsay hanavao ny pôlitikan’ ny fanjanahantany, izany hoe ny fampandraisana anjara ny zanatany amin' ny fitantanana ny raharaha anatiny ao amin' ny fireneny, izay nasehon' ny Fihaonambe tao Brazzaville.

Araka izany, ny MDRM dia rafitra natao hahafahan' ny Malagasy mandray anjara amin' ny fitantanana an' i Madagasikara noho ny fanavaozana ara-drafitra nataon' i Frantsa (indrindra ny fananganana Antenimiera ifotony). Ny niandohan' ilay antoko dia mifandray betsaka amin' ny toe-draharaha pôlitika liberaly tamin' ny vanim-potoana taorian' ny ady ary indrindraindrindra tramin' ny fahatsiarovan-tenan' ny ankamaroan' ny Malagasy momba ny faharetana tafahoatry ny fanjanahantany sy ny endri-pamoretana isan-karazany ary ny faharesen-dahatra ny amin' ny maha hany vahaolana ny fahalalahana sy ny fahaleovantena, amin' ny olana sy ny fijaliany, araka ny fampielezan-kevitra nataon' ilay antoko.

Tanjona

Niorina ho amin' ny fahaleovantenam-pirenena ny MDRM^[3]. Nilamina ny hetsika, ary na dia nikatsaka ny fahaleovantena ho an' i Madagasikara aza, dia nanaiky ny vina frantsay momba ny fanaovana an' i Madagasikara ho anisan' ny fianakaviabe ara-toekarena sy ara-kolontsaina maneran-tany ao amin' ny frankôfônia (amin' ny teny frantsay: Organisation internationale de la Francophonie - OIF). Nahazo fanohanana tamin' ny olona avy amin' ny faritra sy ny saranga rehetra io antoko io, ary tamin' ny Nôvambra 1946 dia voafidy hisolo tena an' i Madagasikara ho solombavambahoaka ao amin' ny Antenimierampirenena frantsay i Joseph Ravoahangy sy i Joseph Raseta ary i Jacques Rabemananjara^[3].

Tsy ny hanafaka ny Malagasy amin' ny fitondrana frantsay ihany no nanohanan' ny sasany ny fananganana ny MDRM, fa mba hamerenana indray koa ny toe-javatra talohan' ny fanjanahan-tany frantsay, dia ny fitondrana ara-pôlitikan' ny Merina, rehefa azo ny fahaleovantena. Ho setrin' ny fananganana ny MDRM dia niforona tamin' ny taona 1946 ny Parti des Déshérités de Madagascar (PADESM), izay azo adika amin' ny teny malagasy hoe "Antokon' ny tsy manan-dova eto Madagasikara", izay nahasarika mpikambana avy amin' ny vahoaka amorontsiraka, izay nanjakazakan' ny Fanjakana Merina teo aloha ny ankamaroany, ary koa ny taranaky ny andevo merina, izany hoe ireo antsoina hoe Mainty. Tamin' ny voalohany ny PADESM dia antoko nasiônalista, nefa tamin' ny farany dia nankasitraka ny firosoana miandalana mankany amin' ny fahaleovan-tena izay hitandro ny fifandraisana akaiky amin' i Frantsa sy hisoroka ny fiverenan' ny fitondrana merina talohan' ny fanjanahan-tany. Nanohana an-kolaka ny PADESM ny manam-pahefana frantsay nofehezin' ny Sôsialista, izay nijoro ho mpiaro ny vahoaka ampahorina, hanohitra ny fanararaotan' ny saranga ambony sy avara-pianarana ao amin' ny Merina^[7].

Ny toeran' ny MDRM nandritra ny hetsika tamin' ny taona 1947

Efa tamin' ny faramparan' ny taona 1946 no nametrahan' ny solombavambahoaka MDRM ny volavolan-dalàna momba ny fahaleovantenan' i Madagasikara tamin' ny fitondrana frantsay, saingy nolavin' ny Antenimierampirenena frantsay izany. Ny ezaka nataon' ireo solombavambahoaka malagasy ireo dia tsy nankasitrahin' ny praiminisitra sôsialista frantsay, Paul Ramadier, sy ny Minisitry ny Zanatany (frantsay: Ministre des Colonies), atao hoe Marius Moutet^[3], izay nanao ny fikatsahan' ny MDRM fahaleovantena ho fanohintohinana ny laza sy ny fahefana frantsay^[7]. Izy io koa dia nampanangasanga ny fifandonana mahery vaika nataon' ny nasiônalista vietnamiana tany Indôsina Frantsay^[8].

