Afrika

Avy amin'i Wikipedia
Sarin-tanin' i Afrika

I Afrika dia kôntinenta iray manana velaranta mirefy 30 221 532 km2 miaraka amin' ny nosy manodidina azy. Ny velaran-taniny dia 20,3 %-n' ny velarana totalin' ny Tany ary 6 %-n' ny velaran-tany maina manontolo. Mahatratra hatramin' ny iray lavitrisa ny isan' ny mponina ao aminy tamin' ny taona 2010, izany dia 16,14 %-n' ny mponina eran' izao tontolo izao. I Afrika dia voafaritry ny Ranomasina Mediteranea any avaratra, ny Lakandranon' i Suez sy ny Ranomasina Mena any avaratra-atsinanana, ny Ranomasimbe Indiana any atsinanana ary ny Ranomasimbe Atlantika any andrefana. Misy firenena 48 miaraka amin' i Madagasikara, ary 53 miaraka amin' ny tamba-nosy rehetra i Afrika.

Mamaky an' i Afrika ny Fehiben-tany ary betsaka ny toetany ao aminy: miovaova any avaratra, mafana ary tsindraindray misy tanimaty (tany efitra) eo amin' ny zana-pehintany roa miampita azy koa ary mafana sy manorana manodidina ny Fehiben-tany.

Misy firenena mihoatra ny 50 i Afrika, dia ireto avy izany: Afrika Atsimo, Alzeria, Angôla, Benîno, Borkina Fasô, Borondy, Bôtsoana, Ejipta, Eritrea, Esoatiny (Soazilandy taloha), Etiôpia, Gabôna, Gambia, Ganà, Ginea, Ginea Bisao, Ginea Ekoatôrialy, Jibotỳ, Kamerona, Kapvera, Kenia, Kômôro, Kôtidivoara, Lezôtô, Liberia, Libia, Madagasikara, Malaoỳ, Malỳ, Maorisy, Maoritania, Marôka, Môzambika, Namibia, Nizera, Nizeria, Oganda, Repoblika Arabo Saharaoy Demôkratika, Repoblika Demôkratikan' i Kôngô, Repoblikan' i Afrika Afovoany, Repoblikan' i Kôngô, Roanda, Saô Tôme e Prinsipe, Seisely, Senegaly, Siera Leôna, Sodàna, Sodàna Atsimo, Sômalia, Sômalilandy, Tanzania, Tôgô, Tonizia, Tsady, Zambia ary Zimbaboe.

Tantara[hanova | hanova ny fango]

Tao Afrika no nipoiran' ny karazan' olombelona homo sapiens.

Talohan' ny Tantara[hanova | hanova ny fango]

Araky ny mpahay tantara dia tao Afrika no nipoiran' ny karazan' olona Homo Sapiens izay saika hita eran' izao tontolo izao ankehitriny. Araka ny teôrian'ny "Out of Africa" (Mivoaka an' i Afrika) dia tamin'ny taona 80 000 hatrany amin'ny 50 000 tal. J.K. tany ho any ny olona no nivoaka ny kaontinenta, niampita ny Ranomasina Mena tamin'ny alalan'ny Bab-Al-Mandaab sy ny andilan-dranomasin'i Jibraltara ary ny lakandranon'i Suez.

Paleôlitika[hanova | hanova ny fango]

Sivilizasionan' ny Neôlitika[hanova | hanova ny fango]

Ampandrosoana ny fambolena sy ny asa vy[hanova | hanova ny fango]

Andro Taloha[hanova | hanova ny fango]

Empiran'i GhanaSivilizasiona KartazinianinaFanjakan'i AksomaFanjakan'i KosoSivilizasiona NokHaifomban'i NagadaFotoana ejipsiana nialohan'ny dinastiaEjipta talohamg.wikipedia.org/..

Tamin'ny Andro Taloha, ireo fanjakana fanta-daza sy namela lova an-tsoratra dia ny Fanjakan' i Ejipta, ny Fanjakan' i Koso, i Meroe, ny Fanjakan' i Aksoma, i Kartajy ary i Zimbaboe Lehibe.

