Hindoisma

Ny hindoisma dia fivavahana sy filôzôfia ary fomba fiainana mbola be mpanaraka, izay nipoitra tao amin' ny Zana-Kôntinenta Indiana, ka atao hoe Hindoa na Hindo ny mpanaraka azy. Anisan' ny fivavahana tranainy indrindra eran' izao tontolo izao izay mbola misy mpanaraka izy^[1]. Voasokajy ho anisan' ny fivavahana darmika ny hindoisma. Ny ankamaroan' ny Hindoa dia mino ny fahefan' ny boky maro atao hoe Veda^[2] izay ekeny fa nambara tamin' ny olombelona "tsy araka ny fomban' olombelona" (apauruṣeya)^[3] tamin' ny alalan' ilay andriamanitra mpamorona atao hoe Brahmā (na Brahmâ) araka ny fandrenesan' ireo Rishi (izany hoe "mpahita")^[4]. Tsy fantatra ny nanoratra ny lahatsoratra ao amin' ireo Veda ireo ary anganongano no ahafantarana ny sasany, tahaka an' i Vyāsa.

Tsy manana mpanorina sy tsy misy andrim-pitantanana voalamina amin' ny fomba ranoray ny hindoisma satria ny mpampianatra ny finoana, atao hoe Brahmana, dia samy manana ny fikambanam-pampianaram-pinoana misy azy^[5]^[6].

Raha hatao hoe "fivavahana" fotsiny ny hindoisma dia tsy tokony hampitovina amin' ny andraisan' ny kristianisma na ny jodaisma ny hoe "fivavahana" satria hafa ny fandaminana hita ao na hatramin' ny ivon' ny fampianaram-pinoany aza^[7]. Mampiavaka ny hindoisma ny toetrany izay ahitana fitambarana karazana finoana sy fanao avy amin' ny fivavahana samihafa mifangaro (sinkretisma).

Ny Persiana tamin' ny taonjato faha-5 no nanome anarana ny mponin' ny vinanin' ny renirano Sindo (Indus, amin' ny teny latina) amin' io anarana Hindoa io izay niita-kevitra ka lasa nilazana ny mponin' ny Zana-Kôntinenta Indiana iray manontolo. Avy amin' ny teny sankrita hoe sindhu izay midika hoe "ony" ny teny nogasina hoe hindo izay manondro indrindra ny ony Sindo izany. Tamin' ny voalohany (taonjato faha-5) dia nentin' ny Mozilmana nanondro ny mponina ao amin' ny lemaka eo am-pivarinan' ilay ony any an-dranomasina ny teny persana hoe hindu (izay gasina eto hoe hindoa)^[8].

Fitambaran-kevitra filôzôfika nolovaina hatrany alohan' ny nahafantarana ny tantara indiana ny hindoisma^[9]. Avy tamina lovantsofina tranainy dia tranainy, izay manakaiky ny atao hoe animisma, ny fampiharana ny hindoisma amin' ny fiainana. Azo zaraina telo ny tantaran' io fivavahana io ka ny hindoisma, araka ny ahafantarana azy amin' izao, no dingana farany taorian' ny vedisma (taona 1500 - 500 tal. J.K.) sy ny brahmanisma (600 tal. J.K. - 500 taor. J.K.)^[10]. Ao amin' ny Zana-Kôntinenta Indiana no tena betsaka mpanaraka ny hindoisma, nefa ahitana azy koa ny toerana ivelan' i India izay ahitana Indiana mpifindra monina toa an' i Afrika Atsinanana sy Atsimo, i Azia Atsimo-Atsinanana, ny vondro-nosy Antilia ary i Angletera.

Misy firehana efatra lehibe ny ao amin' ny hindoisma, dia ny visnoisma (mivavaka amin' ny andriamanitra Vishnu), ny sivaisma (mivavaka amin' i Shiva), ny saktisma (mivavaka amin' i Shakti) ary ny smartisma (mivavaka amin' andriamanitra dimy: Shiva, Vishnu, Durgâ, Surya ary Ganesh na Skanda).

Tamin' ny taona 2015 dia niisa 1 100 tapitrisa any ho any ny mpivavaka manaraka ny hindoisma^[11]^[12] ao amin' ny firenena 85^[8]. Izy no laharana fahatelo amin' ny fivavahana be mpanaraka indrindra, aorian' ny kristianisma sy ny silamo. Ny Veda no vondro-boky masiny, izay misy ny ankamaroan' ny fampianarana arahina ao. Tsy fantatra ny nanoratra azy ireo.

