Tetiandro litorjikan' ny Eglizy katôlika

Ny tetiandro litorjikan' ny Eglizy katôlika na kalandrie litorjikan' ny Eglizy katôlika dia miorina amin’ ny tsingerin’ ny fombam-pivavahana rômana. Ny fizaran-taona litorjika ao amin’ ny kristianisma tandrefana dia ny Fiavian' ny Tompo, ny Noely, ny fotoana tsotra (ny fotoana aorian’ ny Epifania), ny Karemy, ny fotoan’ ny Paka ary ny fotoana tsotra (fotoana aorian’ ny Pentekôty). Tetiandro manondro ny daty raikitra sy ny daty miovaova ankalazana ny fetim-piangonana na ahatsiarovana ny zava-dehibe niseho teo amin' ny tantaran' ny fivavahana kristiana ary ny daty ahatsiarovana ny olo-masina isan-karazany eo amin' ny Eglizy katôlika izany.

Ireo andro lehibe

Ny fety sasany dia miseho amin' ny daty gregôriana raikitra tsy miova, anisan' izany ny Noely, nefa ny sasany miovaova daty, tahaka ireo izay miankina amin' ny andro fankalazana ny Paka. Ireto avy ireo fety lehibe hita amin' ny taom-piangonana: ny Fiaviana, ny Noely, ny Epifania, ny Paka, ny Andro niakarana, ny Pentekôty ary ny Trinite Masina.

Ny Fiavian' ny Tompo

Ao amin’ ny fombam-pivavahana rômana arahiny, ny taona litorjika dia manomboka amin’ ny Fiavian’ ny Tompo, izay fotoana fanomanana ny fankalazana ny nahaterahan’ i Jesoa sy ny fahatongavany fanindroany izay andrasana amin’ ny andro farany. Ny Fiaviana dia fizaran-taona voalohany ao amin’ ny taona litorjika.

Herinandro efatra mialoha ny fankalazana ny Fahaterahan' ny Mpamonjy ny Fiaviana. Ny Fiaviana dia fiomanana amin’ ny fahatongavan’ i Kristy voalohany, tahaka ny maha fiomanana amin’ ny Paka ny Karemy. Ny Fiaviana no manomboka ny taona litorjika vaovao. Raha aloha indrindra ny alahady voalohany amin’ ny Fiaviana dia 27 Novambra, ary raha tara indrindra kosa dia 3 Desambra. Maharitra hatramin’ ny andro iray alohan’ ny Noely (sasakalin' ny Noely), amin’ ny 24 Desambra, io fizaran-taona io. Volomparasy ny loko litorjika ampiasaina.

Ny Noely

Ny Noely dia andro firavoravoana ankalazana sy ahatsiarovana ny nahaterahan' i Jesoa Kristy. Ny fetin’ ny Noely dia manomboka amin’ ny harivan’ ny 24 Desambra sy mifarana amin’ ny fetin’ ny Batemin’ ny Tompo. Araka ny fanao tranainy dia mifarana amin’ ny 2 Febroary ny ny Noely, na fetin’ny Fanehoana ny Tompo (tao amin’ny Tempoly), izay atao hoe koa Fetin’ny jiro (na Fetin’ny fanazavana). Io fety io dia itantarana ny 40 andro nialan’i Maria sasatra talohan’ny hidiovany sy hitondrany ny zanany ao amin’ny Tempoly. Tamin'ny andron'ny papa Liberio (frantsay: Libère) (taona 352 – 356) dia noraiketina ho amin'ny 24 Desambra hariva sy 25 Desambra tontolo andro ny andro ankalazana ny nahaterahan'i Kristy. Ny Aban'ny Eglizy dia tsy nanohitra ny fisafidianana an'io daty io satria manamafy ny fahatongavan'ny Mesia izay nambara fa kintana miposaka (Lio. 1.78) sady masoandron'ny fahamarinana araka ny voalazan'ny mpaminany Malakia (Mal. 3.20).