Afrika Avaratra[hanova | hanova ny fango]

Tao Ejipta no nipoiran'ny tantara an-tsoratra tao Afrika. Ny tetiandro nampiasain' ny Ejipsiana tamin'izany fotoana izany dia natao hamantarana ny fotoana nisian' ny kolontsain' ny Andron'ny Varahina sy ny Andron'ny Vy tao amin' ilay faritra. Tamin' ny taona 1567 tal. J.K. hatramin' ny taona 1080 tal. J.K. no nena nirapiratan' ny sivilizasiôna ejipsiana.

Nanangana seranam-pifanakalozana ny Fenisianina manodidina ny Ranomasina Mediteranea talohan'ny taona 1000 tal. J.K.. Nanangana an'i Kartazy (na Kartago) tamin'ny -814 izy ireo.

Any atsinanana indray dia nanangana an'i Sirena (na Kirena) ny grika tamin'ny taona -631. Na dia mitoka-monina noho ny tanimaty manodidina azy aza ilay tanàna dia tena nanan-karena ny Sirenaika (na Kirenaika, tany manodidin' i Sirena).

Nanana hery mitarika goavana tao Ejipta ny Grika tamin' izany fotoana izany. Lazaina fa i Aleksandra Lehibe no namorona an' i Aleksandria ary ny dinastia ptôlemaika ary namela antontan-taratasy mikasika an' i Etiôpia ho lova.

Na izany aza, nandresy ireo hery telon'i Afrika Avaratra ny romana: i Sirenaika, i Ejipta ary i Kartazy. Latsaka tamin'ny 146 tal. J.K. i Kartazy rehefa niady nandritry ny taonjato maro. Nitontongana fotoana kely taoriany ireo fahefana roa hafa. Tonga hatrany Nobia any Etiopia ny Rômanina mba hitady ny loharanon'i Nily, fa tsy nahomby izy ireo. Ny asa soratr'i Ptôlemeo dia nahafantarana ny halehiben'ny tontolo fantatry ny Rômana (na mivantana na amin'ny alalan'ny filazan'ny olona). Izy ireo dia miresaka momba ny Farihy Lehibe, seranam-pifanakalozana manaraka ny morontsiraky ny Ranomasimbe Indianina hatrany Rhapta any Tanzania ary koa ny Renirano Niger.

Namarana ny fisian'ny sivilizasiona klasika tao Afrika Avaratra ny fanafihan'ny Vandala tamin'ny taonjato faha-5. Nanangana fanjakana iray manana an' i Kartazy ho renivohitra izy ireo tamin'ny taona 429. Lavo tamin'ny andron'ny Empira Bizantina ilay fanjakana tamin'ny taona 533.

Fampidirana ny kristianinisma[hanova | hanova ny fango]

Araka ny lovantsofina dia nitondra ny kristianisma tao Aleksandria tamin'ny taona 60 i Masindahy Marka, ary lasa eveka voalohany tao. Ny Eglizin'i Jerosalema no mety nandefa misionera tao, tamin'ny taona 200 tany ho any. Tanan'ny Eglizy mampiasa ny teny grika i Aleksandria. Tamin'ny taona 325 dia 51 no isan'ny episkôpata tao Ejipta ary niely tamin'ny teny kôpta ny Baiboly. Tamin'ny taona 400 dia kristianina ny 90%n'ny Ejipsianina.

Taonjato faha-7 hatramin'ny taonjato faha-16[hanova | hanova ny fango]

Silamo[hanova | hanova ny fango]

Afrika Andrefana[hanova | hanova ny fango]

Haingo varahina tamin'ny taonjato faha-9 avy amin'i Igbo-Ukwu

Ny isan'ny fitondrana an-toerana tao Afrika talohan'ny fanjanahan-tany dia heverina fa any amin'ny 10 000 any ho any. Izy ireo dia samy manana ny firafitra ara-politikany. Anisan'ny fanjakana lehibe namela lova ny Fanjakan' i Akàna, ny an'i Edo, ny an'i Iôroba ary ny an'i Igbô tao Afrika Andrefana. Ny tao Afrika Atsinanana indray dia nisy ireo fanjakana soahily teo amin'ny morontsiraka atsinanana.