Vokatr' izany dia nanambara i Moutet fa vaky ny "ady amin' ny hetsika ho amin' ny fizakan-tena malagasy"^[3], ka nahatonga ny fihamafisan' ny fitakian' ny tia tanindrazana teto Madagasikara^[8]. Noho ny fahatsapan' ny solombavambahoaka Raseta sy Ravoahangy ary Rabemananjara ny fiharatsian' ny toe-draharaha teto amin' ny firenena dia niara-nanao fanambaràna izy ireo tamin' ny 27 Marsa 1947^[3], nanentana ny vahoaka mba ho tony tanteraka manoloana ny hetsika sy ny fihantsiana isan-karazany natao hanakorontana ny vahoaka malagasy sy hanakorontana ny pôlitikan' ny MDRM izay nandala ny fitoniana^[9]. Tsy nankatoavin' ny Malagasy izany fanentanana izany, ka tamin' ny 29 Marsa 1947, dia nikomy nandritra ny roa taona hanoherana ny fitondran' ny mpanjanaka ny mpitolona^[7].

Ny MDRM no nampangain' ny Frantsay fa nahavanona ilay fikomiana, ka tamin' ny 6 Mey 1947, tao Moramanga, dia novonoin' ny miaramila amin' ny tifitra variraraka tao anaty kalesin-dalamby ny mpikambana MDRM maro, ka nahafatesana teo anelanelan' ny 124 sy 160, nefa tsy nitam-piadiana^[10]. Nandritra ny ady dia tombanana ho 1 900 eo ho eo ny Malagasy mpanohana ny PADESM matin' ny mpiray tanindrazana aminy izay mpanohana ny MDRM^[3].

Fandravana ny MDRM

Na dia nilaza hatrany ny tsy maha tompon' antoka sy tsy fananany tsiny aza ny mpitarika MDRM dia noravan' ny mpitondra frantsay ity antoko ity^[10]. Nisy ny fitsarana ampahibemaso nataon' ny Frantsay momba ilay fikomiana nanomboka tamin' ny volana Jolay ka hatramin' ny Ôktôbra 1948 tao Antananarivo, izay niampanga ny tompon' andraikitra miisa 77 tao amin' ny MDRM. Nilaza ny manam-pahefana frantsay fa ny fanambaràn' ny mpitarika ity antoko ity ampahibemaso momba ny tokony hisian' ny fitoniana fotoana fohy alohan' ny fipoahan' ny fikomiana dia tetika fanakonana ny fandraisan' izy ireo anjara amin' ny fanomanany ny fikomiana^[3], izay natombony mangingina tamin' ny alalan' ny telegrama novaina endrika tsy ho azo vakina. Nosamborina sy nampidirina am-ponja ny solombavambahoaka Ravoahangy sy Rabemananjara tamin' ny 12 Avrily 1947, narahin-dRaseta (izay tany Paris fony nanomboka ny fikomiana) roa volana taorian' izay, ka voahitsakitsaka ny zon' izy ireo hahazo fiarovana ara-diplômasia. Ny adihevitra momba ilay tolom-panafahana tao amin' ny Antenimierampirenena frantsay tamin' ny 1 Aogositra 1947 dia nifarana tamin' ny fanapahan-kevitra hanafoana io tsimatimanota io ho an' ny solombavambahoaka telo^[1], izay nampijalina tany am-ponja^[3].

Nahitana tsy fanarahan-dalàna maro ny fitsarana izay natao tamin' ny 22 Jolay hatramin' ny 4 Ôktôbra 1948. Maty notifirina telo andro talohan' ny fitsarana ny vavolombelona lehibe amin' ny fampanoavana, ary azo tamin' ny fampijaliana ny ankamaroan' ny porofo niampanga ny voampanga. Voaheloka ho niray teti-dratsy manohitra ny fanjakana sy ho nanohintohina ny fiarovam-pirenena izy telo mirahalahy. Na dia nisy aza ny tsy fanarahan-dalànan' ny fitsarana dia voaheloka ho faty Ravoahangy, niaraka amin-dRaseta sy mpikatroka efatra hafa^[10], fa voaheloka higadra mandra-pahafatiny kosa Rabemananjara^[3]. Tamin' ny Jolay 1949 dia novana ho sazy an-tranomaizina mandra-pahafaty ny fanamelohana ho faty ny voaheloka, ary nigadra nanomboka tamin' ny taona 1958 izy telo mirahahy^[9].