Ny fizaran-taon’ny Noely dia manaraka ny Fiaviana. Ny fari-potoan’ny Noely dia mitohy hatramin’ny fetin’ny Batemin'i Kristy, izay ankalazaina amin’ny endrika ahalalana azy amin’izao fotoana izao amin'ny fombam-pivavahana romana amin’ny Alahady aorian’ny 6 Janoary na ny Alatsinainy manaraka raha an’ny Epifania io Alahady io. Araka ny fomba tranainy dia ny 2 Febroary no fifaranan’ny Noely, na fetin’ny Fanehoana ny Tompo (tany amin’ny tempoly), izay antsoina hoe koa fetin’ny Fanazavana.

Ny fotsy no loko litorjika ampiasaina amin'ireo fotoana ireo.

Fotoana tsotra

Ny Fotoana tsotra na Andron’ny Fiangonana na Fotoan’ny Fiangonana dia ireo herinandro tsotra izay tsy isan’ny fizaran-taona manokana. Amin’ny teny latina dia atao hoe per annum ("mamakivaky ny taona") ireo fizaran-taona ireo.

Amin’ny fombam-pivavahana romana akehitriny, izay nanomboka narahina taorian’ny Konsily Vatikana II, dia ahitana Alahady miisa 33 na 34 sady voazara ho toko roa ny Fotoan’ny Fiangonana. Ny ampahany voalohany dia manomboka amin’ny andro manaraka ny fetin’ny Batemin’i Kristy ka mifarana amin’ny andro mialoha ny Alarobian'ny Lavenona (fiantombohan’ny Karemy). Misy Alahady telo hatramin’ny valo izy io arakaraka ny fanombohana na ny fifaranan’ny Paka.

Ny famakiana ny sorona masina (lamesa) dia miompana amin’ny asa fanompoan’i Kristy teto an-tany, fa tsy amin’ny zava-nitranga manokana loatra. Ny fanisana ny Alahady dia tohizana aorian’ny andron’ny Paka; misy Alahady roa anefa izay soloana ny Alahadin’ny Pentekôty sy ny Alahadin’ny Trinite Masina, ary ny andro iray dia mety havela, arakaraka ny mampisy 52 na 53 herinandro ny taona.

Amin’ny fombam-pivavahana romana talohan’ny taona 1970, ny fotoana aorian’ny Epifania dia misy Alahady iray hatramin’ny enina. Sahala amin’ny endrik'ilay fombam-pivavahana ankehitriny, ny fizaran-taona dia mikasika indrindra ny toriteny sy ny asa nataon'i Kristy, maro ny fanoharana izay vakina avy ao amin'ny Evanjely. Ny fizaran-taona dia manomboka amin’ny 14 Janoary ary mifarana amin’ny Asabotsy mialoha ny Alahadin’ny Septoagesima ("fitopolo andro"). Ireo Alahady tsy isaina aorian’ny Epifania dia afindra ao amin’ny fotoana aorian’ny Pentekôty ary ankalazaina eo anelanelan’ny Alahady faha-23 sy ny Alahady farany aorian’ny Pentekôty araka ny filaharana tondroina ao amin’ny Codex Rubricarum N°18, izay tsy misy andro avela amin’ny taona. Talohan’ny fanavaozana natao tamin’ny taona 1960, ny Alahady avela dia tokony ho nankalazaina amin’ny Asabotsy mialoha ny Alahadin’ny Septoagesima, na, raha misy ny Alahady faha-23 aorian’ny Pentekosta, ny Asabotsy mialoha ny Alahady farany aorian’ny Pentekosta.

Ny loko litorjika ampmiasaina amin'ny andro tsotra dia ny maitso.

Ny Karemy

Ny Karemy dia fotoana anaovana fotoam-pidiovana sy fifadian-kanina ary fieken-keloka izay tandreman'ny Katolika maharitra efapolo andro ho fiomanana amin'ny Paka, izay manomboka amin’ny Alarobian'ny Lavenona ary mifarana amin’ny Alakamisy masina. Ialohavan'ny Talata matavy sy ny karnavaly (avy amin'ny teny latina hoe carnelevamen izay midika hoe "esorina ny hena") ny Karemy.

