Saddam Hussein

Saddam Hussein
Ankapobeny
Anarana	Saddam Hussein
Teraka	28 Aprily 1937
Maty	30 Desambra 2006
Fiaviana sy ny andraikitra
Firenena	Iraka
Asa :	mpanao politika Poeta mpanoratra tantara lava mpanoratra
Fiainana manokana

I Saddam Hussein dia mpanao pôlitika irakiana, filohan' ny Repoblikan' i Iràka nanomboka tamin' ny taona 1979 ka hatramin' ny taona 2003. Teraka tamin' ny taona 1937 izy ary maty tamin' ny taona 2006. Pôeta sy mpanoratra tantara lava koa izy. Ny tena anarany feno dia Saddam Hussein Abd al-Majid al-Tikriti (arabo: صدام حسين عبد المجيد التكريتي). I Sajida Talfah sy i Samira Shahbandar no vadiny, ary i Uday Hussein, i Qusy Hussein, i Raghad Hussein, i Rana Hussein ary i Hala Hussein no zanany.

Fiakarany tao amin' ny antoko Baas

Teraka tao Al-Awja, akaikin' i Tikrit, tao amin' ny fianakaviana tantsaha mozilmana sonita, tamin' ny taona 28 Avrily 1937, i Saddam Hussein, avy eo nifindra tany Bagdad renivohitr' i  Iràka tamin' ny taona 1955.

Niditra tao amin' ny antoko Baas, izay "Antokon' ny fahaterahana fanindroan' ny Arabo sôsialista", tamin' ny 1957, ary nahazo haingana toerana ambony tao amin' ny fitondrana an' ilay  antoko. Tamin' ny taona 1959 izy dia nandray anjara tamin' ny tetika tsikombakomba natao hanoherana ny fitondran' ny jeneraly Karim Kassem. Voatery nandositra izy, ka nisesitany tany Kahira, renivohitr' i Ejipta, ary nianatra lalàna tao sady nandray anjara hatrany amin' ny raharaha pôlitika. Niverina tany Iràka izy tamin' ny taona 1963 izy rehefa naka fahefana ny jeneraly Aref. Nahiahina ho nanao tetika hanoherana ity jeraly ity izy, ka dia nosamborina sy nogadraina tamin' ny taona 1964 nandritra ny hetsika lehibe hanonganana ny mpitarika ny antoko Baass rehetra.

Taorian' ny fandosirany tamin' ny taona 1966 dia nanomana paikady hanongana ny fitondrana izy, ka nahomby ny fanonganam-panjakana tamin' ny 17 Jolay 1968. Voatendrin' ny antoko  Baas ho filoham-pirenena ny jeneraly Ahmed Hassan al-Bakr ary i Saddam Hussein no voantendry ho filoha lefitry ny Filankevi-Pibaikoana ny Revôlisiôna (frantsay: Conseil de commandement de la révolution – CCR).

Fahazoana fitondrana sy ady tamin' i Iràna

Niara-miasa tamin' ny olona mahatoky, izay havany ary avy amin' ny tanàna nahaterahany ny ankamaroany, i Saddam Hussein, ka afaka nanjakazaka teo amin' ny mpanao pôlitika sy teo amin' ny tafika tamin' ny famonoana ny mpifaninana aminy ara-pôlitika ary nametraka ny fifehezan' ny antoko Baas ny tafika. Nandimby ny jeneraly Ahmed Hassan al-Bakr teo amin' ny fitondrana izy taorian' ny fisotroan-dronono ara-pôlitikan' ity jeneraly ity tamin' ny taona 1979.

I Saddam Hussein manao fanamiana

I Saddam Hussein dia nampivangongo ny asan' ny filoham-panjakana sy lehibe fara tampon' ny tafika sy sekretera jeneralin' ny antoko Baas ary ny filohan' ny Filankevi-Pibaikoana ny Revôlisiôna. Nanangana fitondrana tsy refesi-mandiny, izay nanenjika ny fahavalony rehetra anatiny sy ivelany, i Saddam Hussein.

