Edôma

I Edôma dia anaran'ny firenena tao atsimon'ny Ranomasina Maty ao amin'ny tapany atsimon'i Israely sy Jordania ankehitriny. Araka ny Baiboly dia taranak'i Esao (izay antsoina hoe Edôma koa) ny mponin' i Edôma izay atao hoe Edômita, dia i Esao izay lahimatoan'i Isaaka sady kambana tamin'i Jakoba razamben'ny Israelita.

Toy ireo firenena mpifanolo-bodirindrina aminy dia nipoitra tamin'ny Andron'ny Vy ny Fanjakan'i Edôma^[1] ka naharitra hatramin'ny taonjato faha-8 sy faha-6 tal. J.K.

I Edôma sy i Israely dia samy tao Palestina tamin'ny taonjato faha-13 tal. J.K. ka i Edôma tao atsimon'i Israely sy Môaba.

Tsy nifanaraka i Edôma sy ny firenena hafa nanodidina azy fa niady matetika niady tamin'ny Fanjakan'i Jodà sy tamin'ny Fanjakan'i Môaba. Mety nanana mpanjaka talohan'i Israely i Edôma, nefa teo anelanelan'ny taonjato faha-10 sy faha-6 tal. J.K. dia nanjakan'ny Fanjakan'i Israely na ny an'i Jodà matetika izy.

Ny Boky voalohan'ny Mpajaka ao amin'ny Baiboly dia miresaka ny amin'ny andriandahy edômita atao hoe Hadada izay nataon'ny mpanjaka Davida sesitany sady niady tamin'ny mpanjaka Sôlômôna taty aoriana amin' ny fifehezana ny lalana mankany amin'ny seranan'i Eilata sy mankany amin'ny toeram-pitrandraham-barahina ao^[2].

Tamin'ny vanimpotoana najakazakan'ny Asiriana sy ny Babilôniana no tena nampamirapiratra ny Edômita^[3]. Tamin'ny tapany faran'ny taonjato faha-6 tal. J.K. dia nanjaka tao amin'ny tapany atsimon'i Palestina i Edôma. Io no atao hoe Idomea tamin'ny fotoana nampatanjaka ny kolontsaina grika (helenika). Avy ao Idomea i Herôda Lehibe izay nanapaka tao Jerosalema taty aoriana.

Tantaran' i Edôma

I Edôma dia vahoaka nonina tao amin'ny tany efitra hita teo anelanelan’ny Ranomasina Maty sy ny Helodranon'i Akaba. Ny Baiboly dia milaza fa taranak'i Abrahama ny Edômita amin’ny alalan’i Edôma (hebre: אדם / Adom, midika hoe "mena") izay fantatra kokoa amin' ny anarana hoe Esao ilay rahalahin'i Jakoba zanak’i Isaka zanak’i Abrahama (Gen. 25.19-30). Indraindray ao amin'ny Baiboly dia atao hoe Seira koa i Edôma^[4].

Araka ny lahatsoratra egiptiana (papiry Anastasi VI tamin’ny faran’ny taonjato faha-13 tal. J.K.), ny Edômita dia vahoaka mpivezivezy^[5] tao amin’io faritra io mba hampihinana ny biby fiompiny hatrany amin’ny vinanihefak’ i Nily^[6] ^[7].

I Edôma teo anelanelan' ny taonjato faha-14 sy faha-7 tal. J.K.

Araka ny Bokin'ny Genesisy (Gen. 36.32-39) dia misy foko maromaro io fanjakana io ka ny mpanjaka dia fidina mifandimby avy amin’ireo foko ireo.

Tamin’ny fivoahan’ny Zanak’i Israely avy any Egipta dia nisakana ny fandalovan’izy ireo ny Edômita (Nom. 20. 14-21) ary taty aoriana dia azon’i Davida ny tanin’ny Edôma (2Sam. 8.13-14) rehefa niady tamin’ny Edômita; nefa ny andriandahy Hadada dia afaka nandositra tany Egipta ka nahazo fanohanana tamin’ny farao tamin’izany fotoana izany. Tamin’ny andron'i Sôlômôna dia nametraka indray ny fanapahany tao amin’ny tapany atsimon’ny Fanjakan’i Edôma i Hadada (1Mpanj. 11.14-15). Tamin’ny taonjato faha-9 tal J.K. dia nikambana tamin’ny mpanjakan'i Israely sy tamin’ny mpanjakan'i Jodà ny mpanjakan'i Edôma mba hiady amin'ny fikomian'ny mpanjakan'i Môaba (2Mpanj. 3.4-9).

