Tolom-bahoaka tamin' ny 1947
Ny tolom-bahoaka tamin' ny 1947 dia fikomiana nataon' ny Malagasy tamin' ny taona 1947 sy 1948 teto Madagasikara, tamin' ny fotoana naha zanatany frantsay azy. Taorian' ny kirizy tany Indôsina izay nipoaka tamin' ny 1946, dia heverina ho fambaran' ny fanafoanana ny fanjanahantany tany Afrika miteny frantsay izany. Ny fikomiana, izay naharinganana voanjo frantsay andaniny sy Malagasy tsy anisan' ny mpitaky fahaleovantena ankilany, dia narahana famaizana mahatsiravina nataon' ny tafika frantsay izay namono Malagasy an' arivony maro.
Nanda ho tsy tompn' andraikitra tamin' ilay hetsi-bahoaka ny mpikambana tao amin' ny Mouvement démocratique de la rénovation malgache (MDRM) izay betsaka nogadraina sy novonoina, ary ny tao amin' ny Parti des déshérités de Madagascar (PADESM) kosa dia niharam-pahavoazana satria noheverin' ny mpitolona fa mpiray tsikombakomba amin' ny Frantsay.
Mbola miady hevitra ny mpahay tantara ny amin' ny tena isan' ny niharan' ny famaizana, ka eo anelanelan' ny 11 000[1] sy 100 000[2] [3] ny isan' ny maty ka izany no iheverana ny zava-nitranga ho ny tena mahatsiravina indrindra teo amin' ny tantaran' ny fanjanahan-tany frantsay. Tsarovan' ny Malagasy amin' ny alalan' ny andro tsy fiasana isaky ny 29 Marsa izany fikomiana izany nanomboka tamin' ny taona 1967 [4] [5].
Ny fisehon' ilay fikomiana
[hanova | hanova ny fango]Nipoaka taorian' ny fanerena ny Malagasy handray anjara amin' ny Ady Lehibe Faharoa ny fikomiana. Nafana dia nafana tao amin' ny fikambanana Mouvement Démocratique de la Rénovation Malgache (MDRM) sy ny fikambanana miafina hafa ho an' ny fahafahana ny tolona ho an' ny fahaleovantena[6]. Nisafidy ny fitoniana sy ny tsy fisian' ny herisetra anefa ny MDRM, tsy tahaka izay nokasain' ny fikambanana miafina maro (toy ny Jiny sy ny Parti Nationaliste Malgache ary ny Vy Vato Sakelika).
Tamin' ny faramparan' ny volana Marsa 1946 dia nivadika ho fikomiana mahery vaika nanoherana ny fitondrana mpajana-tany ilay heverina ho fikomian-tantsaha tsotra nohetsiketsehin' ireo fikambanana miafina ireo. Nitombo isa haingana noho ny fanatevenan-daharana nataone' ny tantsaha tany atsimon' i Madagasikara ny mpikomy izay niisa 2 000 tamin' ny fiantombohan' ny fikomiana ka lasa 20 000 tany ho any. Lefona sy antsy sy famaky sy ody gasy sy fanafody namboarin' ombiasa no nentiny nanafika amin' ny andro alina ny tranon' ireo "alikan' ny Frantsay". Niisa 35 000 eo ho eo ny voanjo frantsay nonina teto Madagasikara tamin' izay.
