Filipina

Republika ng Pilipinas ((tl))/((fil))
Republic of the Philippines en
República de las Filipinas es
Repoblikan'i Filipina ((mg))
(Antsipirihany) (Antsipirihany)
Teny filamatra : Maka-Diyos, Maka-Tao, Makakalikasan at Makabansa Ho an'Andriamanitra, ny Mponina, ny zavaboahary ary ny firenena'
Teny ofisialy	fiteny filipino sy fiteny anglisy
Renivohitra	Manila 14°35′N 121°0′E
Tanàna lehibe indrindra	Quezon City
Fitondrana sy governemanta  - Filoha	Repoblika Rodrigo Duterte
Velarantany  - Tontaliny  - Rano (%)	faha 70 300 000 km² 0,6%
Isam-ponina  - Tontaliny (2008)  - hakitroka	faha 13 92 681 453 mpo. 289 mpo./km² {{{1}}}
Anaran'ny mponina	Filipin
Sandam-bola	Peso filipina (PHP)
Faritr'ora	UTC +8
Hiram-pirenena	Lupang Hinirang (firenena nosafidiana)
Valan-tsehatra internet
Antso an-tariby	+63

I Filipina na amin’ny anarany lava Repoblikan’i Filipina, na amin’ny fiteny tagalaogy Republika ng Pilipinas, na amin’ny fiteny anglisy, Republic of the Philippines, dia firenena iray eo amin’ny tambanosy miisa nosy 7 107 ary manana velarantany telo hetsy kilometatra toradroa (90%-n’ny velarantan’i Filipina ny nosy roa ambin’ny folo lehibe indrindra). Nosy mahery ny roa arivo no misy mponina mipetraka ary 2 400 no isan’ireo nosy tsy manana anarana. Any amin’ny faritra andrefan’ny Ranomasimbe Pasifika no misy an’i Filipina. Ny firenena manodidina azy dia i Taiwan any avaratra, ny faritany atsinanan’i Malaizia (Borneo), Brunei, ary Indonezia (Faritany Indonezianin’i Borneo na Kalimantan).

Ireo faritany telon’i Filipina dia Luzón, Bisayas ary Mindanao. Ny nosin’i Luzon no lehibe indrindra ary avaratra indrindran’ny firenena, ary ao no misy ny renivohiny Manila ary ny tanàna lehibe indrindra Quezon City, miisa 15 tapitrisa mponina. Eo amin’ny faritany afovoan’i Filipina no misy an’i Visaya, ahitana ny nosy Negros, Cebu, Bohol, Panay, Masbate, Samar ary Leyte. Any atsimo no ahitana an’i Mindanao, nosy faharoa amin’ny velarantaniny. Davao, Marawi ary Zamboanga ary Cagayan no tanàna lehibe ao amin’ny nosin’i Mindanao. Any atsimo andrefan’i Mindanao no ahitana ireo nosin’i Sulu ohatr’i Basila, Jolo ary Tawi Tawi ; akaikin’i Borneo no misy azy ireo ary ireo nosy ireo dia itoeran’ny vondrona isilamista mpampatahotra Abu Sayyaf. Any andrefan’i Visaya no misy ny tamba-nosin’i Palawan, miisa nosy 1 700.

Tantara

Ny fôsialy dia nanaporofo fa olona maro no nipetraka tany Filipina nandritra ny an'arivony taona. Niampita ny tany sy ny ranomandry teo aloha ny Negritos mba hipetraka ao amin'ny nosy. Vondron'olona aostrônezianina maro no tonga tany Filipina nandritra ny arivo taona voalohany, nanosika ny mponina teratany ho any anatiny, ary angamba nanangona azy ireo tamin'ny alalan'ny fanambadiana.

