Ady Israeliana-Palestiniana
Ny Ady Israeliana-Palestiniana na Ady Israelô-Palestiniana dia ady ara-tafika sy ara-pôlitika mitohy momba ny tany sy ny fizakan-tena ao anatin' ny fizaràn-tanin' i Palestina notantanan' ny Britanika teo aloha. Ny lafiny manan-danja izay miteraka ny fifandonana dia ahitana ny fibodoan' ny Israeliana an' i Jôrdania Andrefana sy ny Salavantanin' i Gaza, ary ny satan' i Jerosalema, ny tany onenan' ny voanjo israeliana, ny sisintany, ny fiarovana, ny zo momba ny rano, ny lalàna mifehy ny pasipaoro, ny fahalalahan' ny fivezivezen' ny Palestiniana, ary ny zo ahafahan' ny Palestiniana miverina.
.png)
Ny ady dia niainga tamin' ny fisandratan' ny ziônisma tany Eorôpa sy ny fahatongavan' ny voanjo jiosy voalohany tany Palestina teo ambany fifehezan' ny Ôtômana tamin' ny taona 1882. Nanomboka nitombo ny fanoheran' ny Arabo ny ziônisma teo an-toerana, indrindra noho ny tahotra ny fikisahan' ny fizaràn-tany sy ny fandroahana. Ny hetsika ziônista dia nahazo ny fanohanan' ny fahefana imperialy tamin' ny Fanambaràna Balfour 1917 navoakan' i Britanika, izay nampanantena fa hanohana ny fananganana "tanindrazana jiosy" ao Palestina. Taorian' ny fibodoan' ny Britanika ny faritra ôtômana teo aloha nandritra ny Ady Lehibe I, dia teo ambany faniraham-panapahana britanika i Palestina. Ny fitomboan' ny fifindrà-monina jiosy dia nitarika disadisa teo amin' ny Jiosy sy ny Arabo izay nitombo ka lasa fifanandrinana eo amin' ny vahoaka roa tonta. Tamin' ny taona 1936 dia nipoaka ny fikomiana arabo izay nitaky fahaleovan-tena sy fampitsaharana ny fanohanan' ny Britanika ny ziônisma, izay nosakanan' ny Britanika. Tamin' ny farany, ny fifanandrinana dia nahatonga ny Firenena Mikambana hanao drafitra fitsinjarana tamin' ny taona 1947, izany dia niteraka ady an-trano.
Nandritra ny ady tany Palestina tamin' ny taona 1948 dia maherin' ny antsasaky ny mponina arabo palestiniana no nandositra na noroahin' ny tafika israeliana. Tamin' ny fiafaran' ny ady dia niorina tamin' ny ampahany be amin' ny fizaràn-tanin' i Palestina notantanin' ny Britanika teo aloha i Israely, ary ny Salavantanin' i Gaza sy i Jôrdania Andrefana dia nofehezin' i Ejipta sy Jôrdania. Nanomboka tamin' ny Ady Enina Andro tamin' ny taona 1967 dia nibodo an' i Jôrdania Andrefana sy ny Salavantabnin' i Gaza i Israely, ireo dia fantatra amin' ny anarana hoe fizaràn-tany palestiniana voabodo. Fitroarana palestiniana roa nanohitra an' i Israely sy ny fibodoana ataony no nipoaka tamin' ny taona 1987 sy 2000, dia ny intifada voalohany sy faharoa. Ny fibodoan' i Israely, izay heverina ho fibodoana ara-miaramila naharitra indrindra teo amin' ny tantara môderina, dia fotoana nanangana toeram-ponenana voanjo tsy ara-dalàna, ka namorona rafitra misy fanavakavahana ny Palestiniana teo ambany fifehezany, antsoina hoe fanavakavahana israeliana (anglisy: Israeli apartheid). Nanameloka an' i Israely ny fianakaviambe iraisam-pirenena noho ny fanitsakitsahana ny zo maha olombelona ny Palestiniana.
Ny fianakaviambe iraisam-pirenena, ankoatra an' i Etazonia sy i Israely, dia niray hevitra nanomboka tamin' ny taompolo 1980 momba ny famahana ny fifandirana mifototra amin' ny fananganana fanjakana roa eo amin' ny sisintany nofaritana tamin' ny taona 1967 sy fanapahan-kevitra ara-drariny ho an' ny mpitsoa-ponenana palestiniana. Aleon' i Etazonia sy i Israely kosa ny fifampiraharahana eo amin' ny roa tonta fa tsy ny famahana ny disadisa mifototra amin' ny lalàna iraisam-pirenena. Tao anatin' ny taona vitsivitsy izay dia nihena ny fanohanana ny vahaolana managana fanjakana roa, ny pôlitikan' i Israely amin' izany dia maneho fahalianana amin' ny fitazomana ny fibodoana fa tsy mitady vahaolana maharitra amin' ny ady. Tamin' ny taona 2007 dia nanamafy ny fanaovana ankivy ny Salavantanin' i Gaza i Israely ary nanambara amin' ny fomba ôfisialy ny pôlitikany momba ny fanokana-monina an' i Jôrdania Andrefana. Nanomboka teo dia nadrafitra ny fifandraisany amin' i Gaza araka ny lalàn' ny ady i Israely fa tsy amin' ny maha firenena mpibodo azy. Tamin' ny volana Jolay 2024 dia nolavin' ny Fitsarana Iraisam-Pirenena izany hevitra izany, ka nanapa-kevitra fa ny fizaràn-tany palestiniana rehetra dia mamorona vondrona pôlitika iray ary ilaza fa mbola manohy mibodo an-tsokosoko an' i Jôrdania Andrefana sy ny Salavantanin' i Gaza i Israely. 0Nanapa-kevitra ihany koa ity fitsarana ity fa manitsakitsaka ny "Fifanarahana iraisam-pirenena momba ny fanafoanana ny endrika fanavakavahana ara-pirazanana rehetra" (anglisy: International Convention on the Elimination of All Forms of Racial Discrimination) ny pôlitika israeliana. Nanomboka tamin' ny taona 2006 dia ady dimy no nifanandreman' ny Hamas sy i Israely, izay nanomboka tamin' ny 2023 ny farany izay mbola mitohy.