Fiteny esperanto

Avy amin'i Wikipedia
Aller à la navigation Aller à la recherche
Esperanto
Isan'ny mpiteny 100 000 (teny nibeazana); 1 hetsy hatramin'ny 2 tapitrisa ny isan'ny mpampiasa io fiteny io ho fiteny faharoa
Faritany Erak'izao tontolo izao
Sata Ampiasain'ny olona vitsivitsy ho fiteny ifandraisana amin'ny vahiny
Mpandamina Akademio de esperanto
Kaodim-piteny eo, epo
Soratra latina


Ny fiteny Esperanto (esperantô) dia teny namboarinʼi Ludwik Lejzer Zamenhof taminy faranʼny taonjato 19 ; fantatry ny olona taminʼio anarana io ny teny esperanto.

Ny fitsipika gramatikalinʼny Esperantô dia mifototra amina fototra 16, tsy misy tsy ara-dalàna.

Tantara[hanova | hanova ny fango]

Ny fiteny esperanto dia fiteny noforonin'i Ludwik Lejzer Zamenhof, dokotera manana razana jiosy mipetraka any Polonia. Tamin'ny faran'ny taona 1870-1880 tabt Białystok. Tanàna ahitana olom-pirenena maro dia maro : poloney, jiosy, alemana ary belarosiana. Tsy dia mifanarana firy ireo olom-pirenena ireo ary ny antony namoronany voalohany ny fiteny esperanto dia mba hampifanaraka azy ireo amin'ny alalan'ny famoronana fiteny iray iraisany.

Noketrehiny mandritry ny folo taona manontolo ny fiteny esperanto, ary nandritra izay fe-potoana izay izy dia nandika boky tamin'ny fiteny esperanto avy ta'min'ny fiteny maro. Ary nandritra izay fe-potoana izay koa no nanoratany ny boky manazava ny fitsipi-pitenenan'ny fiteny esperanto. Nosoratany tamin'ny fiteny rosy aloha izay boky izay, ary noho izany dia nosoratana tamin'ny endri-tsoratra sirilika ny fiteny esperanto voalohany ; io boky nosoratany io dia navoakany tamin'ny volana Jolay 1887 ary izy ihany no nandoa ny vola ilaina namoahana io boky io. Nanaraka taorian'izay boky voalohany izay ireo santiôna hafa an'ilay boky hatramin'ny taona 1889.

Nitombo tsimoramora ireo isan'ny olona nianatra ny fitenye speranto nandritra ny taona 1890 : eraky ny Fanjakambe Rosy, dia taty aoriana, erak'i Eoropa Afovoany ary Ameriak Avaratra.

Tonga tany Japana tamin'ny ady Rosiana-Japoney ny fiteny esperanto tamin'ny fanombohan'ny taonjato faharoapolo. Ary tao Guangzhou (Canton) no nianarana fiteny esperanto voalohany indrindra tany Sina tamin'ny 1908. Ireo olona miteny esperanto manerana izao tontolo izao dia afaka mifandray amin'ny alanan'ny gazety manokana voasoratra amin'ny fiteny esperanto.

Firy no isan'ireo olona miteny esperanto ?[hanova | hanova ny fango]

Sarotra isaina ny mpiteny esperanto ; ny faminavinana miteny alenalelan'ny 100.000 hatramin'ny 2.000.000 ; ity ny isa nalaina avy tamin'ny tranonkala etnologue

Ny fiteny esperanto dia fiteny naorina ary natao hianaran'ny olombelona ho fiteny faharoa. Fa tsy misy manakana ireo mpahay azy hampianatra io fiteny naorina io amin'ny zanany, ka noho izany dia misy, na dia vitsy aza, ireo olona manana fiteny esperanto ho teny nibeazana. Araka ny ambaran'ireo gazetiboky ary araka ireo mpanidinika ny fiteny esperanto :

  • Iray arivo no isan'ny olona manana teny esperanto ho teny nibeazana
  • Iray aloha eo ho isan'ny olona manana fahalalana tsara ny fiteny esperanto
  • Iray hetsy ka hatramin'ny iray tapitrisa eo ho eo no isan'ireo olona mahaihay ny fiteny esperanto
  • Folo tapitrisa any ho any no isan'ireo olona mahalala ny fiteny esperanto na efa nandinika azy akaiky (fa tsy nianatra azy hahafahany mifandray aman'olona amin'ny alalan'io fiteny io).