Vantany vao tonga teo amin' ny fitondrana izy dia nanao izay hanadiovana ny antoko misy azy sy ny antoko mpanohitra. Nohamafisiny ny famoretana ny Siita (izay maro an' isa amin' ny mponina irakiana): Siita miisa 30 000 no natao sesitany, ary noroahina ny imam iraniana Khomeini, izay mpitsoa-ponenana tao Iràka nanomboka tamin' ny taona 1963. Nanenjika ny Kiorda koa izy, nefa taona vitsy teo aloha dia nomeny fizakan-tena izy ireo.

Teo amin' ny sehatra iraisam-pirenena dia nampihena ny fiaraha-miasa tamin' ny Firaisana Sôvietika izy ary nanakaiky ny firenena arabo mandanjalanja, indrindra ireo firenena mpamokatra solitany ao amin' ny Hoala Persika, ary koa ny firenena tandrefana, indrindra i Frantsa.

Tamin' ny Septambra 1980, noho ny tahotra ny fielezan' ny Revôlisiôna Iraniana, dia nambarany fa foana ny fifanarahana nifanaovany tamin' i Teheran tamin' ny taona 1975, ary nanafika an' i Iràna izy.

Mandritra izany fotoana izany dia niara-miasa amin' i Torkia izy mba handrava ny tsy feteza -milavolefona sy ny fitakiana fizakan-tena ataon' ny Kiorda. Tamin' ny taona 1987, satria tsy nisy vokany firy ny ady maivana nataon' i Saddam Hussein tao, dia nampiasa fitaovam-piadiana simika tamin' ny tanàna kiorda izy. Tahaka an' i Iràna koa, dia nivoaka rotika i Iràka tamin' ity ady lava sy nahafaty olona maro ity, izay nifarana tamin' ny fampitsaharana ny ady tamin' ny 20 Aogositra 1988.

Fananiham-bohitra tany Kôety

Noho ny fananany tafika efa za-draharaha sy ampy fitaovana, avy amin' ny fanohanana ara-bola sy ara-teknôlôjian' ny firenena tandrefana, i Saddam Hussein dia niezaka nametraka ny tenany eo amin' ny faritra misy ny fireneny ary nanery an' i Kôety mpiara-dia aminy taloha hamafa ny trosa irakiana. Nanampy trotraka ny olana momba ny trosa ny fifandirana momba ny sisintany izay efa nisy taloha, ka rehefa tsy nahomby ny fifampiraharahana teo amin' ny firenena roa tonta dia nanafika sy nampiditra an' i Kôety ho ao amin' ny taniny i Iràka tamin' ny 2 Aogositra 1990.

Namaly izany fanafihana izany tamin' ny fananganana fiaraha-mientana ara-tafika hanoherana an' i Iràka ny firenena tandrefana sy ny sasany amin' ny firenena arabo, notarihin' i Etazonia, teo ambany fiahian' ny Firenena Mikambana. Noho ny fahapotehana vokatry ny daroka baomba nataon' ny tafika iraisana, izay nanomboka tamin' ny Janoary 1991, dia voatery niala tao Kôety ny tafika irakiana taorian' ny ady naharitra enina herinandro.

Nahavita nanafay mafy sy nampiato ny fikomian' ny Siita any atsimo sy ny Kiorda any avaratra anefa i Saddam Hussein. Na izany aza dia very ny fifehezany ireo faritra ireo, izay lasa napetraka eo ambany fiarovana iraisam-pirenena amin' ny alalan' ny fanomezana azy ireo ny satan' ny faritra tsy misy sidina (zones d'exclusion aérienne).

Taorian' ny fiafaran' ny Ady tao amin' ny Hoala dia nifidy ny hanao ankivy ara-toekarena sy ara-bola an' i Iràka ny Filankevi-Piarovan' ny Firenena Mikambana (Conseil de sécurité de l'ONU) sady nanery azy hanimba ny fitaovam-piadiany izay mety hiteraka fandravana lehibe. Niteraka fahantrana lehibe ho an' ny mponina irakiana ny sazy mihatra amin' i Iràka, nefa tsy nampihontsona firy ny fahefan' i Saddam Hussein izany. Voaroaka tsy handray anjara  eo amin' ny sehatra iraisam-pirenena i Saddamm Hussein, sady nisy nanohitra na dia tao anatin' ny fitondrana irakiana aza, ka noho izany dia nohamafisiny ny didy jadona ary nanitatra ny famoretana tamin' ny havany sasany izay.