Taorian'io fikambanana izay tsy nahomby io dia niala tsikelikely tamin’ny vahohon’ i Jodà ka naka indray ny seranan'i Eilata ny Edomita (2Mpanj. 8.20-22), ka nifehy ny lalana mankany Aravà^[8]. Ny mpanjakan'i Jodà atao hoe Amasia (2Tant. 25.11-12) sy i Ozia (atao hoe koa Azaria na Azariasa) (2Mpanj. 14.22) dia nandroaka ny Edômita ka naka an'i Eilata indray. Azon’ny Edômita ihany tamin’ny farany io tanàna io tamin’ny andron’ny mpanjaka Ahaza (2Mpanj. 16.6) ka nandroso dia nandroso ny fanjakan’i Edôma sady nanana tafika matanjaka taorian’izany fotoana izany.

Maro ireo mpanjaka Edômita nalaza ka isan’ireny i Kôsmalaka sy i Aiaramo ary i Kôsgabry^[6].

I Edôma teo anelanelan' ny taonjato faha-7 – volohany tal. J.K.

Tamin’ny tapany farany amin’ny taonjato faha-7 tal. J.K. dia nandray anjara niaraka tamin’i Jodà sy i Môaba tamin’ny fanoherana ny Babilôniana (Jer. 27.3) i Edôma nefa nivadika tamin’ireo fanjakana niaraka aminy izy ireo fotoana kely taty aoriana ka naka ny faritr’i Negeva sy ny faritra atsimon’ny tendrombohitr’i Jodà (taona 597 tal. J.K.)^[9]. Taorian’ny fahazoan’ny Babilôniana an’i Jerosalema dia lasa tanàn’ny Edômita i Hebrôna sy i Lakisy ary i Maresa^[6] ^[10]. Tsy naharitra anefa izany fanitaram-panjakana izany: tsy nahaleo tena intsony ny fanjakan’i Edôma fa nitambatra tao amin’ny fiombonam-poko arabo notarihin’ny mpanjakan'i Kedara^[6].

Taty aoriana dia nahatafidirana tao amin’ny Fanjakana nabateana ny tanin’ny Edôma alohan’ny haha lasa isan’ny faritanin’i Jodea azy faha Joany Hirkàna tamin’ny taona 109 tal. J.K. Fantatra tamin’ny anarana hoe Idomea^[11] i Edôma tamin’izany izay lasa faritany nalaza noho izy nipoiran’ny fianakavian'ireo mpajaka atao hoe Herôda, indrindra i Herôda Lehibe (taona 37 – 4 tal. J.K.)^[6].

Fiarahamonina sy kolontsaina edômita

Tanàna

Ny vahoaka tao Edôma dia vahoaka tambanivohitra. Nanomboka tamin'ny taonjato faha-8 tal. J.K. dia nitombo izaitsizy ny mponin'i Edôma. Nisy tanàna madinika maro tsy voaro manda niforona^[12]. Ny tanànan'i Botseira izay nirefy 8 ha eo no lehibe indrindra izay nahitana lapa sy tempoly^[13]. Ny fitomboan'ny mponina haingana dia vokatry ny fisian'ny fitrandrahana varahina tao Aravà sy ny fisian'ny Asiriana ary ny varotra nataon'ny Arabo.

Fanjakana

Nisy ny fanjakà-mpanjaka mahaleo tena tokana nefa tsy fanjakana tena niray izany fa fiombonam-bondron'olona miara-miasa sy nanaja izany fanjakana tokana izany. Mifindrafindra monina ireo foko ireo ka nifampikasoka tamin'ny mponina tao amin'ny lohasahan'i Ber-Seba (na Ber-Seva) izay notadiavin'ny Fanjakan'i Jodà hofehezina^[14]. Izany endrika ara-pokon'ny fiarahamonina edômita izany dia naharitra hatramin'ny andro nampamirapiratra ny kolontsaina grika sy tamin'ny andron'ny Rômana^[15].

Mpanjaka

Ny anaran'ny mpanjaka edômita maro tamin'ny taonjato faha-8 sy faha-7 tal. J.K. dia fantatra tamin'ny sora-pandraka asiriana sy edômita^[16] ^[17].