Tany amin' ny ampahefatry ny faritra atsimon' ny Nosy sy tany amin' ny morontsiraka atsimo-atsinanana no nanombohan' ilay fikomiana[7]. Niely hatrany afovoan-tany izany, dia Antananarivo sy Fianarantsoa ary Alaotra, ka hatrany avaratr' Antananarivo tamin' ny volana Avrily 1947[7]. Namely ny Frantsay sy ny Malagasy miasa ho an' ny fitondrana mpanjana-tany ny mpikomy[7]. Noho izany dia mpikambana tao amin' ny Parti des Déshérités de Madagascar (PADESM) miisa 1 900, izay nampangain' ny mpikomy ho miray tsikombakomba amin' ny Frantsay, no maty[7]. Frantsay sy Malagasy, lahy sy vavy ary ankizy, no nosamborina sy novonoin' ny mpikomy, matetika izany dia nataony taorian' ny fampijaliana maharitra ela. Na maty na velona, ny vatan' izy ireo dia nanovan' ny mpikomy fombafomba toy ny fanapahan-tanana na tongotra, fanetitetehana, na fifanintonana ny faty[8].
Ny MDRM, izay antoko pôlitika ara-dalàna nitaky ny fahaleovan-tena tao amin' ny Union Française sady nanana solom-bavam-bahoaka telo tao amin' ny Antenimieram-Pirenena frantsay, dia nanameloka ny fikomiana sady nanao an' izany ho "heloka barbariana". Niantso fitoniana ny mpitarika ny MDRM. Tahaka ny amin' ny fotoan' ny fiovana mahery vaika (revôlisiôna), izay miseho ho mpandanjalanja, dia lasa lasibatry ny fanenjehan' ny andaniny roa ny MDRM. Vokatr' izany dia norarana ilay antoko ary nosamborin' ny fitondrana mpanjanatany ny lohandohany tao aminy.
Ny famaizana
[hanova | hanova ny fango]Ny tafika frantsay, izay hery matanjaka indrindra an-tanety, dia ireo atao hoe "bataillons de Tirailleurs malgaches", izay nanana miaramila niisa eo amin' ny 8 000 eran' ny Nosy tamin' ny fanombohan' ny fikomiana. Tao anatin' ny iray taona dia nitombo isa ireo miaramila ireo ka nahatratra 18 000 lahy[7] izay nisy mpanatevin-daharana tamin' ny volana Marsa 1949, nisy andia-miaramila (frantsay: bataillons) fito[9].
Nihalefy hery nanoloana ny tafika frantsay ny fikomiana nanomboka tamin' ny volana Mey 1947. Mafy tokoa ny famaizana ka nahatonga ny mpahay tantara hanao azy hoe adim-panjanahan-tany[7]. Maro ny fandringanana natao, izay nahazo indrindraindrindra ny mponina sivily[7].
Tao Moramanga, ny miaramila frantsay dia nitifitra kalesin-dalamby telo nohidiana tamina firaka izay nisy mpikomy nogadraina miisa 166, mba hialana amin' ny fanafihan' ny namany hanavotra azy. Nisy mpiasam-panjakana ambony nanao an' izany ho karazana "Oradour malagasy" (nefa na dia ny fandripahana natao tao Oradour-sur-Glane aza dia natao tamin' ny mponin' ny tanàna ambanivohitra iray ka tsy mitovy velively amin' izay nitranga tao Moramanga). Na dia tsy nanana eritreritra fandripahana ny mponina tsotra aza ny Frantsay, ny fampiasana ny teny hoe génocide ("famongoran-taranaka") dia nipoitra tamin' ny fifanoheran-kevitra nefa voatery nisy famotorana nataon' ny Antenimieram-Pirenen' ny Vondrona Frantsay (Union française) noho ny fihoa-pampan' ny fakàm-pananana nampiasana fanararaotam-pahefana sy famaizana.
Nandany taona iray ny tafika mpanjanatany mba hanafoana ny ady anaty akata madinidinika. Nisy olom-boafidy tao amin' ny MDRM (antoko izay nilaza ho nanohitra ny fikomiana satria nandala fitoniana), izay solom-bavam-bahoaka malagasy tao amin' ny Antenimieram-pirenena, dia i Joseph Ravoahangy[10] sy i Joseph Raseta[11] izay nosamborina, ka nesorina aminy ny tsy fahafaha-mitondra azy amin' ny fitsarana (frantsay: immunité) sady voaheloka ho faty. Navadika ho fanagadrana mandra-pahafaty izany sazy izany avy eo.