Filamatry ny Esperanto[hanova | hanova ny fango]

Ny esperantô dia tsy mifatotra amin'ny fianakavinanten'ny teny velona faha ny ankabeazan'i fitsipi-pitenenana dia avy any amin'ny teny Indô-Eoropeanina. Io gropy lingoistika io dia nanomeha hevitra ny Ludwik Lejzer Zamenhof taminy izy "nanao" any teny internasionaly

Ny endri-ten'ny esperantô dia manatahaka ny teny indô-eoropeana, fa tsy teny fleksionaly izy ; manana môrfema tsy miovaova mipetaka tsy misy tsy mahazo, izany mampitranga endrin'i teny izôlanty. Aminy teny teny esperantô tahaka i teny Sinoa ny "mia" (-ko) ; sy ny "unua" (voalohany) avy any amin'ny unu (iray).

Endri-piteny[hanova | hanova ny fango]

Manana hasimpeo 28 ny esperantô (lahatsoratra 23 sy zanatsoratra 5) izy ireo dia voasoratra aminy litera 22 aminy abidy latina, miarak'aminy diakritika roa nambiarin'i Zamenhof : ĉ, ĝ, ĥ, ĵ, ŝ, ŭ ; andrafi-peo ny tsipelina : Ny litera iray nà gropy nà litera mampiseo rafi-peo iray any. Ilay litera, q, w, x, sy ny y dia litera tsy miasa aminy Esperantô, fa miasa amin'ny fanisàna.

Ilay litera misy tsindri-peo dia nanomeha olana kely, oatra aminy tonta-printy y aminy informatika. Io olana io dia efa voavaha amin'ilay sistema infôrmatika ampiasan'tsika amin'izao tontolo izao.


ESPERANTO - Alfabeto de Esperanto
Alfabeto de Esperanto


Feo[hanova | hanova ny fango]

Zanatsoratra[hanova | hanova ny fango]

Ambany Ampivoany Ambony
Mihidy [i] i [u] u
Ampivoany [e] e [o] o
Mivoa [a] a

Lahatsoratra[hanova | hanova ny fango]

  Bilabiale Labio-dentale Labio-vélaire Dentale Alvéolaire Post-alvéolaire Palatale Vélaire Glottale
Occlusive p p b b     t t d d       k k g g  
Affriquée         ʦ c ʧ ĉ ʤ ĝ      
Fricative   f f v v     s s z z ʃ ŝ ʒ ĵ   x ĥ h h
Nasale m m     n n          
Latérale         l l        
Roulée         ɾ r        
Approximante     w ŭ       j j    

fitsipi-pitenenana[hanova | hanova ny fango]

Ny fitsipi-pitenenanan'ny esperanto dia mifototra amin'ilay fototra 16 voadika ao anatin'ny Fundamento de esperanto.

Ny teny dia misy rehefa ampiana môrfema tsy miova toetra rehefa eo apetraka eo amin'ny fototeny, manome azy tondro :

Matoanteny[hanova | hanova ny fango]

Ny matoanteny manana marika manomeha fitanisana manafangaro ny sanda-dingana sy ny môdaly

Ireo "tovana" ireo dia afaka mamadika teny aminy matoanteny.

  • Ohatra voalohany : muziko [mu.zi.ko] (mozika hira) → li muzikas [li.mu.zi.kas] (milalao mozika izy)
  • Ohatra faharoa : ĝoja [ʤo.ja] (ravoravo) → ĝoji [ʤo.ji] (lasa faly)

Teny-fiasàna[hanova | hanova ny fango]

Pronom personel sy posesiva[hanova | hanova ny fango]

Ny fitononan'ny olona amin'ny gramary dia mi (za), vi (ianao, naro), li,ŝi,ĝi (izy), si (ny tena), ili (izareo), oni (tsika). Misy accusatif daholo izy raha tsy mpanompo.

Mpanoritra[hanova | hanova ny fango]

Iray ihany ilay mpanoritra amin'ny teny Esperanto : la. Tsy misy mpanoritra afa miasa.

rafitry ny fifehezanteny[hanova | hanova ny fango]

Otran'ny fiteny Rosy sy ny Latina, malalaka ny laharan'ny teny. Ny mpanompo, Ny matoanteny, sy ny fameno (misy ny akozativa) mety voaseho anatin'ny fisehona maro samiafa.

Rohy ivelany[hanova | hanova ny fango]

Fandalinana[hanova | hanova ny fango]