Talibana

Ny Talibana dia fôndamentalista islamista ao Afganistàna, mivondrona ao amin' ny fikambanana ara-miaramila sy ara-pôlitika ary ara-pivavahana, izay nantsoina hoe Emirata Islamikan' i Afganistana na Hetsika Islamikan' ny Talibana, izay nifehy ny ampahany be amin' ity firenena ity nanomboka tamin' ny taona 1996 ka hatramin' ny 2001 sy nanomboka tamin' ny taona 2021 indray. Ny hetsiky ny Talibana dia naorin' ny mollah Mohammed Omar tamin' ny Aogositra 1994 tao an-tanànan' i Kandahar any atsimon' i Afganistàna. Ity hetsika ity dia tarihin' i Haibatullah Akhundzada.

Tsy nifehy an' i Afganistàna iray manontolo mihitsy ity hetsika ity ary niongana tamin' ny alalan' ny fidirana an-tsehatry ny North Atlantic Treaty Organization (NATO) na Organisation du Traité de l'Atlantique Nord (OTAN) tamin' ny taona 2001, ka tsy nanao afa-tsy ady anaty akata.

Ny anarana hoe Talibana

Atao hoe طالبان / Tāliban ilay hetsika amin' ny fiteny pastona fa Tolibon kosa amin' ny fiteny ozbeka. Ny anarana hoe Taliban, izay midika hoe "mpianatra" na "mpikaroka", dia heverin' izy ireo fa manondro ny niandohan' ilay vondrona, na dia nahafantatra ady nandritra ny androm-piainany aza ny ankamaroan' ny mpikambana ao ary tsy mbola nandalo fianarana afa-tsy ho amin' ny fanofanana amin' ny fotopotony tsotra amin' ny fivavahana ihany.

Tantara

Hetsika nateraky ny ady tamin' ny Firaisana Sôvietika

Ny hetsiky ny Talibana dia nipoitra avy amin' ny korontana sy ny tsy fahatokisana navelan' ny ady teo amin' ny Firaisana Sôvietika sy i Afganistàna (1979-1988) andaniny, sy ny fifandonana anatiny nanaraka izany ankilany. Nandritra ny taompolo 1980 dia nobodoin' ny Firaisana Sôvietika i Afganistàna ary nofehezina governemanta tohanan' ny Sôvietika.

Ity ady lava teo amin' i Afganistana sy ny Firaisana Sôvietika ity dia notarihin' ny ankolafy Mojahidina izay nampian’ i Etazonia ara-tafika, ary i Pakistàna koa dia nanome fanohanana amin' ny endriny isan-karazany, indrindra ny toerana fandosirana fialokalofana sy fanofanana miaramila.

Taorian' ny nialan' ny tafika sôvietika avy ao Afganistàna tamin' ny taona 1989 dia nipoaka ny ady an-trano teo amin' ny ankolafy Mojahidina sy ny governemanta foibe. Ny Pastona, izay foko afgana maro anisa, dia efa nanjakazaka teo amin' ny raharaham-pirenena hatry ny ela, saingy taorian' ny nialan' ny Sôvietika dia natsangana ny fiaraha-mitantana ny governemanta nampivondrona ny Tajiky, ny Ozbeka, ny Hazarà ary foko madinika maro hafa nipetraka teo amin' ny fitondrana.

Ny Talibana, izay nipoitra avy amin' ny ankolafy Mojahidina tamin' ny voalohany, dia Pastona resy lahatra ny hitantana indray ny fitondrana foibe ao Kabul. Nampiofanin' i Pakistàna sy nomeny fiadiana izy ireo. Ny ao Pakistàna dia nonenan' na Pastona be dia be ihany koa. Niseho ho hery vaovao afaka miantoka ny fandriam-pahalemana sy ny firaisankina ny Talibana, ary maro amin' ny Afgana, indrindra fa ny Pastona, no nanohana azy ireo noho ny fanantenana hahita fitsaharana aorian' ny taona maro nisian' ny ady.

Ny nahazoan' ny Talibana an' i Kabul

Tamin' ny faramparan' ny taona 1994 sy ny fiandohan' ny taona 1995 dia nifindra nianatsimo sy niankandrefana amin' i Afganistàna ny Talibana ary nifehy an' i Kandahar sy ny tanàn-dehibe ary tanàna madinika maro hafa, izay teo ambany fitondran' ny Pastona mpiray tanindrazana aminy. Avy eo dia azon' izy ireo koa i Herat sy ny ankamaroan' ny toerana eo amin' ny lalam-be mianatsimo sy miankandrefana. Tamin' ny Febroary 1995 dia tonga teny amin' ny manodidina an' i Kabul, izay nandroahan' ny tafi-panjakana azy ireo tamin' ny Marsa 1995, ny Talibana.