I Kôsmalka (izay midika hoe "mpanjaka i Kôsy", i Kôsy no anaran'ny andriamanitr'i Edôma), izay nandoa hetram-panompoana tamin'i Teglata Falasara III (taona 729 tal. J.K.) izay velona tamin'ny andron'i Ahaza (na Akaza) mpanjakan'i Joda^[18];
I Aiaramo, izay nandoa hetram-panompoana tamin'i Senakeriba tamin'ny taona 712 tal. J.K. tamin'ny andron'i Hezekia (na Ezekiasa) mpanjakan'i Joda^[19];
I Kôsgabara (izay midika hoe "mahery i Kôsy"), izay voaresaka ao amin'ny boky firaketan'i Asaradona tamin'ny taona 673-672 tal. J.K. izay niaina tamin'ny andron'i Manase mpanjakan'i Jodà. Resahina izy amin'ny ady misesy voalohany nataon'i Asorbanipala tamin'i Egipta tamin'ny taona 667^[20].

Mampiahiahy ny mpahay tantara ny anara-mpanjaka resahina ao amin'ny Baiboly, toa an'i Bela zanak'i Beôra, i Jobaba, i Hasama, i Hadada, i Samla, i Saoly, i Baala Hanana (Genesisy 36.31; 1Mpaj. 11.14) ary mety ho vokatry ny fampifangaroana ny anarana hoe "Edôma" amin'ny hoe "Arama". Maro amin'ireo anarana ireo mantsy no anarana arameana sady tsy misy mikambana amin'anaran'andriamanitra edômita toa an'i Kôsy (Qôsh) izay fahita matetika amin'ny sora-tsokitra asiriana^[21].

Fivavahana

Nanomboka tamin'ny taonjato faha-8 tal. J.K. dia i Kôsy (arameana: קוס / Qôsh) no andriamanitry ny Edômita^[22] ary nivavaka tamin' i Baala sy andriamanitra hafa sady mety nivavaka tamin'andriamanibavy koa izy ireo. Ny fivavahan'ny Edômita dia resahina ao amin'ny Boky faharoan'ny Tantara (2Tant. 25.14) nefa mety tsy tena mahalala ny fivavahana narahin'ny Edômita tany amin'ny taonjato roa talohan'ny nanoratana io boky io ny mpanoratra^[23].