Tamin'ny taonjato faha-4 no nanombohan'ny Kristiana nanao fifadian-kanina amin'ny Karemy izay miedrika fanaovana sakafo faran'izay tsotra dia tsotra. Izany dia ahatsiarovana ny fifadian-kanina 40 andro nataon'i Jesoa Kristy tany an-tany efitra. Hamaivanina ny fifadian-kanina amin'ny Alahady sy amin'ny Andro fampakarana an'i Maria any an-danitra. Mifarana amin'ny fifadian-kanina hentitra kokoa sy fankalazana ny Karemy amin'ny Herinandro Masina.

Ny Eglizy katôlika dia tsy sarotiny ny amin'ny fifadian-kanina. Araka ny fanapahan-kevitry ny papa Paoly VI izay navoaka ho manan-kery tamin'ny taona 1966 dia tsy an-tery ny fanaovana fifadian-kanina sy fifadiana hafa mandritra ny Karemy afa-tsy amin'ny Alarobian'ny Lavenona sy ny Zoma masina. Mampifady hanina ny mpivavaka amin'ny fomba maivana ny Eglizy katôlika amin'ny Alarobian'ny Lavenona sy ny Zoma masina. Ny fihinana zavatra tsy matavy, izany hoe fifadiana hena sy sakafo misy tavin-kena, amin'ny Zoma dia mbola mitohy.

Amin’ny fombam-pivavahana romana, ny Gloria in Excelsis Deo ("Voninahitra any amin’ny Avo Indrindra") sy ny Te Deum ("midera Anao izahay") dia tsy ampiasaina ao amin’ny lamesa sy ny litorjian’ny ora, afa-tsy amin’ny andro manetriketrika sy ny fety, ary ny famakiana ny Aleloia sy ny andalana mialoha izany amin’ny ankapobeny dia soloana fiderana hafa.

Sahala amin’ny Advento, amin’ny endriky ny fombam-pivavahana talohan’ny taona 1970, ny diakra sy ny sodiakra dia tsy mitondra ny akanjo dalmatika mahazatra sy ny akanjobeny (izay tokony famantarana hafaliana) ao amin’ireo lamesan’ny fizaran-taona mandritra ny Karemy; raha tokony ho izany dia mitondra akanjobe misy foriporitra izy ireo, araka ny fanao taloha.

Ao amin’ny ny fombam-pivavahana romana taorian’ny taona 1969, ny hoe "Alahadin’ny Fijalian'ny Tompo" sy "Alahadin’ny Sampan-kazo" dia samy anaran'ny Alahady mialoha ny Paka avokoa, atao hoe "Alahadin’ny Sampan-kazon’ny Fijalian'ny Tompo". Ny Alahadin’ny Fijalian'ny Tompo taloha dia nanjary Alahady fahadimin’ny Karemy. Ny endriky ny fombam-pivavahana romana taloha dia amakiana ny fitantaràn’ny Matio amin’ny Alahady, ny an’i Lioka amin’ny Talata, nefa ny fombam-pivavahana romana taorian’ny 1969 dia amakiana ny Fijalian'ny Tompo amin’ny Alahadin’ny Sampan-kazo (miaraka amin’ny Evanjely Sinoptika izay alahatra ao anaty tsingerina telo taona) ary amin'ny Zoma masina no amakiana ny Fijalian'ny Tompo araka an’i Joany, sahala amin’ny fanao tao amin’ny fombam-pivavahana romana taloha.

Amin’ny fombam-pivavahana romana rehetra, ny vakiteny dia mifandray amin’ny zava-nitranga mahakasika ny Sakafo Farany, ny famadihan’i Jodasy, ny Fijalian'ny Tompo ary ny fahafatesan’i Kristy.

Ny herinandro mialoha ny Paka dia atao hoe Herinandro masina (na Herinandro mangina). Ao amin’ny fiombam-pivavahana romana, ny fety tafalatsaka amin’io herinandro io dia tsy tanterahina (afa-tsy raha manana filaharana manetriketrika izany fety izany), fa afindra amin’ny daty hafa. Ny fety manetriketrika voasoratra ao amin’ny tetiandro ankapobeny azo ampidirina ao amin’io herinandro io dia ny fetin’i Md Josefa sy ny Filazana mialoha ny fitorontoronana an’i Jesoa tamin’i Maria ihany.