Vitsy ny olona, ankoatra an' i Monja Jaona, mpanorina ny hetsika ara-pôlitika Jiny tany atsimo, izay nitonon-tena ho tompon' andraikitra amin' ilay fikomiana^[7].

Jereo koa

Boky azo anovozan-kevitra

Masson, Antoine; O'Connor, Kevin (2007). Representations of Justice. Brussels: Peter Lang. ISBN 978-90-5201-349-7.

Quemeneur, Tramor (2004). 100 fiches d'histoire du XXe siècle. Paris: Editions Bréal. ISBN 978-2-7495-0341-7.

Loharano sy fanamarihana

↑ ^1,0 et ^1,1 Masson, Antoine; O'Connor, Kevin (2007). Representations of Justice. Brussels: Peter Lang, p.64
↑ Ariane Bonzon, "À Madagascar aussi la France coloniale a sévi, mais qui s'en souvient?" (arsiva), Slate.fr, 30 mars 2022
↑ ^3,00 ^3,01 ^3,02 ^3,03 ^3,04 ^3,05 ^3,06 ^3,07 ^3,08 et ^3,09 Mas, Monique (22 Jolay 2005). "Pour Chirac, la répression de 1947 était "inacceptable"". Radio France International. Notsidihina tamin' ny 13 Desambra 2013.
↑ Monique Mas, "Madagascar. Pour Chirac, la répression de 1947 était inacceptable", Radio France internationale,‎ 22 juillet 2005 ([arsiva])
↑ Philippe Leymarie, "La mémoire troublée de l'insurrection anticoloniale de 1947. Chape de silence sur une effroyable répression", Le Monde diplomatique,‎ mars 1997, p. 22-23 [arsiva]
↑ William Rabemananjara, Madagascar sous la rénovation malgache, Paris-Tananarive, Editeur FeniXX réédition numérique, 1953, p. 333
↑ ^7,0 ^7,1 ^7,2 ^7,3 et ^7,4 Leymarie, Philippe (March 1997). "Deafening silence on a horrifying repression". Le Monde Diplomatique. Retrieved 13 December 2013.
↑ ^8,0 et ^8,1 Quemeneur, Tramor (2004). 100 fiches d'histoire du XXe siècle. Paris: Editions Bréal.. p. 206
↑ ^9,0 et ^9,1 Masson, Antoine; O'Connor, Kevin (2007). Representations of Justice. Brussels: Peter Lang. p. 65
↑ ^10,0 ^10,1 et ^10,2 Jean Fremigacci, "La vérité sur la grande révolte de Madagascar," L'Histoire, n°318, Mars 2007.

[:2-1] 1,0 et ^1,1 Masson, Antoine; O'Connor, Kevin (2007). Representations of Justice. Brussels: Peter Lang, p.64

[2] Ariane Bonzon, "À Madagascar aussi la France coloniale a sévi, mais qui s'en souvient?" (arsiva), Slate.fr, 30 mars 2022

[:0-3] 3,00 ^3,01 ^3,02 ^3,03 ^3,04 ^3,05 ^3,06 ^3,07 ^3,08 et ^3,09 Mas, Monique (22 Jolay 2005). "Pour Chirac, la répression de 1947 était "inacceptable"". Radio France International. Notsidihina tamin' ny 13 Desambra 2013.

[4] Monique Mas, "Madagascar. Pour Chirac, la répression de 1947 était inacceptable", Radio France internationale,‎ 22 juillet 2005 ([arsiva])

[5] Philippe Leymarie, "La mémoire troublée de l'insurrection anticoloniale de 1947. Chape de silence sur une effroyable répression", Le Monde diplomatique,‎ mars 1997, p. 22-23 [arsiva]

[6] William Rabemananjara, Madagascar sous la rénovation malgache, Paris-Tananarive, Editeur FeniXX réédition numérique, 1953, p. 333

[:1-7] 7,0 ^7,1 ^7,2 ^7,3 et ^7,4 Leymarie, Philippe (March 1997). "Deafening silence on a horrifying repression". Le Monde Diplomatique. Retrieved 13 December 2013.

[:3-8] 8,0 et ^8,1 Quemeneur, Tramor (2004). 100 fiches d'histoire du XXe siècle. Paris: Editions Bréal.. p. 206

[:4-9] 9,0 et ^9,1 Masson, Antoine; O'Connor, Kevin (2007). Representations of Justice. Brussels: Peter Lang. p. 65

[:5-10] 10,0 ^10,1 et ^10,2 Jean Fremigacci, "La vérité sur la grande révolte de Madagascar," L'Histoire, n°318, Mars 2007.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]