Tamin' ny volana Ôktôbra dia nanao fanafihana vaovao tao an-drenivohitra ny Talibana. Sady nandatsaka baomba sy balafomanga be dia be tao Kabul izy ireo no nanohy ny fikisahany mandroso ary nanomboka nifehy ny faritra atsinanana amin' i Afganistàna, ary nifehy ny faritra afovoan' ilay firenena. Nitohy ny fanohanany ny fahirano nataony tamin' i Kabul (natsoina hoe "Babilôna"), ka tamin' ny alalan' ny fanafihana nisesisesy nandritra ny taona 1996 izany, mandra-pahazoan' izy ireo ny tanàna tamin' ny Septambra 1996.

Nandositra ny miaramilan' ny governemanta, fa ny Pastona kosa indray no nifehy ny renivohitra. Fotoana fohy taorian' ny nahazoan' ny Talibana an' i Kabul dia notaritaritin' ny Talibana hiala tao an-toerana i Mohammad Najibullah, izay filoham-pirenena farany notohanan' ny Sôvietika teo amin' ny firenena, sy ny rahalahiny Shahpur Ahmadzai, lehiben' ny fiarovana, izay samy nialokaloka tao amin' ny tranon' ny Firenena Mikambana ao Kabul tamin' ny taona 1992, taorian' izany dia nokapohina sy notifirina ary nahantona ho hitan' ny olon-drehetra izy mirahalahy.

Fanitaran-tanin' ny Talibana sy fanoheran' ny Afgana

Ny fandresena haingana azon' ny Talibana tao Kabul tamin' ny Septambra 1996 dia nanokatra ny lalana ho azy ireo hampanaiky ny sisa amin' ilay firenena, ary ny miaramila talibana dia nandroso nianavaratra nankany amin' ny tanàna mimanda ao amin' ny Tajiky sy ao amin' ny Ozbeka ary ao amin' ny Hazarà any miorina an-tendrombohitra. Ny filoha Burhanuddin Rabbani sy ny praiminisitra Gulbuddin Hekmatyar, izay nandositra nandritra ny fanafihana sy fakana an' i Kabul, dia nijanona ao avaratra amin' ilay firenena ary nanohy ny ady amin' ny Talibana niaraka amin' ny antoko hafa.

Ity fanoherana ity dia niezaka nametraka fandaminana tao anatin' ny firaisankina eo amin' ny mpitarika ny mpanohitra islamika isan-karazany, atao hoe "Firaisankinan' ny Avaratra", izay notarihin' ny kômandà Massoud, mahery fo tamin' ny ady nanoherana ny Sôvietika. Tamin' ny Nôvambra 1996 dia voatosika nankany an-drenivohitra ny Talibana.

Niteraka toe-draharaha sarotra tsy nahitam-bahaolana tany am-piandohan' ny taona 1997 ny fifandonana miparitaka sy misesisesy teo amin' ny Talibana sy ny ankolafy avaratra, izay nomen' ny Rosiana sy ny Iraniana fiadiana, nefa ny firenena iray manontolo, afa-tsy ny avaratra, dia mbola teo ambany fifehezan' ny Talibana.

Vokatr' izany dia mpitsoa-ponenana an' arivony maro no nirohotra any amin' ny toby karakarain' ny Firenena Mikambana ivelan' i Herat. Na dia teo aza ny fisahiranana momba ny tsy fanajana ny zon' olombelona sy ny toe-javatra iainan' ny vehivavy indrindraindrindra, ny Firenena Mikambana sy ny firenena maro hafa, anisan' izany i Etazonia, dia niezaka nifampiresaka ara-diplômasia amin' ny Talibana amin' ny fanantenana hamerina ny fandriampahaleana ao amin' ilay faritra.

Tapaka anefa izany fifampiresahana izany tamin' ny taona 1998 taorian' ny fandavan' ny Talibana ny hanolotra an' ilay Saodiana mpampihorohoro atao hoe Osama Ben Laden izay nahiahina ho nahavanona ny famonoana olona tamin' ny Aogositra 1998 tao amin' ny masoivoho amerikana tany Kenia sy Tanzania. Nametraka sazy ara-toekarena sy ara-barotra amin' i Afganistàna ny Filankevitry ny Fiarovana ao amin' ny Firenena Mikambana tamin' ny taona 1999, noho izany antony izany ihany.