Ny loko litorjika ampiasaina dia ny volomparasy. Ny loko mavokely dia azo ampiasaina amin'ny Alahady fahefatry ny Karemy (Alahadin’ny fifaliana). Amin'ny Alahadin’ny Sampan-kazo, hatramin’ny taona 1970, dia ny mena na ny volomparasy no loko ampiasaina, ny mena dia nampiasaina taorian’ny taona 1955 amin'ny famakiana ny tsodranon’ny Salamo.

Ny Telo andron'ny Paka

Ny Telo andron'ny Paka (latina: Triduum paschale) dia ny Zoma masina sy ny Asabotsy masina ary ny Alahadin'ny Paka. Araka ny fomba litorjika dia tsy manomboka amin’ny maraina fa ny harivan’ny andro mialoha azy ny andro tsirairay.

Ny Zoma masina

Ny Triduum dia manomboka amin’ny takariva alohan’ny Zoma masina amin’ny alalan’ny lamesan’ny Eokaristia, izay ankalazaina miaraka amin’ny fitafiana fotsy.

Mandritra ny Zoma masina dia tsy mankalaza lamesa ny Fiangonana katolika. Ny fankalazana ny Fijalian'ny Tompo dia tanterahina amin’ny tolakandro na amin’ny hariva. Mizara telo izany: litorjian’ny Teny izay misy famakiana ny Fijalian'ny Tompo araka an’i Joany ka mifarana amin’ny Vavaka manetriketrika ho an’ny rehetra.

Ny lokon’ny fitafiana dia miovaova: tsy misy loko, ny mena na ny mainty dia tsy ampiasaina ao amin’ny fomba tranain’ny fiangonana samihafa. Azo esorina ny loko marevaka.

Ao amin’ny fombam-pivavahana katolika dia esorina ampahibemaso ny lamba manarona ny lakroa (lakroa tsy voatery ho ilay mipetaka eo amin’ny alitara/ôtely na eo akaikin’io). Alana sarona tsy misy fombafomba manokana ny lakroa hafa aorian’ny fanompoam-pivavahana.

Ny Asabotsy masina

Ny Asabotsy masina dia ahatsiarovana ny andro nialan’i Jesoa sasatra tao am-pasana. Ao amin’ny Fiangonana katolika romana dia tsy misy lamesa amin’io andro io; ny lamesa amin’ny Alim-bavaky ny Paka, izay tokony hankalazaina amin’ny misasakalina aza, dia matetika ankalazaina amin’ny hariva amin'ny lamesan’ny Paka. Raha tsy misy ny fankalazana araka ny litorjia dia tsy misy ny loko litorjika.

Ny Alim-bavaky ny Paka dia atao amin’ny alin’ny Asabotsy masina hatramin’ny Alahadin’ny Paska mba hankalazana ny Fitsanganan-kovelon’i Jesoa. Ny loko litorjika dia fotsy, matetika ampiarahina amin’ny lokom-bolamena. Ao amin’ny fombam-pivavahana romana, amin’ny fotoan’ny Gloria in Excelsis Deo, ny orga sy ny lakolosy dia sambany ampiasaina amin’ny litorjia hatramin’ny roa andro, ary ny sarimasina, misaron-damba nandritra ny Fijalian'ny Tompo (na navadika), dia alana sarona.

Ny Paka

Ny Paka dia fety ankalazana sy ahatsiarovana ny nitsanganan’i Jesoa hovelona araka ny voasoratra ao amin'ny Testamenta Vaovao, izay niseho tamin’ny andro fahatelo taorian'ny nanomboana azy tamin’ny hazofijaliana. Fety miovaova daty ny Paka: eo anelanelan’ny 22 Marsa sy 25 Avrily, arakaraka ny taona sy arakaraka ny firafitry ny daty ao amin’ny tetiandro manara-bolana ny datin’ny Paka. Ao amin’ny fombam-pivavahana romana dia manomboka amin’ny alim-bavaky ny Paka haramin’ny Alahadin’ny Pentekôty ny fari-potoan’ny Paka. Tamin’ny endrik’io fombam-pivavahana io tamin’ny taona 1970 dia nisy ny atao hoe Oktavan’ny Pentekôty ("valo andron'ny Pentekosta"), ary ny fotoan’ny Paka dia naharitra hatramin’ny ora fahasivin'ny Asabotsy (latina: Nona "fahasivy") manaraka.