Ny andriamanitra ao amin' ny hindoisma

Mino ny fisian' ny andriamanitra maro ny ankamaroan' ny Hindo nefa tsy terena hivavaka amin' izy rehetra na amin' ny iray akory aza. Misy noho izany ny fisafidianan' ny isam-batanolona ny andriamanitra maromaro na tokana hotompoiny, ary misy koa ny olona tsy manompo na ny iray amin' izany andriamanitra maro izany.

Ny andriamanitra ao amin' ny trinite hindo

Ireto ny andriamanitra telo ao amin' ny trinite hindo (त्रिमूर्ति / trimūrti "endrika telo"): i Brahma sy i Shiva ary i Vishnu. Tsingerim-pisehoan' izao rehetra izao sy fitehirizana izao tontolo izao ary faharavan' izao tontolo izao ny Trimurti, ka i Brahma no mpahary, i Vishnu no mpiaro ary i Shiva no mpandrava.

Brahma

Andriamanitra mpahary ao amin' ny hindoisma i Brahma, izy no andriamanitra voalohany ao amin' ny trinite hindo. Tsindrandray ihany i Brahma no miditra an-tsehatra amin' ny raharahan' andriamanitra sy amin' ny raharahan' olombelona.

Shiva

Andriamanitra faharoa ao amin' ny trinite hindo i Shiva. Indraindray dia heverina fa andriamanitry ny iôga (yoga) i Shiva, izay manana ny fahalalana ny zava-drehetra. Manana anjara asa dimy lehibe ity andriamanitra ity: mpamorona, mpitahiry, mpanova, mpanafina ary mpanambara (amin' ny alalan' ny fitahiana).

Vishnu

Andriamanitra fahatelo manaraka an' i Brahma sy i Shiva ao amin' ny trinite hindo i Vishnu. Fantatra amin' ny alalan' ny endri-pisehoany maro i Vishnu. Izy no andriamani-dehibe ao amin' ny visnoisma. Matetika i Vishnu no aseho amin' ny alalan' ny olona miloko manga manao fitafiana sy fihaingoa-mpanjaka sady manana tanana miisa efatra.

Ny andriamani-dehibe hafa malaza

Shakti

Andriamanibavy vadin' i Indra, ilay andriamanitry ny paradisa-tontolo (Ioka) i Shakti. Matetika izy no akambana amin' i Shiva, ilay angovo lahy, fa izy kosa no angovo vavy, foto-javatra miasa sy miseho ivelan' ny andriamanitra lahy.

Durgâ

Anisan' ny endrika lehiben' ny andriamanitra reny atao hoe Devi i Durgâ. Andriamanitry ny fiarovana, ny hery, ny maha-reny, ny fandravana sy ny ady izy. Ny fedrà momba azy dia mitantara ny adiny amin' ny herin-demony izay nanimba ny fandriampahalemana, ny firoboroboan' ny fiharian-karena, ary ny dharma izay herin' ny tsara mandresy ny ratsy. Inoana ho nanampatra ny hatezerany amin' ny ratsy fanahy i Durga mba hanafahana ny olona na vahoaka voageja, ka niteraka fandravana hanamafisany ny famoronana izany.

Surya

Andriamanitra masoandro i Surya, zanak' i Āditi sy i Kashyapa. Manana vady efatra izy: i Samjnâ ("fahalalana"), i Râjnî ("fiandrianana"), i Prabhâ ("fahazavana") ary i Châyâ ("aloka"). Izy no rain' i Manu, ilay olombelona voalohany sady mpamorona lalàna ho an' ny olombelona. Rain' i Yama, andriamanitry ny fahafatesana, izy, sady rain' i Yamî koa, izay nanjary renirano (ny renirano Yamunâ, iray amin' ny renirano telo masina indrindra ao amin' ny hindoisma) taorian' ny fahafatesany.

Ganesh

Andriamanitra nanafoana ny sakana rehetra i Ganesh, andriamanitry ny fahendrena, ny faranitan-tsaina, ny fanabeazana, ny fahamalinana, mpiahy ny sekoly sy ny mpiasan' ny fahalalana. Aseho amin' ny fananany lohan' elefanta izy, izy no andriamanitra tompoina indrindra ao India. ary mahenika ny Zana-Kôntinenta Indiana sy Azia amin' ny ankapobeny ny hasiny. Zanaka lahin' i Shiva sy i Pârvatî izy, vadiny i Siddhi ("fahombiazana") sy i Buddhi ("saina") ary i Riddhî ("harena").