Tamin'ny taonjato faha-9 dia nisy ireo fanjakana mampandova fahefana toa ny fanjakana madinika Haosà, izay nivelatra eran'ny tany rakotra bozaka ao Afrika Andrefana (avy eo amin'ny tany misy an'i Malỳ ankehitriny hatrany atsimon'i Sodàna). Misy ihany koa ireo fanjakana toa ny Fanjakan'i Ganà, ny an' i Gao, na ny Empiran'i Kanem-Bôrno. Lavo tamin'ny taonjato faha-11 i Ganà. Nandimby azy ny Empiran'i Malỳ, izay avy ao andrefan'i Sodàna ankehitriny hatrao Senegaly. Nanaiky ny finoana silamo tamin'ny taonjato faha-11 ny Kanema.

Mpiady ambony soavalin'i Bagirmi

Amin'ny faritra feno alan'i Afrika Atsinanana, dia nivoatra tany ivelan'ny faritra nielezan'ny finoana silamo ny fanjakana mahaleotena. Niorina tamin'ny taonjato faha-9 ny Fanjakan'i Nri ary anisan'ny voalohany. Izy io dia entin'i Eze Nri ary anisan'ny fanjakana antitra indrindra ao Nijeria ankehitriny. Malaza amin'ny fahaizany mandrafitra varahina izay hita ao amin'ny tanànan'i Igbo-Ukwu ny fanjakan'i Nri. Heverina fa namboarina tamin'ny taonjato faha-9 ireny zavakanto varahina ireny.

Ny Fanjakan'i Ife izay anisan'ny tanàna fanjakana iôroba voalohany, dia nanangana governemanta entin'ombiasy oba ("mpitondra" amin'ny teny iôroba) izay antsoina hoe Ooni an'i Ife. Malaza amin'ny maha-ivontoerana ara-kolontsaina sy ara-pinoana lehibe ao Afrika Andrefana sy ho an'ny sary sokitra varahina i Ife.

Nampifanarahina tamin'ny fomba fitondram-panjakan'ny Ôiô ny rafi-pitondra-mpanjakan'i Ife. Ny mpanjakany ("oba") izay antsoina hoe Alaafin an'i Ôiô dia nandrindra tanàna fanjakana maro na iôroba na tsy iôroba. Anisan'ny fanjakana tsy iôroba fehezin'ny Ôiô ny Fanjakana Fôna an'i Dahômey.

Jeôgrafia[hanova | hanova ny fango]

Ny velarantany manontolon' i Afrika dia 30 000 000 km2 any ho any izay mahatonga azy ho tanibe faharoa lehibe indrindra. 8 000 km ny halaviran'ny Cap des Aiguilles (ao Afrika Atsimo) amin'ny Ras Ben Sakka (ao Tonizia), ary 7 000 km ny halaviran'ny Ras Hafun (ao Somalia) amin'ny nosin'i Cabo Verde. Ny toerana avo indrindra ao Afrika dia ny tampon'ny tendrombohitra Kilimanjaro izay manana haavo 5 895 m. I Aljeria no firenena lehibe indrindra ao Afrika ary i Nijeria no firenena be mponina indrindra.

Toetany[hanova | hanova ny fango]

Maro samihafa ireo toe-tany hita ao Afrika. Ny faritra avaratra sy atsimo dia manana ny toetany mediteraneanina. Toetanim-pehibe ny toe-tanin'i Afrika Afovoany ary toe-tanin'ny tanimaty (tany efitra) no ananan'ireo faritra izay akaikin'ny zana-pehintanin' ny Asorotany ary ny trôpikan' ny Adijady.

Jeôpôlitika[hanova | hanova ny fango]

Ny firenena mivelatra indrindra any Afrika dia ny Sodàna manana velarantany 2,50 tapitrisa km2. Ary ny firenena kely indrindra dia ny tambanosin' i Seisela izay 1 300 km any avaratr' i Madagasikara.

Fizaràm-paritra ao Afrika[hanova | hanova ny fango]

Azo tsinjaraina amin' ny faritra dimy ny firenena ao Afrika. Misy firenena sasany izay voasokajy anaty faritra roa na telo.

Afrika Avaratra[hanova | hanova ny fango]

I Afrika Avaratra dia ny tapany avaratr'i Afrika izay mamondrona ireo firenena manana morontsiraka amin'ny ranomasina Mediteranea. Ireto avy ny firenena heverina fa isan'i Afrika Avaratra: i Ejipta, i Libia, i Tonizia, i Aljeria, i Marôka, i Sahara Andrefana ary i Maoritania.

