Afrika Atsimo
| Republic of South Africa ((en)) | |||||
| Republiek van Suid-Afrika af | |||||
| IRiphabliki yaseMzantsi Afrika xh | |||||
| IRiphabliki yaseNingizimu Afrika zu | |||||
| IRiphabliki yeSewula Afrika nbl | |||||
| Repoblikan' i Afrika Atsimo ((mg)) | |||||
| |||||
| Teny filamatra : « !ke e: ǀxarra ǁke » (ǀXam) | |||||
| |||||
| Teny ofisialy | fiteny afrikaans, fiteny anglisy, fiteny ndebele (isindebele), fiteny xhosa (isixhosa), fiteny zulu (isizulu), fiteny sotho avaratra (sepedi), fiteny sothodu atsimo (sesotho), fiteny tswana (setswana), fiteny siswati (siSwati), fiteny venda venda (tshivenda), fiteny tsonga (xitsonga). | ||||
| Renivohitra | Pretoria | ||||
| Tanana lehibe indrindra | Johannesburg | ||||
| Fitondrana sy governemanta - Filohan'i Afrika Atsimo |
Repoblika Cyril Ramaphosa | ||||
| Velarantany - Tontaliny - Rano (%) |
faha 25 1 219 912 km² Azo tsy kaontiana | ||||
| Isam-ponina - Tontaliny (2009) - hakitroka |
faha 27 49 052 489 mpo. 40.2 mpo./km² {{{1}}} | ||||
| Anaran'ny mponina | Afrikanina | ||||
| IDH (2006) | 0.670 (moyen) 125[1] | ||||
| Sandam-bola | Rand (ZAR)
| ||||
| Faritr'ora | UTC +2 | ||||
| Hiram-pirenena | Nkosi Sikelel'iAfrika/Die Stem | ||||
| Valan-tsehatra internet | |||||
| Antso an-tariby |
+27
| ||||
.svg)
I Afrika Atsimo dia firenena ao amin' ny faritra atsimo amin' i Afrika, manana velarany mirefy 1 219 090 km². Mamaritra azy avy ao avaratra i Namibia, i Bôtsoana, i Zimbaboe, i Môzambika ary i Esoatiny, ao atsinanana ny Ranomasimbe Indiana, ao andrefana ny Ranomasimbe Atlantika. I Lesôtô indray dia firenena rakotra tanteraka ao anatin' i Afrika Atsimo. Niisa 48,7 tapitrisa eo ho eo ny mponina ao araka ny fanisam-bahoaka tamin' ny taona 2008 fa lasa 57,72 tapitrisa izany tamin' ny taona 2018. Atao hoe Afrikana Tatsimo ny vahoakan' io firenena io.
Be harena an-kibon' ny tany i Afrika Atsimo (volamena, diamondra sns.), ireo harena ireo no anisan' ny mahatonga azy ho firenena matanjaka indrindra ao Afrika.
Ilay mpandeha an-tsambo atao hoe Vasco de Gama no Eorôpeana nahita an' i Afrika Atsimo Voalohany tamin' ny taona 1498. Nozanahin' ny Hôlandey i Afrika Atsimo tamin' ny taonjato faha-17, avy eo nozanahin' ny Britanika nanomboka tamin' ny tana 1795. Taorian' ny adin' ny Boora izay nampifanandrina ny Britanika sy ny Afrikanera (taranaky ny voanjo avy any Hôlandy sy avy any Frantsa), teo anelanelan' ny taona 1899 sy 1902, dia niforona ny Firaisana Afrikana Tatsimo tamin' ny taona 1910. Io no lasa Repoblikan' i Afrika Atsimo tamin' ny taona 1961. Nisongadina teo amin' ny tantaran' i Afrika Atsimo tamin' ny antsasany faharoa amin' ny taonjato faha-20 ny pôlitikan' ny fanavakavaham-bolon-koditra (apartheid). Teo anelanelan' ny taona 1948 sy 1991 dia nitsinjara ho vondrona efatra voasaraka mazava tsara ny vahoaka tao Afrika Atsimo; dia ny mainty hoditra, ny safiotra, ny fotsy hoditra ary ny Aziatika. Tamin' ny fiantombohan' ny taompolo 1960 dia nisy ny fanoherana izany pôlitikan' ny fanavakavaham-bolon-koditra izany ka i Nelson Mandela no nitarika izany. Novotsorana avy tao am-ponja ity mpitari-tolona ity tamin' ny taona 1990 rehefa natao ny fampihavanam-pirenena, ary voafidy ho filohan' i Afrika Atsimo tamin' ny taona 1994.
