Demôkrasia

Avy amin'i Wikipedia
(tonga teto avy amin'ny Demokrasia)
Sarin' i Nelson Mandela nandatsa-bato tamin' ny fifidianana tamin' ny taona 1994. Sambany i Mandela no nandray anjara amin' ny fifidianana teo amin' ny fiainany. Ity sary ity dia nalaina tao amin' ny Ohlange School, any Inanda, any Durban ao Afrika Atsimo.

Ny demôkrasia dia karazana fitondram-panjakana ahitana rafitra ahafahan' ny vahoaka manapa-kevitra momba ny fomba tokony hitondrana ny vondrom-bahoaka na ny firenena na ny fikambanam-pirenena misy azy. Avy amin' ny teny grika hoe δημοκρατία / dēmokratía, izay midika hoe "fanjakan' ny vahoaka" na "fitondram-bahoaka" ny teny hoe demôkrasia.

Ny karazana demôkrasia mahazatra dia ny demôkrasia amin' ny alalan' ny solontena (mpitondra fanjakana) izay fidin' ny olom-pirenena, mba hanapa-kevitra mikasika ny lalàna. Atao isaky ny taona vitsivitsy ny fifidianana ny solontena. Amin' izany fotoana izany dia izay mahazo vato be indrindra no mandresy ary lany hamita ny andraikitra ankinina aminy, mandra-pahatongan' ny fifidianana manaraka.

Ampahany manan-danja ao amin' ny demôkrasian-tsolontena ny antoko pôlitika. Mpikambana ao amina antoko pôlitika na ao amina fikambanana iombonan' ny mpanao pôlitika mitovy hevitra momba ny zavatra tokony hatao ny mpanao pôlitika. Noho izany, eo amin' ny fifidianana dia olona iray fotsiny no fidin' ny olom-pirenena, ny antoko pôlitika misy azy koa. Manao fanamafisana ny demôkrasia matetika ny fanjakana iray mba hahamarin-toerana ny demôkrasia.

Ny demôkrasia, izay manana ny foto-kevitra hoe "fitondrana vahoaka sy sahanin' ny vahoaka ary ho an' ny vahoaka", ohatra dia lazaina fa "mivantana", rehefa omena andraikitra tokoa ny vahoaka amin' ny fanapahan-kevitra rehetra mifandraika amin' ny vondrom-bahoaka, na "misy solontena", rehefa manolotra an-kalalahana ny fahefana hitondra amin' ny olom-boafidy ny vahoaka. Sady heverina ho soatoavina, mamorona tanjona hotratrarina (fahafahan' ny rehetra tanterahina ao anatin' ny fandaminana iombonana), no ho teknikam-pitondram-panjakana ny demôkrasia izay miseho amin' ny môdely sy endrika maro samihafa.

Tantaran' ny demôkrasia[hanova | hanova ny fango]

Fiandohan' ny demôkrasia[hanova | hanova ny fango]

Ny demôkrasia tamin' ny Andro Taloha[hanova | hanova ny fango]

Niforona tany Atena ny demôkrasia, tany amin’ ny taonjato faha-5 tal. J.K. Tao amin' ny tanàna-fanjakana maro tao Grisia tamin' ny Andro Taloha toa an' i Atena, ny demôkrasia mivantana, izay mifanohitra amin' ny fanamparam-pahefana sy ny fitondran' olom-bitsy, no fomba fitondram-panjakana nety indrindra. Tamin’ izany fotoana izany dia namorona vondrom-piarahamonina ara-pôlitika mizaka tena, atao amin' ny teny grika hoe πόλις / polis, (na civitas amin' ny teny latina) ny tanànan' i Atena, miaraka amin' ny faritra manodidina azy. Mandray anjara amin' ny fitantanana ara-pôlika ny tanànany (afaka miteny sy mandatsa-bato) ny olom-pirenen' i Atena rehetra. Rehefa tafavory ao amin’ ny fivoriambe (atao amin' ny teny grika hoe ἀγορά / Agora) izy ireo dia afaka maneho hevitra sy mandray fanapahan-kevitra. Azon' izy ireo atao ny miditra amin' ny asam-panjakana ary mitovy avokoa izy rehetra eo anatrehan' ny lalàna.