Afrika Andrefana[hanova | hanova ny fango]

I Afrika Andrefana dia faritra ao Afrika izay mahafaoka ny ampahany andrefana amin' i Afrika atsimon'i Sahara. Ireto avy ny firenena heverina fa isan' i Afrika Andrefana: I Benîno, i Borkina Fasô, i Kapvera, i Kôtidivoara, i Gambia, i Ganà, i Ginea, i Ginea Bisao, i Liberia, i Maly, i Maoritania, i Nizera, i Nizerià, i Senegaly, i Siera Leôna ary i Tôgô.

Afrika Atsinanana[hanova | hanova ny fango]

I Afrika Atsinanana dia mahafaoka firenana afrikana maromaro ao amin'ny tapany atsinanan' i Afrika, izay matetika manondro ireo firenena ao amin' ny Lohasahan' ny Hantsana Lehibe. Ireto avy ny firenena sy fanjakana heverina fa isan'i Afrika Atsinanana: i Eritrea, i Etiôpia, i Jiboty, i Somalia, i Sodàna Atsimo, i Kenia, i Oganda, i Tanzania, i Roanda, i Borondy, i Seisely, i Kômôro sy i Maiôty, i Maorisy, La Réunion, i Madagasikara, i Malaoy ary i Môzambika.

Faritra Atsimo ao Afrika[hanova | hanova ny fango]

Ny Faritra Atsimo ao Afrika dia ny tapan' i Afrika ao atsimo izay fitambaran' ny firenana sy tany ao atsimon' ny alam-pehibe afrikana. Ireto avy ny firenena heverina fa ao amin' ny Faritra atsimo ao Afrika: i Afrika Atsimo, i Angôla, i Bôtsoana, i Kômôro, i Esoatiny (na Soazilandy teo aloha), i Lezôtô, i Madagasikara, i Malaoy, i Maorisy, i Môzambika, i Namibia, i Zambia, ary i Zimbaboe.

Afrika Afovoany[hanova | hanova ny fango]

I Afrika Afovoany dia ahitana ny tapany atsimon' i Sahara sy ny tapany atsinanan' ny Ampinga andrefana afrikana ary ny lohasahan' ny Hantsana Lehibe. Ireto avy ny firenena heverina fa anisan' i Afrika Afovoany: i Angôla, i Kamerona, i Gabôna, i Ginea Ekoatôrialy, ny Repoblikan' i Afrika Afovoany, ny Repoblika Demôkratikan' i Kôngô, ny Repoblikan' i Kôngô, i Saô Tôme e Prinsipe, i Tsady, i Malaoy, i Zambia, i Zimbaboe, i Borondy ary i Roanda.

Kolontsaina[hanova | hanova ny fango]

Fiteny[hanova | hanova ny fango]

Ny fiteny tenenin' ny mponin' i Afrika dia tombanana ho 2 000 any ho any, izay tenenin' ny olona miisa 1 000 tapitrisa any ho any, nefa ireo fiteny be mpampiasa dia vitsy sady maro amin' izy ireo no endri-piteny isam-paritra (fitenim-paritra). Ny 50 eo ho eo ihany no misy mpiteny mihoatra 1 000 000. Akoatry ny fitenin' ny mpanjana-tany (toy ny fiteny anglisy, ny fiteny frantsay, ny fiteny espaniôla, ny fiteny pôrtogey, sns), maro dia maro ny fiteny afrikana voasokajy ho fianakaviam-piteny dimy: ny fiteny afrô-aziatika (na hamitô-semitika), ny fiteny nilô-sahariana, ny fiteny nizerô-kôngôley, ny fiteny kôizana ary ny fiteny aostrôneziana.

Ny fiteny hamitô-semitika[hanova | hanova ny fango]

Ny fiteny hamitô-semitika (afrô-aziatika) tenenina ao Afrika dia fianakaviam-piteny tenenina indrindra ao Afrika Avaratra, ao amin' ny Tandrok' i Afrika, ao amin' ny faritr' i Sahara ary ao amin' ny ampahany amin' ny faritr' i Sahel.