Jereo koa

Loharano sy fanamarihana

↑ Lester L. Grabbe, Ancient Israel: What Do We Know and How Do We Know It?, Londres et , T&T Clark, 2007 (ISBN 978-0-567-03254-6), p. 96 et 97
↑ Tom Higham (dir.) et Thomas Evan Levy(dir.), The Bible and Radiocarbon Dating: Archaeology, Text and Science, 2005 (ISBN 978-1845530563), « Lowland and the High and Low Chronologies »
↑ Ephraim Stern, Archeology of the land of the Bible, volume II : The Assyrian, Babylonian and Persian Periods 732-332 BCE, 2001 (ISBN 978-0-300-14057-6), p. 275
↑ John R. Bartlett, "Edom", dans Eric M. Meyers (dir.), Oxford Encyclopaedia of Archaeology in the Near East, Oxford et New York, Oxford University Press, 1997 (ISBN 0-19-506512-3), p. 189
↑ Tom Higham (dir.) et Thomas Evan Levy (dir.), The Bible and Radiocarbon Dating: Archaeology, Text and Science (ISBN 978-1845530563), « Lowland and the High and Low Chronologies », p. 131
↑ ^6,0 ^6,1 ^6,2 ^6,3 et ^6,4 "Edom" in Encyclopædia Universalis 1996.
↑ André Lemaire, « Edom and the Edomites », dans André Lemaire et Baruch Halpern (dir.), The Books of Kings: Sources, Composition, Historiography and Reception, Leyde et Boston, Brill, coll. « Supplements to Vetus Testamentum », 2010 (ISBN 978-9004177291), p. 226
↑ Ephraim Stern, Archeology of the land of the Bible, volume II : The Assyrian, Babylonian and Persian Periods 732-332 BCE, 2001 (ISBN 978-0-300-14057-6), p. 269
↑ André Lemaire, « Edom and the Edomites », dans André Lemaire et Baruch Halpern (dir.), The Books of Kings: Sources, Composition, Historiography and Reception, Leyde et Boston, Brill, coll. « Supplements to Vetus Testamentum », 2010 (ISBN 978-9004177291), p. 238
↑ Lester L. Grabbe, A History of the Jews and Judaism in the Second Temple Period: Yehud: A History of the Persian Province of Judah, vol. 1, T&T Clark International, 2004 (ISBN 978-0567043528), p. 165
↑ Ny hoe Idomea dia fanagasiana ny anarana latina hoe Idumæa na Idumea izay fanoratana latina ny arana grikan'i Edoma hoe Ἰδουμαία / Idoumaía.
↑ John R. Bartlett, "Edom", dans Eric M. Meyers (dir.), Oxford Encyclopaedia of Archaeology in the Near East, 5 vol., Oxford et New York, Oxford University Press, 1997 1997, p. 190
↑ Bradley L. Crowell, "Nabonidus, as-Silaʿ, and the Beginning of the End of Edom", Bulletin of the American Schools of Oriental Research, no 348,‎ 2007, p. 75 à 88 (JSTOR 25067039)
↑ Piotr Bienkowski et Eveline van der Steen, "Tribes, Trade, and Towns: a new framework for the Late Iron Age in Southern Jordan and the Negev", Bulletin of the American Schools of Oriental Research, n^o 323,‎ 2001, p. 21-47 (JSTOR 1357590), p. 21-47
↑ Richard A. Horsley, "The expansion of Hasmonean rule in Idumea and Galilee: toward a historical sociology", dans Philip R. Davies et John M. Halligan (dir.), Second Temple Studies III: Studies in Politics, Class and Material Culture, Sheffield Academic Press, coll. « Journal for the study of the Old Testament / Supplement series » (no 340), 2002(ISBN 0-8264-6030-5) p. 145, p. 148, p. 152
↑ Jacques Briend et Marie-Joseph Seux, Textes du Proche-Orient ancien et histoire d'Israël, Les Éditions du Cerf, 1977 (ISBN 9782204011693)
↑ Ephraim Stern, Archeology of the land of the Bible, volume II: The Assyrian, Babylonian and Persian Periods 732-332 BCE, 2001(ISBN 978-0-300-14057-6), p. 268
↑ Jacques Briend et Marie-Joseph Seux, Textes du Proche-Orient ancien et histoire d'Israël, Les Éditions du Cerf, 1977 (ISBN 9782204011693), p. 104
↑ Jacques Briend et Marie-Joseph Seux, Textes du Proche-Orient ancien et histoire d'Israël, Les Éditions du Cerf, 1977 (ISBN 9782204011693), p. 119
↑ Jacques Briend et Marie-Joseph Seux, Textes du Proche-Orient ancien et histoire d'Israël, Les Éditions du Cerf, 1977 (ISBN 9782204011693) p. 128 et p. 132
↑ André Lemaire, "Edom and the Edomites", dans André Lemaire et Baruch Halpern (dir.), The Books of Kings: Sources, Composition, Historiography and Reception, Leyde et Boston, Brill, coll. « Supplements to Vetus Testamentum », 2010(ISBN 978-9004177291), p. 228
↑ E. A. Knauf, "Qôs", dans K. van der Toorn, B. Becking et P. W. van der Horst (dir.), Dictionary of Deities and Demons in the Bible, Leyde, Boston et Cologne, Brill, 1999 (ISBN 978-90-04-11119-6), p. 674 à 677
↑ Justin Kelley, "Toward a new synthesis of the god of Edom and Yahweh", Antiguo Oriente, vol. 7,‎ 2009, p. 270

[1] Lester L. Grabbe, Ancient Israel: What Do We Know and How Do We Know It?, Londres et , T&T Clark, 2007 (ISBN 978-0-567-03254-6), p. 96 et 97

[2] Tom Higham (dir.) et Thomas Evan Levy(dir.), The Bible and Radiocarbon Dating: Archaeology, Text and Science, 2005 (ISBN 978-1845530563), « Lowland and the High and Low Chronologies »

[3] Ephraim Stern, Archeology of the land of the Bible, volume II : The Assyrian, Babylonian and Persian Periods 732-332 BCE, 2001 (ISBN 978-0-300-14057-6), p. 275

[4] John R. Bartlett, "Edom", dans Eric M. Meyers (dir.), Oxford Encyclopaedia of Archaeology in the Near East, Oxford et New York, Oxford University Press, 1997 (ISBN 0-19-506512-3), p. 189

[5] Tom Higham (dir.) et Thomas Evan Levy (dir.), The Bible and Radiocarbon Dating: Archaeology, Text and Science (ISBN 978-1845530563), « Lowland and the High and Low Chronologies », p. 131

[:02-6] 6,0 ^6,1 ^6,2 ^6,3 et ^6,4 "Edom" in Encyclopædia Universalis 1996.