Ny sorona masina (lamesa) atao ho an’ny Eokaristia, amin’ny Alakamisy masina, dia anombohan’ny Telo andron’ny Paka (latina: Triduum paschale), izay misy ny Zoma masina sy ny Asabotsy masina ary ny Alahadin’ny Paka. Ny Telo andron’ny Paka dia ahatsiarovana ny sakafo farany niarahan’i Jesoa nihinana tamin’ireo mpianany, ny fahafatesany teo amin’ny lakroa, ny fitsanganany hovelona. Ny fizaran-taona litorjikan’ny Paka, izay maharitra fito herinandro, dia manarakaraka ny Telo andron’ny Paka ary mahatratra ny fara tampony amin’ny Pentekôty.

Ao amin’ny fombam-pivavahana romana, ny Oktavan’ny Paka dia tsy ahafahana mankalaza fety na fahatsiarovana hafa; ny fety manetriketrika, sahala amin’ny Andron'i Maria, izay tafalatsaka ao anatiny dia ahemotra amin’ny Alatsinainy manaraka. Raha milatsaka amin’ny 25 Avrily ny Alahady na ny Alatsinainin’ny Paka dia afindra amin’ny Talata manaraka ny Litania Lehibe, izay fanao ao amin’ny fombam-pivavahana romana talohan’ny taona 1970.

Araka ny didy tamin’ny 5 Mey 2000, ny Alahady faharoan’ny Paka (Alahady manaraka ny andron’ny Paka) dia atao hoe koa Fetin’ny Famindrampon’Andriamanitra tao amin’ny fombam-pivavahana romana.

Ny Alakamisin’ny Andro niakarana, izay ankalazana ny fiverenan’i Jesoa any an-danitra taorian’ny fitsanganany tamin’ny maty, dia ny andro fahefapolon’ny Paka, nefa amin’ny toerana izay tsy mitandrina izany ho "Andro masina tsy maintsy tandremana" dia afindra amin’ny Alahady manaraka, araka ny fombam-pivavahana romana taorian’ny taona 1960.

Ny Pentekôty

Ahatsiarovana ny nidinan’ny Fanahy Masina teo amin’ireo mpianatr’i Jesoa taorian’ny Fiakaran'i Jesoa ho any an-danitra ny Pentekôty. Ny Pentekôty dia ankalazaina amin’ny Alahady fahafito (andro faha-49) aorian’ny Alahadin’ny Paka, ka miovaova sahala amin’ny datin’ny Paka ny daty anatanterahana azy. Tsy maintsy amin’ny Alahady anelanelan’ny 10 Mey sy 13 Jona ny datin’ny Pentekôty. Mitohy amin’ny Alatsinainin’ny Pentekôty izany.

Ny fetin’ny Pentekôty dia fotoana manokana ankalazana ny Fanahy Masina, amin'ny maha persona fahatelon’ny Trinite Masina azy. Amin’izany, ny vavaka atao dia angatahana amin’Andriamanitra ny hanomezany ny Fanahy Masina. Ahatsiarovana koa ny nanombohana nitory ny Vaovao Mahafaly sy ny fiorenan’ny Fiangonana kristiana ny Pentekôty.

Andro tsotra aorian'ny Pentekôty

Ny andro sisa rehetra amin’ny taona litorjika aorian'ny Pentekôty dia atao hoe Adro tsotra na Fotoana tsotra.

Io fizaran-taona io, izay tondroina amin’ny anarana maro samihafa, dia manaraka ny fari-potoan’ny Paka sy ny fetin’ny Paka sy ny an’ny Fiakarana ary ny an’ny Pentekôty. Ao amin’ny fombam-pivavahana romana taorian’ny taona 1969 dia manomboka indray amin’ny Alatsinainin’ny Pentekôty ny fotoana tsotra, ka dinganina ny Alahady izay tokony ho tanatin’ny Pentekôty. Ao amin’ny fombam-pivavahana romana taloha, izay ankalazana ny Pentekôty miaraka amin’ny Oktava (andro fahavalo) dia manomboka amin’ny Vesperan’ny Asabotsy manaraka ny Pentekôty ny fotoana aorian’ny Pentekôty. Ireo Alahady ireo dia mandray indray ny filaharany ka ny Alahady mialoha dia Fiavian'ny Tompo amin’ny andro faha-34, raha dinganina ireo herinandro tsy misy toera-malalaka (fombam-pivavahana romana ankehitriny) na izay alahatra ho "Alahady manaraka ny Pentekôty" (fombam-pivavahana talohan’ny taona 1970). Io fizaran-taona io dia mifarana amin’ny Asabotsy alohan’ny Alahady voalohan’ny Fiavian'ny Tompo.