Jeôgrafia
[hanova | hanova ny fango]Toetany
[hanova | hanova ny fango]
Any amin' ny farany atsimo amin' i kôntinenta afrikanina i Afrika Atsimo. Karazana toetany mediteraneana ny toetaniny manodidina an' i Cap ary toetanin-jana-pehin-tany ny any avaratra sy any antsinanana. Maimaina ny toetany any amin' ny morontsiraka atlantika. Vakivakin' ny tendro Drakensberg ny tapany atsinanan' i Afrika Atsimo.
Faritany
[hanova | hanova ny fango]
Manana faritany sivy i Afrika Atsimo (hatramin' ny taona 1994 ka hatramin' izao). Ity ny lisitra:
- Western Cape, any atsimo-andrefan' i Afrika Atsimo sy ny nosin' i Pince Edouard.
- Northern Cape, any avaratry ny faritan' i Cap taloha
- Eastern Cape
- KwaZulu-Natal : Natal sy Zululand
- Firenena mizaka-tenan' i Orange (Free State)
- North West
- Gauteng:
- Mpumalanga:
- Limpopo: Faritra Transvaal-Avaratra taloha, notononina faritra avaratra tamin' ny 1995 hatramin' ny 2002.
Mponina
[hanova | hanova ny fango]Ankapobeny
[hanova | hanova ny fango]Ny tananan' i Cap (2 984 100 mponina), Durban (2 531 300 mponina), i Johannesburg (1 975 500 ponina) ary i Pretoria (1 473 800 mponina) no tanàna lehibe indrindra any Afrika Atsimo, araka ny faminavinana tamin' ny taona 2004.
Ny mponina afrikana tatsimo dia 59,3 tapitrisa tamin' ny taona 2020; izy no firenena faha-24 be mponina indrindra eran-tany. 61 525 521 ny isan' ny mponina any Afrika Atsimo tamin' ny taona 2023. Tsy mitovy ny fitsinjaran' ny mponina ao amin' ny tanim-pirenena afrikana tatsimo: ny ankamaroan' ny mponina dia mipetraka any amin' ny tapany atsinanan' ilay firenena. I Gauteng no faritra be mponina indrindra, arahin' i KwaZulu-Natal. Ny fahamainan' ny toetany no azo anazavana amin' ny ampahany ny maha ambany ny hakitroky ny mponina ao amin' ny faritra avaratra-andrefana.
Foko ao Afrika Atsimo
[hanova | hanova ny fango]Mizara foko efatra ny vahoaka ao Afrika Atsimo, dia ny Afrikana Tatsimo mainty hoditra, ny Afrikana Tatsimo fotsy hoditra, ny Afrikana Tatsimo safiotra, ary ny Afrikana Tatsimo indiana sy ziatika. Araka ny fanisam-bahoaka tamin' ny taona 2022 dia mainty hoditra ny 81,4 % amin' ny Afrikana Tatsimo, fotsy hoditra ny 7,3 %, safiotra ny 8,2 % ary Indô-Aziatika ny 2,7 %.
Mainty hoditra
[hanova | hanova ny fango]Ny mainty hoditra dia mizara ho foko samihafa, ny lehibe indrindra dia ny Zolo (Zulu) sy ny Kôsa (Xhosa). Mivangongo any amin' ny tapany atsinanan' ily firenena izany, fa vitsy anisa kosa ao amin' ny faritany roan' i Western Cape sy i Northern Cape. Anisan' ity vondrona ity koa ny Bapedy (Sôtô Avaratra), ny Batsoana, ny Ndebele Atsimo, ny Basôtô (Sôtô Atsimo), ny Venda, ny Tsônga ary ny Soazy na Soaty, izay samy miteny amin' ny fiteny banto atsimo ny ankamaroany.
Fotsy hoditra
[hanova | hanova ny fango]Amin' ny mponina fotsy hoditra ao amin' ilay firenena, ny Afrikanera (na Boora), izay tranainy indrindra, dia 60 % amin' ny fotsy hoditra ao amin' ilay firenena. Avy any Nederlandy na Eorôpa Avaratra ny razamben' ireo Afrikanera ireo. Ny ampahany manan-danja dia ny Hogenôta (huguenot) frantsay izay nanorim-ponenana tao amin' ny Cape Colony nandritra ny Adim-Pivavahana tany Frantsa (ireto farany ireto anefa dia anisan' ny Afrikanera; tombanana fa ny 25 % amin' ny anaram-pianakaviana afrikanera dia avy amin' ny fiaviana frantsay). Ny fotsy hoditra hafa (40 %) dia manam-piaviana britanika sy pôrtogey ary alemana.