Vitsy ny olona izay ahy nitonon-tena ho tompon' andraikitra amin' ilay fikomiana , ankoatra an' i Monja Jaona, mpanorina ny hetsika ara-pôlitika Jiny any atsimo sady mpanorina ny antoko pôlitika Madagasikara Otronin' ny Malagasy (MONIMA) taty aoriana [12].
Taorian' izany dia niverina indray ny filaminana anaty fanjanahan-tany teto Madagasikara. Tamin' ny volana Janoary 1951, i François Mitterand, tamin' ny naha minisitry ny France Outre-Mer azy, dia nilaza tamin' ny lahateny nataony fa "misy fifamatorana tsy azo ravana amin' ny Repoblika Frantsay ny hoavin' i Madagasikara"[7]. Tsy nahazo ny fahaleovantenany i Madagasikara raha tsy taorian' ny faharavan' ny Repoblika Frantsay faha-4 sy ny fiforonan' ny Communauté française tamin' ny taona 1960.
Ny isan' ny maty sy tra-pahavoazana
[hanova | hanova ny fango]Ny fanombanana nataom-panjakana ny amin' ny isan' ny niharam-pahavoazana tamin' ny "fampandrian-tany" dia mbola miteraka ady hevitra[13]. Nanao izay hahakely ny tarehimarika araka izay azo atao ny fitondrana mpanjanatany mba hahakely koa ny andraikiny amin' izany. Nanao fitaovana ny maha niharam-pahavoazana ny mpitondra ny firenena malagasy avy nahazo fahaleovan-tena mba hitaomany ny vahoaka ho amin' ny "fananganana ny firenena" ary nisy mpahay tantara mpanindrahidra firenena izay manangona ireo zavatra ahafaha-mitsara ny mpanjana-tany, nefa tsy mitsikera ny tarehimarika izay atao arakaraka izay itiavana azy ireo mpahay tantara ireo. Tsy misy anefa olona izay manadihady ny amin' ny faherivaikan' ny famaizana.
Ny iraka nampanaovin' ny Antenimieran' ny Union française fanadihadiana tamin' ny faraparan' ny taona 1948 dia namoaka vokatra voalohany izay nanambara fa 89 000[7] [13] no maty (izany hoe 2 %n' ny Malagasy tamin' izany fotoana izany). Izany isa izany dia natolotry ny Etat-major frantsay ary noraisin' i Jacques Tronchon tao amin' ny boky L'insurrection malgache nefa notoherin' i Jean Fremigacci[13], izay mihevitra fa "lavitry ny tena zava-nitranga izany tarehimarika izany: mety mahatratra hatramin' ny 40 000 ny isan' ny maty tany Madagasikara tamin' ny taona 1947-1948. Mihotra ny telo ampahefatr' izany anefa no vokatry ny aretina sy ny tsy fanjarian-tsakafo izay namely ireo mponina nandositra, izay amin' ny ankapobeny noho ny faneren' ny mpikomy"[14]. Ireo fahefana mpanjana-tany, etsy ankilany, dia nampihena io tombantombana io ary nandraikitra tamin' ny taona 1950 ho 11 342 ny isan' ny maty[7][13]; mifanohitra amin' izany anefa ny an' ny mpanadihady malagasy sy vahiny tsy frantsay izay manombana ny isan' ny maty ho eo anelanelan'ny 100 000 sy 200 000[15].