Tamin' ny Septambra 2000 dia nifehy an' i Afganistàna saika manontolo ny Talibana ary nohamafisin' izy ireo ny fifehezany an' ilay firenena, indrindra tamin' ny alalan' ny fandravana ny sarivongan' i Bouddha roa goavam-be tao Bamyan, voasokitra tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-7. Ity fanimbana ity, izay nitranga tamin' ny Marsa 2001 sady nodidian' ny mpitarika faratampon' ny Talibana, ny mollah Mohammed Omar, mba hanesorana ny sisa tamin' ny sivilizasiôna rehetra talohan' ny silamo, dia nampihetsi-po lehibe ny fiheveran' ny vahoaka maneran-tany.

Firodanan' ny fitondran' ny Talibana

Taorian' ny fanambaràna momba ny fanafihana vono tena nihatra amin' ny kômandà Massoud tamin' ny 9 Septambra 2001, ny miaramia talibana dia nandroso fatratra nanohitra ny tafiky ny Firaisankinan' ny Avaratra. Ny fahafatesan' ilay mpitarika izay tandindon' ny fanoherana ny fitondran' ny Talibana dia vao mainka nampahalemy ilay Firaisankina izay marefo rahateo noho ny fisaratsarahana ara-poko sy ny fanirian-daza manokan ny mpikambana ao.

Roa andro taorian' ny namonoana ny kômandà Massoud anefa dia nisy fiaramanidina efatra mpitatitra izay nisy naka an-keriny sy namily lalana izay nianjera tany Etazonia, nahafatesana olona miisa 3 000 eo ho eo. I Osama ben Laden no ahiahiana ho ao ambadik' izay fanafihana izay. Ny Talibana, izay nanome fialokalofana ho azy tao Afganistàna, dia tsy nanaiky hanolotra azy. Nandritra izany fotona izany i George W. Bush dia nikasa ny hanangana fiaraha-miasa iraisam-pirenena miady amin' ny fampihorohoroana.

Ny Emirata Arabo Mitambatra sy i Arabia Saodita ary i Pakistàna dia nanapaka ny fifandraisany tamin' ny Talibana. Nanomboka tamin' ny 7 Ôktôbra ny daroka baomba nataon' ny Amerikana sy ny Britanika an' i Afganistàna. Nokendrena tamin' izany ny tobin' ny fikambanana Al Qaida an' i Ben Laden ary koa ny seranam-piaramanidina fehezin' ny Talibana mba hiantohana ny fifehezana ny habakabaka. Ny fiaramanidina amerikana koa dia namely ny toerana misy ny Talibana eo amin' ny vava ady voalohany sy any amin' ny tanàna lehibe mba hahafahan' ny Firasankinan' ny Avaratra miroso.

Tao anatin' ny herinandro vitsivitsy, ny Firaisankinan' ny Avaratra dia nifehy ny ampahany lehibe amin' i Afganistàna. Taorian' ny fahombiazan' ny Firaisankinan' ny Avaratra nifehy ny tanàna stratejikan' i Mazar-e Sharif ary avy eo ny ankamaroan' ny faritany avaratra, dia niditra tao Kabul izy tamin' ny 13 Nôvambra. Ny tolo-batana nataon' ny Talibana tao Kunduz sy tao Kandahar tamin' ny 6 Desambra, ilay tanàna faharoa no nanoheran' izy ireo sy noheverina ho niafenan' ny mollah Mohamad Omar.

Ny fianjeran' ny fitondran' ny Talibana dia nanamarika ny fanantenana vanim-potoana vaovao ho an' i Afganistàna izay niaraka amin' ny fananganana governemanta tetezamita tamin' ny faran' ny volana Desambra 2001 sy fametrahana ny "Tafika Iraisam-Pirenena ho Fanampiana ny Fiarovana ao Afganistàna" (frantsay: Force Internationale d'Assistance à la Sécurité en Afghanistan -- FIASA) nahazo alalana avy amin' ny Filankevi-Piarovan' ny Firenena Mikambana.

Na izany aza, mbola nitoetra sy navitrika tao Afganistàna ny Talibana. Manafika tsy tapaka ny fitondrana izy ireo ary nanao ady anaty akata, indrindra tamin' ny fahavaratry ny taona 2005. Ny lehiben' ny fitondrana vonjimaika voafidy hitantana ny firenena tamin' ny Ôktôbra 2004, i Hamid Karzai dia nieren-doza tamin' ny fanafihana niseho tamin' ny Septambra 2002.