Olana ara-tsôsialy
[hanova | hanova ny fango]Araka ny tatitra nataon' ny South African Institute of Race Relations (SAIRR) dia fotsy hoditra manodidina ny 900 000, na ny ampahenin' ny mponina, no nandao an' ilay firenena nanomboka tamin' ny taona 1994. Ireo fialana goavana ireo, indrindra fa ny tanora afrikana tatsimo be diplôma, dia nomelohin' ny mpanohitra izay namely ny African National Congress (ANC) noho ireny fiaingana be loatra ireny. Na izany aza dia nisy tranga vaovao tsikaritra, ny "revôlisiônan' ny fiverenana an-tanindrazana".
Maro amin' ny ankizy avy any ambanivohitra no tsy manana kara-panondro na kopia nahaterahana, izay lafo loatra indraindray ho an' ny ray aman-dreny. Ny fikambanana tsy miankina amina governemanta Scalabrini Center dia manombana fa ny 40 % amin' ireo ankizy ireo dia mijanona ivelan' ny rafi-pampianarana.
Fiteny
[hanova | hanova ny fango]Tsy misy ny fitenin-dreny be mpampiasa indrindra ao Afrika Atsimo. Tamin' ny taona 1910, ny fiteny neerlandey, miaraka amin' ny fiteny anglisy, iray amin' ny fiteny ôfisialy roa neken' ny andrim-panjakana vaovaon' ny Firaisan' i Afrika Atsimo. Tamin' ny volana Mey 1925 dia nasondrotra ho fiteny ôfisialy ny fiteny afrikansa ho solon' ny fiteny neerlandey (Union Act No 8 of 1925). Nanatevin-daharana ny Nederlandse Taalunie ("fikambanana ara-piteny neerlndey") i Afrika Atsimo tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-21, nefa olom-pirenena 60 000 ihany no mbola mahay miteny io fiteny io.
Fiteny ôfisialy
[hanova | hanova ny fango]Nanomboka tamin' ny taona 1994 dia fiteny ôfisialy iraika ambin' ny folo (fiteny anglisy, fiteny afrikansa, fiteny zolo, fiteny kôsa, fiteny soaty, fiteny ndebele, fiteny sesôtô, fiteny sepedy, fiteny setsoana, fiteny kitsônga, fiteny tsivenda) no neken' ny lalàm-panorenan' i Afrika Atsimo.
Raha ny marina, ny fiteny zolo no fitenin-dreny be mpampiasa indrindra any amin' ny tokantrano afrikana tatsimo (manodidina ny 1/4 amin' ny mponina), arahin' ny ny fiteny kôsa (17,6 %). Eo amin' ny laharana fahatelo dia ny fiteny afrikansa izay ahitana 14 % mpiteny teratany. Saingy satria ampiasain' ny 30 % mahery amin' ny Afrikana Tatsimo ho fiteny faharoa izy io, ny fiteny afrikansa no fiteny faharoa be mpampiasa indrindra ao amin' ilay firenena. Na izany aza, ny fiteny afrikansa dia mijaly noho ny fifaninanana amin' ny fiteny anglisy, izay toa ilaina kokoa sy mijanona ho fitenin' ny raharaham-barotra sy ny fifandraisana.
Fiteny anglisy
[hanova | hanova ny fango]Amin' ny ankapobeny, ny fiteny anglisy dia mandroso amin' ny sehatra rehetra ary indrindra eo amin' ny tanora nahita fianarana, maro amin' izy ireo no mitaky fianarana ambony amin' ity fiteny ity, ary noho izany dia heverina ho fiteny ifaneraseran' ny tsy mitovy fiteny. Nandritra ny vanim-potoanan' ny Apartheid, ny fiteny anglisy dia noheverina ho fitenin' ny fahafahana, natao hifandraisana amin'ny tontolo ivelany. Raha ny fiteny anglisy no voalohany amin' ny fiteny faharoa ary ny 85 % amin' ny mponina ao amin' ilay firenena no miteny azy (anisan' izany ny 90 % amin' ny fotsy hoditra) na manana fahalalana momba azy io, dia tena fitenin-dreny ho an' ny olom-pirenena vitsivitsy latsaky ny 5 tapitrisa any Afrika Atsimo izy. Mbola tsy hain' ny any amin' ny faritra ambanivohitra na eo amin' ny zokiolona sy olona ao amin' ny fokom-pirenena mitoka-monina ny fiteny anglisy.