Skanda na Kartikeya

Andriamanitry ny tafik' andriamanitra i Kartikeya na Skanda. I Devasena no andriamanibavy vadiny. Zanak' i Shiva sy i Pârvatî izy. Vanto-jaza mandrakizay (kumâra) izy ka itsaohana nandritra ny vanim-potoan' ny Empira Gupta (taonjato faha-3 hatramin' ny faha-6) izy tao India Avaratra izay nanao azy ho andriamanitra mpiaro ireo Chalukya (dinastia tamin' ny taonjato faha-6 ka hatramin' ny faha-12). Ao India Atsimo no mampalaza azy, ka ao izy dia fantatra amin' ny anarana amin' ny teny tamily hoe Murugan ("zazalahy").

Sampana sy sekoly ao amin' ny hindoisma

Ny famolavolana filôzôfika, izay loharanon' ilay antsoina ankehitriny hoe "hindoisma", dia nampitaina am-bava nandritra ny taonjato maro, ary nanomboka nadika an-tsoratra tamin' ny tapany voalohany amin' ny taonarivo voalohany tal. J.K. Ity lamina ara-pivavahana sy ara-kolontsaina antsoina hoe hindoisma ity dia nivoatra tao amin' ny Zana-Kôntinenta Indiana ary mahalana no mivoaka ny sisin-taniny.

Ny lamina ara-pilôzôfia sy ara-teôlôjia enina

Nampandroso astika tranainy na sekoly ôrtôdôksa (satria nanaiky ny fahefan' ny Veda) momba ny filôzôfia, na shaddarshana, ny hindoisma. Ireo lamina, na darshana ("fahitana") ireo, izay an' ny hindoisma klasika ireo, dia miisa enina; ny tsirairay amin' izy ireo dia vokatry ny fivoarana naharitra araka ny asehon' ny literatiora mivelatra be sady manana toetra sôteriôlôjika avokoa izy rehetra (izany hoe miresaka ny famonjena), mikendry ny hahatratra ny fanafahana, famotsorana amin' ny fifindrafidran' ny fanahy amin' ny vatana samihafa (मोक्ष / mokṣa):

Ny Sāṃkhya, iray amin' ny tranainy indrindra, dia lamim-pandinihana mifototra amin' ny fifanoherana (doalisma) eo amin' ny mônada mahatsiaro tena (Puruṣa) sy ny natiora tany am-piandohana (Prakriti).
Ny Yoga (Râja Yoga, "fiombonana mpanjaka"), lamina mifototra amin' ny fomba fanao asketika (momba ny etika, ny fanadiovana, ny fomba fipetraka, ny taovam-pisefoana ary ny fisaintsainana) avy amin' ny fanao tranainy indrindra nangonin' i Patanjali.
Ny Vaisheshika, lamina nanolotra voalohany ny rindran-kevitra manohana ny atômisma.
Ny Nyâya, lamina momba ny lôjika tany India (ny fepetra 16 amin' ny "fanjohian-kevitra mitombina").
Ny Purva-Mimamsa (antsoina koa hoe Karma Mimansa na Mîmâmsâ), lamina mifantoka amin' ny fanazavana ny Veda.
Ny Uttara Mimamsa (matetika antsoina hoe Vedānta), lamina mifototra amin' ny metafizika sy ny toetra mistika ao amin' ireo Upanishad; io no farany, araka ny filaharan' ny fivoahany, amin' ny filôzôfia hindoa ôrtôdôksa (manaraka foto-pampianarana heverin' ny maro ho marina).

Ny nâstika na sekoly tsy ôrtôdôksa (tsy manaraka foto-pampianarana heverin' ny maro ho marina) dia ny jainisma, ny bodisma, ny sikisma ary ny tsarvaka (chârvâka), ny ateisma klasika tranainy ao India, tsy manaiky ny fahefana brahmanikan' ny Veda.

Sampana sy sekoly mino fisian' andriamanitra

Mihevitra ny hindoisma ho fivavahana henôteista na panenteista mihitsy ny firehana sasany. Heverin' ny Hindo ho endrika samihafa amin' ilay Iray ny andriamanitra sy avatara isan-karazany ivavahan' ny Hindo, ilay Andriamanitra fara tampony na Brahman, endrika izay hany azon' ny olombelona fantarina (tsy tokony hafangaro i Brahman, ilay Avo Indrindra sady loharano ipoiran' ny herin' ny andriamanitra, ary i Brahma, ilay mpamorona an' izao tontolo izao).