[7] André Lemaire, « Edom and the Edomites », dans André Lemaire et Baruch Halpern (dir.), The Books of Kings: Sources, Composition, Historiography and Reception, Leyde et Boston, Brill, coll. « Supplements to Vetus Testamentum », 2010 (ISBN 978-9004177291), p. 226

[8] Ephraim Stern, Archeology of the land of the Bible, volume II : The Assyrian, Babylonian and Persian Periods 732-332 BCE, 2001 (ISBN 978-0-300-14057-6), p. 269

[9] André Lemaire, « Edom and the Edomites », dans André Lemaire et Baruch Halpern (dir.), The Books of Kings: Sources, Composition, Historiography and Reception, Leyde et Boston, Brill, coll. « Supplements to Vetus Testamentum », 2010 (ISBN 978-9004177291), p. 238

[10] Lester L. Grabbe, A History of the Jews and Judaism in the Second Temple Period: Yehud: A History of the Persian Province of Judah, vol. 1, T&T Clark International, 2004 (ISBN 978-0567043528), p. 165

[11] Ny hoe Idomea dia fanagasiana ny anarana latina hoe Idumæa na Idumea izay fanoratana latina ny arana grikan'i Edoma hoe Ἰδουμαία / Idoumaía.

[12] John R. Bartlett, "Edom", dans Eric M. Meyers (dir.), Oxford Encyclopaedia of Archaeology in the Near East, 5 vol., Oxford et New York, Oxford University Press, 1997 1997, p. 190

[13] Bradley L. Crowell, "Nabonidus, as-Silaʿ, and the Beginning of the End of Edom", Bulletin of the American Schools of Oriental Research, no 348,‎ 2007, p. 75 à 88 (JSTOR 25067039)

[14] Piotr Bienkowski et Eveline van der Steen, "Tribes, Trade, and Towns: a new framework for the Late Iron Age in Southern Jordan and the Negev", Bulletin of the American Schools of Oriental Research, n^o 323,‎ 2001, p. 21-47 (JSTOR 1357590), p. 21-47

[15] Richard A. Horsley, "The expansion of Hasmonean rule in Idumea and Galilee: toward a historical sociology", dans Philip R. Davies et John M. Halligan (dir.), Second Temple Studies III: Studies in Politics, Class and Material Culture, Sheffield Academic Press, coll. « Journal for the study of the Old Testament / Supplement series » (no 340), 2002(ISBN 0-8264-6030-5) p. 145, p. 148, p. 152

[16] Jacques Briend et Marie-Joseph Seux, Textes du Proche-Orient ancien et histoire d'Israël, Les Éditions du Cerf, 1977 (ISBN 9782204011693)

[17] Ephraim Stern, Archeology of the land of the Bible, volume II: The Assyrian, Babylonian and Persian Periods 732-332 BCE, 2001(ISBN 978-0-300-14057-6), p. 268

[18] Jacques Briend et Marie-Joseph Seux, Textes du Proche-Orient ancien et histoire d'Israël, Les Éditions du Cerf, 1977 (ISBN 9782204011693), p. 104

[19] Jacques Briend et Marie-Joseph Seux, Textes du Proche-Orient ancien et histoire d'Israël, Les Éditions du Cerf, 1977 (ISBN 9782204011693), p. 119

[20] Jacques Briend et Marie-Joseph Seux, Textes du Proche-Orient ancien et histoire d'Israël, Les Éditions du Cerf, 1977 (ISBN 9782204011693) p. 128 et p. 132

[21] André Lemaire, "Edom and the Edomites", dans André Lemaire et Baruch Halpern (dir.), The Books of Kings: Sources, Composition, Historiography and Reception, Leyde et Boston, Brill, coll. « Supplements to Vetus Testamentum », 2010(ISBN 978-9004177291), p. 228

[22] E. A. Knauf, "Qôs", dans K. van der Toorn, B. Becking et P. W. van der Horst (dir.), Dictionary of Deities and Demons in the Bible, Leyde, Boston et Cologne, Brill, 1999 (ISBN 978-90-04-11119-6), p. 674 à 677

[23] Justin Kelley, "Toward a new synthesis of the god of Edom and Yahweh", Antiguo Oriente, vol. 7,‎ 2009, p. 270

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]