Tamin' ny taona 1995 dia nikarakara fitsapan-kevi-bahoaka momba ny favaozana ny fe-potoam-piasan' ny filoham-pirenena, izay miampy fito taona indray, izy. Nahazo 99,96 % ny "Eny", nefa nampiahiahy ny sehatra iraisam-pirenena ny fahamarinan' ny latsabato.

Nampangaina ho manana fitaovam-piadiana mahery vaika

Nandritra ny taompolo 1990, ny fihetsiketsehan' ny miaramilan' i Iràka, sy ny fandavan' i Saddam Hussein ny fitsirihana tokony hataon' ny Firenena Mikambana mba hanaraha-maso ny fanafoanana ny fitaovam-piadiana, dia nitarika ny famerenana indray ny sazy ara-toekarena sy ny famaizana nataon' i Etazonia sy i Britaina Lehibe. Noho izany dia nandaroka baomba an' i  Iraka indray i Etazonia rehefa nanandrana namerina ny toerany tao Kordistàna i Saddam Hussein tamin' ny Aogositra 1996, nanararaotra ny fifandonana nifanoheran' ny samy Kiorda.

Ny olana momba ny fanafoanana ny fitaovam-piadiana sy ny andraikitry ny manam-pahaizana amerikana ao amin' ny Vaomiera Manokan' ny Firenena Mikambana (anglisy: United Nations Special Commission -- UNSCOM) miandraikitra ity iraka ity dia niteraka krizy lehibe tamin' ny Nôvambra 1997 sy fandrahonan' i Etazonia ny hiditra an-tsehatra amin' ny alalan' ny ady. Voasoroka izany noho ny hetsika nataon' i Kofi Annan, izay nanao sonia fifanarahana tany Bagdad niaraka tamin' i Saddam Hussein momba ny fepetran' ny fanirahana ampanaovina ny UNSCOM.

Ny sakantsakana nataon' i Iràka tamin' ny fitsidihana toerana stratejika sasany dia nahatonga ny Amerikana sy ny Britanika hanjera baomba an' i Iràka tamin' ny Desambra 1998.

Tao Iràka, tamin' ny fotoana niharan' ny voka-dratsin' ny ankivy amin' ny mponina, dia nanohy nanamafy ny fahefany tanteraka amin' ny fanafoanana ny fanoherana rehetra i Sddamm Hussein. Taorian' ny nahavoafidy an' i Qsay zanany lahy ho filohan' ny antoko Baas tamin' ny Mey 2001, dia voafidy ho filoham-pirenena indray mandritra ny fito taona i Saddam Hussein tamin' ny 16 Ôktôbra 2002, tamin' ny alalan' ny fitsapan-kevi-bahoaka izay nandraisan' ny mpifisy 100 % anjara sy nahazoan' ny "Eny" 100 %.

Taorian' ny fanafihana nahazo an' i Etazonia tamin' ny 11 Septambra 2001, i Iràka teo ambany fitondran' i Saddam Hussein no noheverina ho firenen' ny fampihorohoroana iraisam-pirenena izay niadian' i George W. Bush filohan' i Etazonia, satria aminy dia i Iràka sy i Iràna ary i Kôrea Avaratra no "Tezan' ny Ratsy" (anglisy: "Axis of Evil") mitam-piadiana hanohintohina ny fandriam-pahalemana eran-tany. Taorian' ny faneren' ny Etazonia dia nanambara i Saddam Hussein tamin' ny Septambra 2002 fa manaiky tsy misy fepetra ny fiverenan' ny manam-pahaizana momba ny fanafoanana fitaovam-piadiana avy amin' ny Firenena Mikambana ho any Iràka.