Fiverenan' ny Talibana eo amin' ny fitondrana

Taorian' ny efa ho roapolo taona nitoeran' ny tafiky ny OTAN tao Afganistàna, ny fifanarahana tao Doha tamin' ny 29 Febroary 2020 dia nosoniavin' i Etazonia sy ny Talibana tany Katara. Izany fifanarahana izany dia mandrara an' i Etazonia sy ny mpiara-dia aminy tsy hampiasa hery any Afganistàna, sy tsy hitsabaka amin' ny raharaha anatiny ao amin' ilay firenena any aoriana any, ary hametraka fandaharam-potoana hialan' ny miaramilan' ny OTAN avy ao Afganistàna. Ho setrin' izany, ny Talibana dia hiady amin' ny vondrona na olona manohintohina ny fiarovana an' i Etazonia sy ny mpiara-dia aminy ao amin' ny tanim-pirenen' i Afganistàna, ary tsy hanome izany vondrona na olona izany fahazoan-dàlana hanao dia lavitra.

Ny Filankevitry ny Fiarovana ao amin' ny Firenena Mikambana dia nanohana an' io fifanarahana io tamin' ny 10 Marsa 2020. Niaraka tamin' ny fampiharana ilay fifanarahana anefa dia nifehy tsikelikely indray an' i Afganistàna ny Talibana nanomboka tamin' ny volana Mey 2021. Nidirany tampoka ka azony indray i Kabul renivohitra tamin' ny 15 Aogositra 2021, ora vitsivitsy taorian' ny fandosiran' ny filoha afgana Ashraf Ghani. Mifehy an' ilay firenena manontolo indray ny Talibana nanomboka teo.

Fiainan' ny vahoaka mandritra ny fitondran' ny Talibana

Taorian' ny nahazoany ny fifehezana an' i Kabul, ny Talibana dia namorona sampan-draharaham-panjakana antsoin' izy ireo hoe "Minisiteran' ny Fameperana ny Tsara sy Fandrarana ny Ratsy" mba hampiharana ny fitsipi-pitondrantena "tsara". Ny lamina ara-pitondran-tena napetraky ny Talibana dia miorina amin' ny lànan' ny vahoaka Pastona (atao hoe Pashtunwalli), sy ny lalàna silamo (Sharia) nefa misy fifanoherana amin' ny zavatra sasany ny fitsipika apetrak' ireo amboaran-dalàna roa ireo.

Mandrara ny mozika, manakatona ny trano fandefasana sarimihetsika, mandoro ny sarimihetsika ary mandrara ny fisotroana toaka ny mpitarika talibana rehetra.

Noterena hampaniry ny volombavany ny lehilahy, araka ny fomban' ny finoana silamo nentim-paharazana. Nangonina izy ka notenenina mafy ampahibemaso, mba hamporisika azy ireo hiverina hivavaka any amin' ny môskea.

Ny vehivavy dia tsy maintsy manafin-tena hatrany an-doha ka hatrany amin' ny rantsan-tongotra amin' ny alalan' ny voaly lava (tchadri), izay tsy misy loaka afa-tsy mahitsizoro mainty notenomina malaladalaka tandrify ny maso; kapohina izay tsy mitafy araka izany. Nohidian' ny Talibana ny sekolin' ny zazavavy, norarany ny fidiran' ny vehivavy hiasa amin' ny hôpitaly, satria sy mahazo miasa ivelan' ny tranony izy ireo. Vokatr' izany dia betsaka ny mpiasan' ny hôpitaly no vaoaroaka ary tsy misy mpikarakara ny zaza ao amin' ny trano fitaizana zaza kamboty. Tao Afganistàna izay nisy lehilahy ana hetsiny maro izay maty an' ady, dia tsy afaka miasa ny vehivavy mpitondratena, na dia izy ireo aza no hany mpampiditra vola ho an' ny fianakaviany. Namela ny fitoraham-bato vehivavy niara-dia amin-dehilahy tsy havany ihany koa ny Talibana.

Nampita ny lalàna sy ny fitsipika amin' ny alalan' ny Radio Kabul sy amin' ny alalan' ny fiarabe misy fanamafisam-peo ny Talibana.

Maha voaheloka ho faty ny vono olona sy ny fanitsakitsaham-bady ary ny fanondranana rongony. Anisan' ny fitsipika ampiharina koa ny fanapahan-tanana ho sazy amin' ny halatra. Nanaitra ny fikambanana mpiaro ny zon' olombelona maro ireo fanao ireo, izay voaheloka manerana izao tontolo izao.