Ny ankabeazan' ny tra-pahavoazana dia Malagasy, maty teo am-piadiana, voatifitra avy notsaraina na tsia, maty tao amin' ny toby fanagadrana, na noho ny harerahana tafahoatra na noho ny hanoanana. Ny ankabeazan' ny fahavoazana dia tany amin' ny faritra izay voafehin' ny mpioko, ka ny ankamaroan' ny 20 000 hatramin' ny 30 000 tra-pahavoazana dia noho ny tsy fanjarian-tsakafo sy ny aretina tao amin' ny fianakaviana tantsaha tratra teo anelanelan' ny tafiky ny mpanjana-tany sy ny mpikomy sady nandositra ny ady, tsy manana zavatra hivelomana izy ireo tany anaty ala[15]. Tamin' ireo Malagasy maty dia anarivony no novonoin' ny mpikomy[15], satria anisan' ny mpitandro filaminana na ny fitondran-draharahan' ny fanjanahan-tany … na nampangaina noho ny honohono fotsiny. Anjatony maro tamin' ny tirailleurs senegaley no maty, tahaka izany koa ny voanjo frantsay izay naripaka tamin' ny fomba mahatsiravina[15].
-
Tsangambato any Moramanga -
Pasana any Moramanga -
Pasana any Moramanga
Jereo koa
[hanova | hanova ny fango]Loharano:
[hanova | hanova ny fango]- ↑ Araka ny tatitra tamin'ny taona 1952 dia 5 126 ireo mpikomy novonoina ary 5 390 ny olon-tsotra matin'ny hanoanana sy ny hatsiaka tany anaty ala izay nandositra ny ady nisy teo amin'ny mpikomy sy ny tafika frantsay. Jereo «Comptes rendus», Guerres mondiales et conflits contemporains vol. 3, no 207, 2002, p. 139-147 [vakio an-tranonkala [tahiry]].
- ↑ http://mondediplo.com/1997/03/02madagascar [tahiry].
- ↑ Pdf Archived Novambra 22, 2010 at the Wayback Machine [tahiry] insurrection de Madagascar
- ↑ Fanontaniana napetraka tamin'i Jean Roland Randriamaro, mpahay tantara (tahiry).
- ↑ Séverine Awenengo, Pascale Barthelemy, Charles Tshimanga, « Écrire l'histoire de l'Afrique autrement », Cahier no 22, Collectif, L'Harmattan, septembre 2004.
- ↑ http://www.herodote.net/29_mars_1947-evenement-19470329.php [tahiry].
- ↑ 7,00 7,01 7,02 7,03 7,04 7,05 7,06 7,07 7,08 et 7,09 Caroline Bégaud, Éric Lafon, Tramor Quemeneur, Laure Pitt, « Madagascar fiche 55, L'insurrection » [tahiry], p. 207, 100 fiches d'histoire du XXe siècle, Éditions Bréal, 2004 (ISBN 9782749503417).
- ↑ Guillaume de Fontanges, Les ailes te portent, Nouvelles Éditions Latines, 1999, p. 98.
- ↑ Charles Janier, Dictionnaire Opex: Opérations extérieures de l’armée française depuis 1945, Éditions SPE Barthélémy, mai 2015, 105 p. (ISBN 979-1094311059), p. 5.
- ↑ biographie [tahiry] sur www.assemblee-nationale.fr.
- ↑ biographie [tahiry] sur www.assemblee-nationale.fr.
- ↑ Leymarie, Philippe (March 1997). "Deafening silence on a horrifying repression". Le Monde Diplomatique. Retrieved 13 December 2013.
- ↑ 13,0 13,1 13,2 et 13,3 Michelle Zancarini-Fournel, Les luttes et les rêves : Une histoire populaire de la France de 1685 à nos jours, Paris, Éditions La Découverte, 2016, 995 p. (ISBN 9782355220883), chap. 15 (« Années noires, années rouges (1939-1948) »), p. 700.
- ↑ Jean Fremigacci, «L'anticolonialisme (cinquante ans après)», Afrique & histoire vol. 1, no 1, 2003, p. 245-267 [vakio an-tranonkala [tahiry]].
- ↑ 15,0 15,1 15,2 et 15,3 Véronique Bonnet, Conflits de Mémoire, Karthala éditions, 2004 (ISBN 9782845865341).