Fisamborana an' i Saddam Hussein

Ny fehin-kevitra 1441 navoakan' ny Firenena Mikambana tamin' ny 8 Nôvambra 2002 dia mitaky an' i Iràka hanafoana ny fitaovam-piadiana izay mety hiteraka famotehana faobe fa raha tsy izany dia hisy ny fampiasana hery. Nampiasa ny pôlitikan' ny fihantsiana teo anatrehan' ny fianakaviambe iraisam-pirenena i Saddam Hussein sady naneho fanoloran-tena matotra amin' ny fanafoanana fitaovam-piadiana ho an' ny mpanao fitsirihana avy amin' ny Firenena Mikambana, fa nanomboka nandefa ny miaramilany ho any amin' ny faritry ny Hoala Persika kosa i Etazonia.

Mbola nizarazara anefa ny hevitra tao amin' ny Filankevi-Piarovan' ny Firenena Mikambana momba ny tokony hampiasana hery amin' i Iràka. Manoloana izany fisaratsarahana izany dia namoaka teny fampitandremana farany 48 ora ho an' i Saddam Hussein i George W. Bush, tamin' ny 18 Marsa 2003, mba hiala amin' ny fitondrana. Tamin' ny farany dia nanome baiko ny handarofana baomba voalohany an' i Bagdad ny filohan' i Etazonia tamin' ny 20 Marsa 2003.

Fanjerana ny sarivongan' i Saddam Hussein

Namporisika ny vahoaka irakiana amin' ny ady masina (jihad) i Saddam Hussein nefa nalaky tsy azo antoka ny hanjo azy. Voadaroka baomba ny trano ambany tany nisy azy tamin' ny 7 Avrily 2003 ary azon' ny tafika iraisan' ny Britanika sy Amerikana i Bagdad renivohitra tamin' ny 8 mifoha 9 Avrily 2003. Avy eo izy ireo dia nanjera ny sarivongan' i Saddam Hussein, izay nandositra, mba ho tandindon' ny fionganany. Efa ho 9 volana taty aoriana, tamin' ny 13 Desambra 2003, vao voasambotry ny tafika amerikana i Saddam Hussein raha nialokaloka tao amin' ny toerana fierena teo akaikin' i Tikrit. Fitoniana teo amin' ny fianakaviambe iraisam-pirenena (indrindra ny Tandrefana) sy ny ankamaroan' ny Irakiana ny fisamborana azy.

Napetraka miandalana tao anaty vani-mpotoanan' ny herisetra mitohy ny tetezamita demôkratikan' i Iràka. Nandritra izany no nanaovana ny fitsarana voalohany an' i Saddam Hussein noho ny "heloka bevava nataony amin' ny maha-olombelona" (famonoana sivily miisa 148 tao amin' ny tanànan' ny Mozilmana siita tamin' ny taona 1982) izay nanomboka tamin' ny Ôktôbra 2005 tany Bagdad, teo anoloan' ny Tribonaly Irakiana Manokana (Tribunal spécial irakien – TSI), noforonina amin' ny alalan' ny didim-panjakana tamin' ny Desambra 2003 nataon' i Paul Bremer, amerikana mpitantana vonjimaika an' i Iràka.

Tamin' ny fiafaran' ny fitsarana izay nahitana indrindra ny famonoana mpisolovava maro, sy fandroahana mpitsara maromaro ary fandavana vavolombelona maro, dia voaheloka ho faty hahantona i Saddam Hussein tamin' ny 5 Nôvambra 2006. Notanterahina izany famonoana izany tamin' ny 30 Desambra 2006. Izany famonoana maimaika izany, izay natao tao anatin' ny toe-javatra anatiny nisian' ny fifandonana teo amin' ny Siita sy ny Sonita, dia tsy nahatontosa ny fitsarana roa ambin' ny folo hafa nokasaina hatao, indrindra momba ny famonoana ny Kiorda miisa 200 000 any ho any (tamin' ny taona 1988, tamin' ny hetsika Al-Anfal) sy famonoana ny Siita ana hetsiny (famaizanay ny fikomiana tamin' ny taona 1991).

Jereo koa

• Biôgrafia
• Tantaran' i Iràka

Rohy ivelany

• Ao amin'i Freebase: [1] Archived Mey 1, 2016 at the Wayback Machine