Jiosy am-pielezana
Ny Jiosy am-pielezana na Zanaka am-pielezana jiosy (hebreo: תְּפוּצָה / təfūṣā) na Jiosy an-tsesitany (hebreo: גָּלוּת / gālūṯ; idisy: golus) na Diaspôra jiosy dia ny fiparitahan' ny Isiraelita na ny Jiosy avy ao amin’ ny Tanin' i Israely tanindrazany taloha any amin' ny faritra hafa amin' ny tany.
Ao amin' ny Baiboly hebreo, ny teny hoe "sesitany" na "fahababoana" dia manondro ny niafaran' ny Israelita izay natao sesitany avy any amin' ny Fanjakan' i Israely (Samaria) tamin' ny taonjato faha-8 tal. J.K., ary ny Jodaita avy amin' ny Fanjakan' i Jodà izay nasesitany tamin' ny taonjato faha-6 tal. J.K. Rehefa tany an-tsesitany ny Jodaita dia nanjary fantatra amin' ny anarana hoe "Jiosy" na "Jody" (יְהוּדִים / Yehudim), i "Môrdekay Jiosy" araka ny Bokin' i Estera, no notondroina voalohany amin' io teny io ao amin' ny Baiboly.
Ny sesitany voalohany dia ny sesitany asirianina na fahababoaba asiriana, ny fandroahana tao amin' ny Fanjakan' i Israely (Samaria) dia natombok' i Tiglato-Pilesera III mpanjakan' i Asiria tamin' ny taona 733 tal. J.K. Io dingana io dia vitan' i Sargôna II tamin' ny fandravana an' ilay fanjakana tamin' ny taona 722 tal. J.K., izay namarana ny fahirano natao an' i Samaria natombok' i Salmanesera V. Ny sesitany nanaraka izany dia ny fahababoana babilôniana, izay nahitana ampahany amin' ny mponin' ny Fanjakan' i Jodà nafindra tany Babilôna tamin' ny 597 tal. J.K. ary koa tamin' ny taona 586 tal. J.K. tamin' ny vanimpotoan' ny Empira Babilôniana Vavao notapahin' i Nebokadnetsara II.
Nisy jiosy am-pielezana dia efa nisy nandritra ny taonjato maro talohan' ny nianjeran' ny Tempoly Faharoa, ary ny fonenan' izy ireo any amin' ny firenena hafa amin' ny ankapobeny dia tsy vokatry ny fampisarahana an-tery. Talohan' ny tenatenan' ny taonjato voalohany taor. J.K., ankoatra an' i Jodea (na Jodia) sy i Siria ary i Babilônia dia nisy vahoaka jiosy be dia be tany amin' ireo faritany rômana tany Ejipta, Kreta sy Kirenaika, ary tany Rôma mihitsy; taorian' ny nanaovana fahirano an' i Jerosalema tamin' ny taona 63 tal. J.K., rehefa lasa prôtektôratan' i Rôma ny Fanjakana Hasmôneana, dia nihamafy ny fifindra-monina avy ao.
Tamin' ny taona 6 taor. J.K. dia lasa "faritany rômanan' i Jodea" (na Jodia) ilay faritra. Nikomy tamin' ny Empira Rômana ny Jodeana tamin' ny taona 66 taor. J.K. tamin' ny Ady Jiosy-Rômana voalohany (na Fikomiana lehibe nataon' ny Jiosy) izay niafara amin' ny fandravana an' i Jerosalema tamin' ny taona 70 taor. J.K. Nandritra ny fahirano dia noravan' ny Rômana ny Tempoly Faharoa sy ny ampahany be amin' i Jerosalema. Tamin' io fotoana io, ny fanafoanana ny foibe ara-tandindon' ny jodaisma sy ny maha izy azy ny Jiosy dia nanosika Jiosy maro hamolavola famaritana vaovao ny tenany sy handrindra ny fisiany amin' ny fitsinjovana ny fotoana tsy voafetra hisian' ny fifindra-monina.
Tamin' ny taona 132 taor. J.K., i Bar Kokhba dia nitarika fikomiana nanoherana an' i Hadriano, fikomiana nifandray amin' ny fanovana ny anaran' i Jerosalema ho Aelia Capitolina. Taorian' ny efa-taona nisian' ny ady dia rava taorian' ny famaizana mafy ny fikomiana, ary norarana tsy hiditra ao Jerosalema ny Jiosy.
Nandritra ny Andro Antenatenany, noho ny fitomboan' ny fifindra-monina sy ny famerenana an-toerana, ny Jiosy dia nizara ho vondrona isam-paritra miavaka izay, amin' izao fotoana izao, tondroina amin' ny ankapobeny araka ny vondrona ara-jeôgrafia roa voalohany: ny Askenazy any Eorôpa Avaratra sy Atsinanana andaniny, sy ny Sefarada any Iberia (Espaina sy Pôrtogaly) sy ao Afrika Avaratra ary any Afovoany Atsinananaankilany. Ireo vondrona ireo dia manana tantara mifanandrify misy fitoviana ara-kolontsaina maro sy andiana fandringanana sy fanenjehana ary fandroahana, toy ny fandroahana Jiosy avy any Angletera tamin' ny taona 1290, sy ny fandroahana avy any Espaina tamin' ny taona 1492, ary ny fandroahana avy any amin' ny firenena arabo maro teo anelanelan' ny taona 1948 sy 1973. Na dia misy fanao ara-kolontsaina sy ara-poko tsy manam-paharoa maro aza ireo sampana roa ireo ary manana fifamatorana amin' ny mponina mpampiantrano ao an-toerana (toy ny Eorôpeana Afovoany ho an' ny Askenazy, sy ny Hispanika ary ny Arabo ho an' ny Sefarada), ny fivavahan' izy ireo sy ny razambeny, ary koa ny fifandraisany mitohy sy ny fifindra-monina dia niantoka ny fahatsapana iraisana ny amin' ny maha Jiosy ara-kolontsaina sy ara-pivavahana eo amin' ny Sefarada sy ny Askenazy nanomboka tamin' ny faramparan' ny vanimpotoana rômana ka hatramin' izao.