Ny fiteny nilô-sahariana[hanova | hanova ny fango]

Ny fiteny nilô-sahariana dia fianakaviam-piteny ao Afrika atsimon' i Sahara, ao amin' ny faritr' i Nily Ambony sy ny an' i Sahara-Ambony izay mahafaoka an' i Nobia. Misy fiteny miisa 200 any ho any ao amin' io fianakaviam-piteny io izay tenenin' ny olona miisa 31 000 000 any ho any. Ny fiteny nilô-sahariana dia tenenina ao amin' ny faritra tsy mitohy avy any amin' ny fivarin' ny ony Niger ao Afrika Andrefana hatrany Etiôpia, mandalo ny lohasaha ambonin' ny renirano Nily ary mandalo amin' ny faritra sasany ao atsimon' i Oganda sy Kenia. Tenenina ao avaratr' i Tsady sy Sodàna ary ao avaratry ny Repoblikan'i Kôngô koa ireo fiteny ireo.

Ny fiteny nizerô-kôngôley[hanova | hanova ny fango]

Ny fiteny nizerô-kôngôley na fiteny nizer-kôngô dia vondrom-pianakaviam-piteny afrikana maro mpiteny indrindra sady miparitaka amim-beleran-tany midadasika indrindra. Ny ankamaroan' ny fiteny afrikana dia ao amin' io fianakaviam-piteny io, izay ahitana fiteny miisa 1 525, izany hoe 21 %n' ny fiteny maneran-tany, ka izy no mitana ny laharana voalohany raha ny isan' ny fiteny ao aminy no heverina. Olona miisa 459 000 000 any ho any no miteny nizerô-kôngôley, izany hoe ny 7 %n' ny mponina maneran-tany, ka ny antsasaky ny isan' ireo fiteny ireo dia tenenin' ny olona miisa tsy latsaky ny 29 000 isaky ny fiteny avy. Isan' ny fiteny nizerô-kôngôley, ohatra, ny fiteny iôroba sy ny fiteny igbo sy ny fiteny oôlôfo ary ny fiteny soahily.

Ny fiteny kôisàna[hanova | hanova ny fango]

Ny fiteny kôisàna dia vondrom-piteny tenenin' ny vahoaka kôikôy (na hôihôy) sy ny vahoaka sàna ao amin' ny faritra atsimo ao Afrika, indrindra ao Bôtsoana, ao Namibia, ao amin' ny faritanin' i Noord-Kaap ao Afrika Atsimo, ary ao amin' ny tapany atsimon' i Angôla. Tsy fianakaviam-piteny tokana ireo fiteny kôisàna ireo nefa azo zaraina ho fianakaviam-piteny telo miavaka tsara, afa-tsy ny fiteny hadza sy ny fiteny sandaoe heverina fa fiteny manirery. Ny fiteny kôisàna be mpiteny indrindra dia ny fiteny kôikôy (na fiteny hôihôy), fitenin' ny foko nama, izay isan' ireo foko lehibe ao Namibia.

Ny fiteny aostrôneziana[hanova | hanova ny fango]

Ny fiteny aostrôneziana dia tenenina, indrindra eto Madagasikara (ny fiteny malagasy izay miseho amin' ny fitenim-paritra maro), any Maiôty (ny fiteny kibosy), ary ao La Réunon sy ao Kômôro.

Ny fitenin' ny mpanjana-tany[hanova | hanova ny fango]

Ny fakan-tany nataon' ny mpanjana-tany dia nifanindran-dalana tamin' ny fidiran' ny fiteny eorôpeana izay lasa fiteny ifaneraseran' ny maro ankehitriny, indrindra ny fiteny frantsay sy ny fiteny anglisy. Re ao koa ny ny fiteny pôrtogey, ny fiteny alemàna, ny fiteny espaniôla ary ny fiteny italiana. Nahaforona fiteny vaovao ireo mpiavy eorôpeana tao Afrika Atsimo, dia ny fiteny afrikansa.

Ny fiteny arabo koa dia azo heverina ho fitenin' ny mpanjanaka ao amin' ny faritr' i Zanguebar (Afrika Atsinanana) izay nampidiran' ny Empira Ômaney sy nandidiany ny olona mba hampiasa azy sy hiova finoana ho amin' ny fivavahana silamo.