Io lalana mankany amin' ny fahalana marina faratampony io (jnanamarga), izay tohanan' ny sekoly hindoista enina, dia mijanona ho tombontsoan' ny vondron' olona sangany ara-tsaina voafetra isa, ny mpino tsora anefa matetika mampifangaro ireo firehana rehetra ireo. Na izany aza dia misy fiavahany lehibe eo amin' ny sarangan' ny mponina rehetra ny firehana telo lehibe amin' ny hindoisma: ny visnoisma sy ny sivaisma ary ny saktisma.

Ao anatin' ireo firehana ireo dia misy sekoly maro nivoatra, izay samy manana ny fahasamihafany noho ny fivoasany ny fifandraisana misy eo amin' ilay Avo Indrindra sy ny fahatsiarovan-tenan' ny tsirairay ary izao tontolo izao, ary koa noho ny fiheverana esôterika izay avy amin' izany fahasamihafam-pivoasana izany. Lahatsoratra anaovana tonon-tsiahy ao amin' ireo firehana telo ireo Ny lahatsoratra vedika (Veda, Upanishad, sns.), na dia samy manovana amin' ny lahatsoratra hafa (Purana, Gita, sns.) izay azy ireo manokana aza izy ireo. Tsy misaraka ireo lahatsoratra ireo satria manaiky ny fiaraha-misin' ny lalana samihafa mankany amin' ny famonjena (Moksha) ny hindoisma. Noho izany dia tsy midika ho fandavana ny firehana hafa ny fisafidiana ny firehana iray.

Misy firehana efatra lehibe ny ao amin' ny hindoisma, dia ny visnoisma, ny sivaisma, ny saktisma ary ny smartisma.

Ny visnoisma

Firehana miorina amin' ny rafitra ara-pilôzôfia sy ara-pivavahan' ny Vedanta ny visnoisma na vaisnava. Ny andriamanitra miseho amin' ny alalan' ny endrik' i Vishnu no andriamanitra fara tampony ivavahany, izay miseho vatana amin' ny alalan' i Krishna sy i Rāma. Atao hoe Visnoita na Vaisnava ny mpanaraka azy. Ny Bhagavad-Gita, ny Bhagavata-Purana (izay matetika antsoina hoe Shrîmad-bhâgavatam) sy ny Vishnu-Purana ary ireo Bhakti-Sutra no lahatsoratra fototra ao amin' ny visnoisma.

Ny sivaisma

Firehana mifototra amin' ny lahatsoratry ny Purana, sady nisafidy ny andriamanitra Shiva ho andriamanitra lehibe fara tampony ny sivaisma, ka ny mpanaraka azy dia atao hoe Sivaita na Saiva. Manao iôga (yoga) sy fampijalian-tena izy ireo sady manatanteraka fombafomba voarakitra ao amin' ireo Agama sady nandray singa maro avy amin' ny akon' ny tantrisma.

Ny saktisma

Ny saktisma dia firehana mihevitra ny Shakti ("angovo", "herin' andriamanitra") ho ny Brahman, izay miseho amin' ny alalan' ny Andriamanibavy (atao hoe Devi) Kâli, Durgâ, Sarasvatî, Lakshmi, Bhâvanî na Lajja Gauri. Amin' ny mpomba ny saktisma (atao hoe Sakta) dia lehibe noho i Shiva vadiny ny Andriamanibavy, izay Renin' ny zava-drehetra - Mâtâ. Manam-pifandraisana hentitra amin' ny tantrisma ny saktisma, izay ahitana fombafombam-pivavahana momba ny firaisana ara-nofo masina, nalaina tahaka amin' ny firaisan' i Shiva amin' ny Shakti, izay heverina ho anisan' ny fomba fitsaohana ny Shakti.

Ny smartisma

Fireha mihevitra ny andriamanitra Shiva, Vishnu, Ganesh, Surya ary Devi (ilay Andriamanibavy) ho fisehoan' i Brahman ny smartisma. I Adi Shankaracharya no mpampianatra lehibe tao aminy. Manao ny toetran' i Brahman ho ambony indrindra, izay tsy persôna sady tsy misy teny azo ilazana azy, ity firehana ity.