Tonga tamin'ny taonjato faha-8 ireo mpivarotra sinoa. Ny fitomboan'ny fanjakana bodista dia nahavita ny varotra tamin'ny vondronosy Indoneziana, Inde, Japana ary Azia atsimo atsinanana. Nihamafy ny herin'izy ireo ny ady nifanaovan'ny fanjakana tany Azia Atsimo Atsinanana. Mandritra izany fotoana izany, ny fielezan'ny finoana silamo tamin'ny alalan'ny varotra sy ny fampielezam-pinoana, sahala ny Kristianisma, izay nentin'ny mpivarotra sy misiônera tany amin'ny faritra; Ny Arabo dia tonga tao Mindanao tamin'ny taonjato faha-14. Rehefa tonga ny Eoropeana voalohany, izay notarihan'i Ferdinand Magellan tamin'ny taona 1521, dia nisy rajah tany avaratr'i Manila, izay niankina ara-pahefana tamin'ny fanjakana atsinanan'i Azia. Na izany aza dia nizaka-tena ireo nosy ireo

Nanomboka tamin’ny fahatongavan’ny olona tamin’ny alalan’ny tany ny tantaran’i Filipina. Ny eoropeana voalohany indrindra tonga tany Filipina dia i Fernand de Magellan tao amin’ny nosin’i Homonhon, any atsimo andrefan’i Samar, ny 16 Martsa 1521. Talohan’ny nahatongavan’i Magella, maro ireo Fanjakana nisy tao Filipina, ohatr’ilay Fanjakana Bodistan’i Butuan, ny fanjakan’i Tondo ary Maysapan, fanjakana natanjaka ary nanan-karena nanomboka tamin’ny taonjato fahafolo, na ny soltanà mozilmana an’i Sulu, Mainila, Magindanao ary Lanao. Nifandray tamin’i Sina, India, Japana, Tailandy, Vietnam ary Java ireo fanjakana ireo, fa tsy misy fanjakana tena nanam-pianjadiana manerana an’i Filipina.

Nanomboka tamin’ny taona 1565 ny tambanosin’i Filipina no zana-tany espaniola, tamin’ny nahatongavan’i Miguel Lopez de Legazpi, nanorina ny tanànan’i San Miguel izy teo amin’ny nosin’i Cebu. Tamin’io fotoana io no nanorenana ny tanànan’i Manila eo amin’ny nosin’i Luzon. Haharitra telonjato taona ny fanjanahan-tanin’ny espaniola ao Filipina. Nandritra izay fe-potoana nanjanahany an’i Filipina izay, dia nitondra zava-maro avy any Andrefana ny espaniola miaraka amin’ny haifomba tandrefana (krisianisma, fanontana, taratasy, kalandrie...). Tsy zanatany izay manokana i Filipina tamin’izany fotoana izany fa faritra iray ao amin’ny zana-tan’i Espaina Vao (Nueva España) manana ny tanànan’i Mexico ho renivohitra. Nafindra tany Madrid ny renivohitra taorian’ny fahaleovantenan’i Meksika nanomboka tamin’ny toana 1821. Nanjanaka an’i Filipina koa ny britanika tamin’ny 1762 ary 1764. Nandritra ny fanjanahantany espaniola, maro ireo tanàna voaorina ary naorina miaraka amin’izany koa ny foto-drafitr’asa. Namadika ireo tera-tany ho kristianina ireo misionera espaniola ary nanorina fianarana, oniversite ary hopitaly manerana ny tamba-nosy filipina.

Nanomboka tamin’ny volana Aprily ny taona 1896 ny tolom-piavotana filipina amin’i Espaina, ary nifarana roa taona tety aoriana tamin’ny fanambarana ny fahaleovantena ary ny Repoblikan’i Filipina Voalohany. Anefa ny fifaneken’i Paris nosoniavina tamin’ny 1898 namarana ny ady filipina espaniola, dia nanome an’i Etazonia ny fahefan’i Filipina. Tsy neken’i filipina izay fifanekena izay ary nanambara ny hiady amin’i Etazonia i Filipina tamin’ny 2 Jiona 1899. Ny filoham-pirenena tamin’izany fotoana izany Emilio Aguinaldo, dia voasambotry ny Amerikana tamin’ny 1901 ary nifarana herintaona taoriana ny ady. Niaiky ny fandresen’ny amerikana ny manam-pahefana filipina, anefa mitohy hatramin’ny taona 1935 ny ady. Tena nanomboka tamin’ny 1905 ny fitondran’i amerikana an’i Filipina. Nanomboka naitatra ny fizakan-tena an’i Filipina tamin’ny 1935 mba hitondra any amin’ny fahaleovantena natao ho amin’ny 1946. Voatery najanona ilay fizakan-tenan’i Filipina noho ny Ady lehibe Faharoa. Rehefa tapitra ny ady lehibe faharoa dia nahaleotena i Filipina.