Ireo avy ireo fety ao amin'io ny fizaran-taona io:

ny Alahadin’ny Trinite Masina, Alahady aorian’ny Pentekôty;
ny Corpus Christi ("Vatan’i Kristy"), ny Alakamisy ao amin’ny herinandro faharoa aorian’ny Pentekôty, matetika ankalazaina amin’ny Alahady manaraka;
ny Fetin'ny Fo Masin’i Jesoa, Zoma ao amin’ny herinandro fahatelo aorian’ny Pentekôty;
ny Andro Iraisam-pirenena ho an’ny Mahantra, Alahady faha-33 amin’ny fotoana tsotra;
ny Fetin’ny Kristy Mpanjaka, Alahady farany alohan’ny Fiavian'ny Tompo na Alahady farany amin’ny volana Oktobra (fombam-pivavahana romana tamin'ny taona 1925-1969).

Mandritra ireo herinandro farany amin’ny fotoana tsotra ireo dia misintona ny eritreritry ny mpiangona amin’ny fiavian’ny Fanjakan’Andriamanitra ny Eglizy, ka izany dia mamarana ny taom-piangonana amin’ny lohahevitra eskatolojika izay isan’ny lohahevi-dehibe mandritra ny fizaran-taon’ny Fiavian'ny Tompo izay anombohan’ny taona litorjika. Ohatra, amin’ny fombam-pivavahana romana talohan’ny taona 1970 dia ny Evanjelin'i Matio 24.15-35 no vakina, ary ao amin’io fombam-pivavahana io amin’izao fotoana izao, ireo Alahady telo farany dia amelabelarana lohahevitra mitovy amin’io koa. Ny fombam-pivavahana romana dia tsy manome anarana manokana io ampahany farany amin’ny fotoana tsotra io.

Endriky ny fombam-pivavahana

Misy endrika litorjika maro ao amin’ny Eglizy katolika. Ahitana ireto ny fombam-pivavahana litorjika latina: ny fombam-pivavahana ambroaziana sy ny fombam-pivavahana mozarabo ary ny fombam-pivavahana sistersiana, ary koa endrika hafa maro izay efa tsy arahina intsony ka nosoloana amin'ny fombam-pivavahana romana.

Avy amin’io fombam-pivavahana io, izay atao ankehitriny hoe "tsotra" na "mahazatra", na ny endrika "manara-penitra", raha hampiasa ny fombam-pitenenan’ny Papa Benoa XVI (ao amin’ny Taratasy nampiarahiny tamin’ny Motu proprio Summorum Pontificum, dia ilay novolavolaina hatramin’ny Konsily Vatikàna II hatramin’izao fotoana izao), nefa ilay manan-kery tamin’ny taona 1962 dia nahazo alalana ho endrika manokan’ny fombam-pivavahana romana tsy asiana famerana rehefa atao ny fankalazana mangingina sy araka ny fepetra voalaza ao amin’ny andininy faha-5 ao amin’ny Moto proprio Summorum Pontificum amin’ny fankalazana ampahibemaso.

Ny tetiandro litorjika amin’io endriky ny fombam-pivavahana romana io (taona 1960) dia misy fahasamihafana amin’ny endrika mahazatra amin’izao fotoana izao, sy amin’ny tetiandro romana ankapobeny nataon’ny papa Pio XII, ary lehibe kokoa izany fahasamihafana izany raha mitaha amin’ny tetiandro romana ankapobeny tamin’ny taona 1954 sy amin’ny tetiandro tridentina voalohany. Ireo andininy ireo dia azo vakina ny amin’ny taona litorjika romana talohan’ny taona 1960.