Jereo koa

Fivavahana darmika: Bodisma - Hindoisma - Jainisma - Sikisma - Sarnaisma
Fivavahana abrahamika: Kristianisma - Silamo - Jodaisma
Fivavahana taôika: Taôisma - Kônfosianisma - Sintôisma
Fivavahana iraniana: Zôrôastrisma - Iarsanisma

Loharano sy fanamarihana

↑ Lester R. Kurtz, Gods in the global village: the world's religions in sociological perspective, Pine Forge Press, 2007 : "Hinduism — or Sanatana Dharma, as some believers prefer to call it — is a religious tradition that encompasses layers of complex deposits from many different cultures over the centuries. Its remarkable diversity and doctrinal tolerance (…)".
↑ Ny teny hoe Véda dia midika hoe "fahitana" na "fahalalana".
↑ आदि शङ्कर (Ādi Śaṅkarācārya), Âtma-bodha, dikan-teny sy fanavarihana nataon'i S. Nikhilananda, Madras, 1987, Edisiona faha-7.
↑ Madeleine Biardeau, L'hindouisme, anthropologie d'une civilisation, Flammarion.
↑ Sept Upanishads. Jean Varenne. Édition du Seuil, 1981, p. 13 (ISBN 9782020058728).
↑ Jeffery D. Long (en), Historical Dictionary of Hinduism, Scarecrow Press, 9 septembre 2011 (ISBN 978-0-8108-7960-7, vakio eto [tahiry]), p. 19: « it has no founder and no central administrative institution. »
↑ Ny Nyâya dia manaiky ny fahefan'ireo Veda nefa milaza koa fa tsy anitya ("tsy maharitra") izy ireo no sady paurusheya ("araka ny fomban'olombelona"). Le Nyâya-sûtra de Gautama Akshpâda, dikan-tenin'i Michel Angot, edisiona Les Belles Lettres, p. 58 (ISBN 978-2-251-72051-7)
↑ ^8,0 et ^8,1 Gerhard J. Bellinger, Encyclopédie des religions, Librairie Générale Française, 2000 (ISBN 9782253131113), p. 352-426.
↑ C.A. Jones et J.D. Ryan, Encyclopedia of Hinduism, natontan'ny Checkmark Books, pejy XVII (ISBN 0816073368).
↑ Alexandre Astier, Comprendre l'hindouisme, Éd. Eyrolles, 2007, p. 11 (ISBN 978-2-7081-3720-2).
↑ Ysé Tardan-Masquelier, Un milliard d'hindous, Albin Michel, 2007.
↑ "The Changing Global Religious Landscape", Pew Research Center's Religion & Public Life Project,‎ 5 avril 2017 (vakio [tahiry])

[1] Lester R. Kurtz, Gods in the global village: the world's religions in sociological perspective, Pine Forge Press, 2007 : "Hinduism — or Sanatana Dharma, as some believers prefer to call it — is a religious tradition that encompasses layers of complex deposits from many different cultures over the centuries. Its remarkable diversity and doctrinal tolerance (…)".

[2] Ny teny hoe Véda dia midika hoe "fahitana" na "fahalalana".

[3] आदि शङ्कर (Ādi Śaṅkarācārya), Âtma-bodha, dikan-teny sy fanavarihana nataon'i S. Nikhilananda, Madras, 1987, Edisiona faha-7.

[4] Madeleine Biardeau, L'hindouisme, anthropologie d'une civilisation, Flammarion.

[5] Sept Upanishads. Jean Varenne. Édition du Seuil, 1981, p. 13 (ISBN 9782020058728).

[6] Jeffery D. Long (en), Historical Dictionary of Hinduism, Scarecrow Press, 9 septembre 2011 (ISBN 978-0-8108-7960-7, vakio eto [tahiry]), p. 19: « it has no founder and no central administrative institution. »

[7] Ny Nyâya dia manaiky ny fahefan'ireo Veda nefa milaza koa fa tsy anitya ("tsy maharitra") izy ireo no sady paurusheya ("araka ny fomban'olombelona"). Le Nyâya-sûtra de Gautama Akshpâda, dikan-tenin'i Michel Angot, edisiona Les Belles Lettres, p. 58 (ISBN 978-2-251-72051-7)

[:0-8] 8,0 et ^8,1 Gerhard J. Bellinger, Encyclopédie des religions, Librairie Générale Française, 2000 (ISBN 9782253131113), p. 352-426.

[9] C.A. Jones et J.D. Ryan, Encyclopedia of Hinduism, natontan'ny Checkmark Books, pejy XVII (ISBN 0816073368).

[10] Alexandre Astier, Comprendre l'hindouisme, Éd. Eyrolles, 2007, p. 11 (ISBN 978-2-7081-3720-2).

[11] Ysé Tardan-Masquelier, Un milliard d'hindous, Albin Michel, 2007.

[12] "The Changing Global Religious Landscape", Pew Research Center's Religion & Public Life Project,‎ 5 avril 2017 (vakio [tahiry])

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]