Tamin' ny taona 2020, ny fiteny anglisy no fitenin-dreny ho an' ny 10 % amin' ny Afrikana Tatsimo, ary fiteny faharoa ho an' ny 85 % amin' ny Afrikana Tatsimo. Noho izany, ny 95 % amin' ny Afrikana Tatsimo (2020) dia miteny anglisy tsara, na manana fahalalana bebe kokoa momba ity fiteny ity. Matetika, ny tsy mbola tsara ny fitenenana ny fiteny anglisy, indrindra fa eo amin' mainty hoditra ao amin' ny sarangan' ny mpiasa, na mpiasa izay niditra amin' ny sehatry ny asa fony mbola tanora. Ny 5 % amin' ny Afrikana Tatsimo kosa dia tsy miteny anglisy, matetika ny mainty hoditra na ny Afrikanera be taona, na ny mainty hoditra lavitra ny tanàn-dehibe, na ny mpifindra monina (Angôley, Môzambikana, sns.). Noho ny fidirana an-tsekoly tsy maintsy atao, ny fiteny anglisy dia tokony hotenenin' ny 98 % farafahakeliny amin' ny mponina amin' ny taona 2050, saingy amin' ny lenta samihafa.
Fiteny hafa
[hanova | hanova ny fango]Araka ny andininy faha-6 amin' ny lalàm-panorenan' i Afrika Atsimo tamin' ny taona 1996, ny fanjakana sy ny faritany dia tsy maintsy mampiroborobo ny fiteny ampiasain' ny vondrom-piarahamonina samihafa monina ao amin' ny firenena ihany koa; ny lehibe amin' ireo fiteny ireo dia ny fiteny alemàna, ny fiteny grika, ny fiteny gojaraty, ny fiteny hindy, ny fiteny pôrtogey, ny fiteny tamoly, ny fiteny telogo, ny fiteny ordo, ny fiteny arabo, ny fiteny hebreo, ary ny fiteny sanskrity.
Fivavahana
[hanova | hanova ny fango]Ao Afrika Atsimo, araka ny fanisam-bahoaka tamin' ny taona 2001, dia 79,7 % amin' ny mponina no Kristiana. Prôtestanta ny ankamaroan' ny Kristiana. Ny 7,1 % amin' ny mponina ihany no katôlika. Amin' ny fiangonana prôtestanta, dia singanina manokana ny Zion Christian Church ("Fiangonana Kristiana Ziôna") izay manana 11,1 % amin' ny mpino, ny fiangonana pentekôtista misy 8,2 %, ny fiangonana metôdista misy ny 6,8 % amin' ny mponina, ny fiangonana nohavaozina Nederduitse Gereformeerde Kerk "Fiangonana Nohavaozina Hôlandey" misy ny 6,7 % amin' ny mponina, ny Fiangonana anglikana misy 3,8 % amin' ny mponina.
Misy fiangonana kristiana afrikanina tatsimo maromaro ary efa ho 85 % amin' ny mponina dia mpikambana amin' ny fiangonana iray. Misy Mozilmana manodidina ny 1,5 % ihany koa ilay firenena, matetika Indiana na olona avy any Indônezia, 1,3 % ny Hindo ary 0,2 % ny Jiosy, izany hoe olona 140 000). Marihina koa ny fisian' ny vondrom-piarahamonina bodista madinidinika, ny Zôrôastriana sy ny Bahay, ary ny sekta samihafa. Ny 15,1 % amin' ny mponina dia tsy manana fivavahana, ny 2,3 % manaraka hetsika ara-pivavahana hafa ary ny 1,4 % tsy namaly nandritra ny fanisam-bahoaka. Mahatratra 0,28 ny manaraka ny fivavahan-drazana.
Jereo koa
[hanova | hanova ny fango]Firenena ao Afrika:
- Afrika Atsimo - Alzeria - Angôla - Benîno - Borkina Fasô - Borondy - Bôtsoana - Ejipta - Eritrea - Esoatiny (Soazilandy taloha) - Etiôpia - Gabôna - Gambia - Ganà - Ginea - Ginea Bisao - Ginea Ekoatôrialy - Jibotỳ - Kamerona - Kapvera - Kenia - Kômôro - Kôtidivoara - Lezôtô - Liberia - Libia - Madagasikara - Malaoy - Malỳ - Maorisy - Maoritania - Marôka - Môzambika - Namibia - Nizera - Nizerià - Oganda - Repoblika Arabo Saharaoy Demôkratika - Repoblika Demôkratikan' i Kôngô - Repoblikan' i Afrika Afovoany - Repoblikan' i Kôngô - Roanda - Saô Tôme e Prinsipe - Seisely - Senegaly - Siera Leôna - Sodàna - Sodàna Atsimo - Sômalia - Sômalilandy - Tanzania - Tôgô - Tonizia - Tsady - Zambia - Zimbaboe
Foko ao Afrika Atsimo: Lemba (vahoaka)
Kôntinenta eto an-tany
Momba an' i Afrika Atsimo
- Tantaran' i Afrika Atsimo
- Jeôgrafian' i Afrika Atsimo
- Kolontsaina ao Afrika Atsimo
- Toekaren' i Afrika Atsimo
- Fiteny ao Afrika Atsimo
- Vahoaka ao Afrika Atsimo