Fivavahana[hanova | hanova ny fango]

Maro isan-karazany ny fivavahana aty Afrika, ka ny be mpanaraka indribdra dia ny fivavahan-drazana afrikana, ny fivavahana kristiana ary ny fiavavahana silamo. Tamin' ny fiantombohan' ny taonjato faha-21 dia ny kristianisma sy ny fivavahana silamo no fivavahana lehibe indrindra aty Afrika. Ny mpanaraka ny fivavahan-drazana dia 12 %n' ny mponina aty Afrika, 45 %n' kosa ny Kristiana ary 40 % ny Mozilmàna.

Ny fivavahan-drazana afrikana[hanova | hanova ny fango]

Ny fivavahan-drazana afrikana dia mahalana no manjaka ao amin' ny firenena iray nefa hita manerana an' i Afrika atsimon' i Saharà, ka miara-misy amin' ny kristianisma sy ny fivavahana silamo sady matetika miteraka fifangaroam-pivavahana (sinkretisma). Ny finoana ny fisian' ny fiainana aorian' ny fahafatesana sy ny fisian' ny tontolon' ny fanahy ary ny fivavahana amin' ny razana dia isan' ireo singa fototra mamaritra ny fivavahan-drazana afrikana.

Ankehitriny, ny mpanaraka ny fivavahan-drazana afrikana dia hita amin' ny firenena miisa 43 aty Afrika, ka tombanana eo anelanelan' ny 100 000 000 sy 200 000 000 ny mpino ao aminy, ka 70 %n' ny mpanaraka ny fivavahan-drazana maneran-tany izany, ary 12 %n' ny mponina aty Afrika.

Ny kristianisma[hanova | hanova ny fango]

Tafaorina aty Afrika tamin' ny taonjato voalohany ny fivavahana kristiana, indrindra tao Afrika Avaratra nofehezin' ny Rômana, ka tsy namela toerana ho an' ny silamo izany raha tsy tamin' ny taonjato faha-7.

Tamin' ny taona 1910 dia ny 1 %n' ny Kristiana no hita taty Afrika, tamin' ny taona 2010 dia nahatratra ny 23 % izany. Vitsy anisa ny Kristiana any Afrika Avaratra ha fivavahan' ny maro anisa kosa izy aty Afrika atsimon' i Saharà (63 %, raha 30 % ny Mozilmana). Ny isan' ny Kristiana aty Afrika no mahery mitombo indrindra maneran-tany tamin' ity taonjato faha-21 ity, vokatry ny fielezan' ny kristianisma evanjelika sy ireo fiangonana teratany afrikana, izay 36 %n' ny mponina aty Afrika atsimon' i Saharà, ka Katôlika ny 21 % amin' izany.

Ny fivavahana silamo[hanova | hanova ny fango]

Ny silamo dia niorina tamin' ny morontsiraka atsinanan' i Afrika sy tao amin' ny tapany avaratr' ity kôntinenta ity, ary tamin' ny morony avaratry ny faritra atsimon' i Saharà. Manjaka manerana an' i Afrika Avaratra ny fivavahana silamo, ary saika manjaka tokana ao Afrika Andrefana (izay ahitana koa ny animisma), ary ampahany ao Afrika Afovoany (any Tsady) ary ahitana Mozilmàna vitsy ny aty Afrika tapany Atsimo.

Ny 45 %n' ny vahoaka afrikana dia Mozilmana, izany hoe 1/3n' ny Mozilmana maneran-tany. Any Afrika Avaratra no ahitana ny 98 %n' ny Mozilmana, fa manodidina ny 30 % izany aty Afrika atsimon' i Saharà. Ny ankamaroan' ny Mozilmana aty Afrika dia Sonita. Ao Tanzania sy ao Nizerià no ahitana Siita vitsy anisa.