Politika

Ny governemanta Filipina, dia mitovy amin'ny Governemantan'i Etazonia. Ny filoham-pirenen'i Filipina dia miasa amin'ny maha-filoham-panjakana, lehiben'ny governemanta ary komandy ho an'ny miaramila ao Filipina sy ny tafika. Ny filoha dia voafidy amin'ny alàlan'ny fifidianana toy ny any Amerika ihany afa-tsy amin'ny latsa-bato malaza satria tsy misy ny fifidianana. Mijanona ho filoha mandritra ny 6 taona. Izy no mpitarika ny kabinetra.

Ny sampana mpanao lalàna Filipina roa efitra, ny Kongresin'i Filipina, dia misy ny Antenimieran-doholon'i Filipina sy ny Antenimieran'ny Filipiana; ny mpikambana ao aminy dia voafidim-bahoaka. Misy loholona 24 miasa mandritra ny 6 taona ao amin'ny Antenimieran-doholona fa ny Antenimieram-pirenena dia tsy misy mihoatra ny 250 ny kongresista izay samy manana fe-potoana 3 taona.

Ny sampan'ny fitsarana ao amin'ny governemanta dia tarihin'ny Fitsarana Tampony any Filipina, izay manana ny Lehiben'ny mpitsara ho lohany sy mpitsara mpiara-miasa 14, izay voatendin'ny filoham-pirenena avokoa.

I Filipina dia mpikambana mpanorina ao amin'ny Fikambanan'ny Firenena ao Azia Atsimo Andrefana (ASEAN, Association of the Nations South Asian Nations) sady mpandray anjara mavitrika amin'ny fiaraha-miasa ara-toekarena any Azia-Pasifika (APEC) ihany koa, mpikambana ao amin'ny Vondron'ny 24 ary iray amin'ireo firenena 51 nanorina ny Firenena Mikambana tamin'ny 24 Oktobra 1945.

Jeografia

Ny firenenan’i Filipina dia tamba-nosy iray miisa nosy 7 107 (1 000 amin’ireo no misy olona mipetraka) manana velarantany manontolo telo hetsy kilometatra toradroa. Valonjato kilometatra miala ny kaontinanta aziatika no misy an’i Filipina, eo anelanelan’ny Nosy Borneo ary Taiwan.

Noho ny fisian’i Filipina eo amin’ny Fehin’afon’ny Pasifika, maro dia maro ireo afotroa mbola velona ao Filipina ary matetitetika ireo horohorontany.

Toe-karena

Ny Filipina dia firenena andalam-pandrosoana. Tamin'ny taona 1998, ny toekarena Filipina - izay manafangaro fambolena, indostria maivana ary ny tolotra fanohanana - dia niharatsy noho ny vokatry ny krizy ara-bola Aziatika sy ny `. Ny fitomboan'ny toekarena dia nitombo ho 0,6% tamin'ny taona 1998 avy amin'ny 5% tamin'ny taona 1997, saingy tafaverina hatramin'ny 3% tamin'ny taona 1999 ary 4% tamin'ny taona 2000. Tamin'ny taona 2012, dia 6,6%

Nampanantena ny governemanta fa hanohy ny fanavaozana ara-toekarena hanampiana an'i Filipina hanaraka ny dingana fampandrosoana any amin'ireo firenena vao misondrotra any Azia atsimo atsinanana. Ny paikady dia manatsara ny fotodrafitrasa, manamboatra rafitra hetra ho fanampiana ny fidiram-bolan'ny governemanta, fanohanana ny orinasa tsy miankina amin'ny governemanta sy ny fampindramam-bola ho an'ny toe-karena ary ny fitomboan'ny varotra ao amin'ny faritra. Ny hoavy ara-toekareny dia miankina amin'ireo firenen-dehibe telo ireo: Sina sy Etazonia ary Japana.

Jereo koa

Rohy ivelany

• ((en)) Tranonkala ofisialin'ny governemantan'i Filipina