Fivavahana hafa[hanova | hanova ny fango]

Ahitana mpanaraka ny jodaisma vitsy anisa ny ao Afrika Atsimo, izay ahitana Jiosy miisa 70 000 any ho any, ka Askenazy avy any Eorôpa ny ankamaroany. Ny vahoaka sasany toy ny Lemba ao Afrika Atsimo, ny Abaiodaia any Oganda sy ny Jiosy Igbô ao Nizerià dia mitaky ny hiheverana azy ireo ho isan' ny jodaisma. Ny Beta Israely, izay efa nisy tao Etiôpia tamin' ny fotoana nanjakan' ny mpanjaka Sôlômôna sy ny mpanjakavavin' i Saba, dia betsaka nifindra monina any Israely tamin' ny taona 1984 sy tamin' ny taona 1991.

Jereo koa[hanova | hanova ny fango]

Momba an' i Afrika

Ireo kôntinenta sy faritra hafa

Ireo kôntinenta

Faritra sasany eto an-tany

Azo anovozan-kevitra[hanova | hanova ny fango]

Boky amin' ny teny anglisy

  • Asante, Molefi (2007). The History of Africa. USA: Routledge. ISBN 0-415-77139-0.
  • Clark, J. Desmond (1970). The Prehistory of Africa. London: Thames and Hudson. ISBN 978-0-500-02069-2.
  • Crowder, Michael (1978). The Story of Nigeria. London: Faber. ISBN 978-0-571-04947-9.
  • Davidson, Basil (1966). The African Past: Chronicles from Antiquity to Modern Times. Harmondsworth: Penguin. OCLC 2016817.
  • Gordon, April A.; Donald L. Gordon (1996). Understanding Contemporary Africa. Boulder: Lynne Rienner Publishers. ISBN 978-1-55587-547-3.
  • Khapoya, Vincent B. (1998). The African experience: an introduction. Upper Saddle River, NJ: Prentice Hall. ISBN 978-0-13-745852-3.
  • Moore, Clark D., sy Ann Dunbar (1968). Africa Yesterday and Today, in series, The George School Readings on Developing Lands. New York: Praeger Publishers.
  • Naipaul, V. S.. The Masque of Africa: Glimpses of African Belief. Picador, 2010. ISBN 978-0-330-47205-0

Boky amin'ny teny frantsay

  • Guy Ankerl, Urbanisation rapide en Afrique Tropicale, Berger-Levrault, Paris-Abidjan, 1987, (ISBN 978-2-7013-0673-5)
  • Georges Balandier, Sociologie actuelle de l'Afrique noire. Dynamique des changements sociaux en Afrique centrale, PUF, Paris, 1984 (1re éd. 1955)
  • Frédérique Briard, Tiken Jah Fakoly - L'Afrique ne pleure plus, elle parle., Les arènes, 2008
  • Sylvie Brunel :
    • Asie, Afrique : grenier vides, greniers pleins, Economica, « Économie agricole », 1986
    • L'Afrique. Un continent en réserve de développement, Bréal, 2004, (ISBN 978-2-84291-866-8)
    • L'Afrique dans la mondialisation, La documentation photographique, no 8048, La documentation française, 2005
  • Mongo Beti, Main basse sur le Cameroun. Autopsie d'une décolonisation, La Découverte, 2003 (1re éd. 1972)
  • Catherine Coquery-Vidrovitch, Les Africaines : histoire des femmes d'Afrique noire du XIXe au XXe siècle, Desjonquères, 1994
  • Cheikh Anta Diop :
    • Nations nègres et culture, Présence Africaine, 1954
    • L'unité culturelle de l'Afrique noire, Présence Africaine, 1960
    • L'Afrique noire précoloniale, Présence Africaine, 1960
    • Civilisation ou Barbarie, Présence Africaine, 1981
  • Joseph Ki-Zerbo, Histoire de l'Afrique noire, Hatier, 1978
  • Camara Laye, L'enfant noir, 1953
  • Tidiane N'Diaye :
  • Jacques Nougier, Carnet d'afriques, L'Harmattan, 2006, 160 pages, (ISBN 2-296-01569-7)
  • Théophile Obenga, Les Bantu, langues, peuples, civilisations, Présence Africaine, 1985
  • François-Xavier Verschave :
    • Françafrique : Le plus long scandale de la République, Stock, 1998
    • Négrophobie, les arènes, 2005
  • René Dumont :
    • L'Afrique noire est mal partie, 1962
    • Pour l'Afrique, j'accuse, 1986

Rohy ivelany[hanova | hanova ny fango]