Ny demôkrasia atenianina anefa dia manana ny fetrany: ireo atao hoe olom-pirenena dia ampahany kely amin' ny mponina. Raha te ho olom-pirenena tokoa, dia tsy maintsy lehilahy, teraka avy amin' ny ray manana zom-pirenena ateniana sy reny atenianina ary nahavita raharaha miaramila. Tsy mandray anjara amin' ny demôkrasia ny vehivavy, ny vahiny (antsoina amin' ny teny grika hoe μέτοικος / métoïkos,) ary ny andevo (izay eo anelanelan' ny ampahatelony sy antsasaky ny isan' ny mponina).

Na dia tsy mifanaraka amin' ny fiheverana ny demôkrasia ankehitriny aza ny demôkrasia ateniana dia anisan' ny lova sarobidy novelomin' ny Eorôpeana taonjato maromaro taty aoriana. Manaporofo izany ny rafitranon' ny antenimiera maro ankehitriny, izay mitovy endrika amin’ ny an’ ny tempoly grika.

Ny fanomezan-danja ny tsirairay tamin' ny Renaissance[hanova | hanova ny fango]

Nanomboka tamin' ny Andro Antenatenany, ny demôkrasia dia nanjavona teo anoloan' ny fiakaran' ny teôkrasia, izay nahatonga ny fivavahana, izay tsy afa-misaraka amin' ny fomba fijery mametraka ambaratonga teo amin' ny fiarahamonina, ny fototry ny maha ara-dalàna ny fahefana sy ny fandaminana ny fiarahamonina ankapobeny. Ny fahamboniana azon' ny fitondràn' olon-tokana (mônarsia), izay nampitontongana ny fitondran' ny papa, dia tsy nanohintohina ny fiheverana fa ny fisian' ny olona tsirairay ao anatin' ny fiarahamonina dia arakaraka ny toerana omen' ny fahaterahana azy, izany dia lamina mamaritra fa ny fahefana dia ampiharin' ireo izay nateraka sy mahefa ho amin' izany.

Na izany aza, ny fiheverana sasany avy amin' ny kristianisma, toy ny filazana fa mitovy ny olona rehetra eo anatrehan' Andriamanitra, dia nandray anjara tamin' ny famolavolana vaovao ny atao hoe demôkrasia nanomboka tamin' ny faran' ny Andro Antenatenany, mifandray amin' ny fihenan' ny lamina anjakan' ny tompomenakely (feôdalisma), ny fipoiran' ny endrika voalohan' ny kapitalisma, ary ny fananganana madiotanana an-tanàn-dehibe maniry ny handray anjara amin' ny raharaham-panjakana. Anisan' ny nanamafy miandalana ny fanomezan-danja ny olona tsirairay ny vanimpotoan' ny Renaissance izay nanamafy ny amin' ny fizakan-tenan' ny olombelona, ​​izay tsy maintsy raisina ho toy ny fizakan-tena sy fahalalahan' ny fieritreretana sy ho toy ny fizakan-tena manoloana ny fahefana miha laîka hatrany, izay mampametra-panontaniana ny maha ara-drariny azy.

Fahaterahan' ny demôkrasia amin' ny endriny ankehitriny[hanova | hanova ny fango]

Ny Revôlisiôna Anglisy[hanova | hanova ny fango]

Anisan' ireo andrana voalohany nanoherana ny fanjaka-mpanjaka tsy refesi-mandidy ny Revôlisiona Anglisy (voalohany sy faharoa). Ny ady an-trano nitranga tany Angletera tamin' ny taona 1642 ka hatramin' ny 1644 dia nifandonan' ny andriana madinika sy ny madiotanana poritana tamin' ny mpanjaka Charles I, izay nahatonga ny fandroahana azy sy ny famonoana azy tamin'ny farany tamin'ny 1649.

Na izany aza, ny repoblika naorin' i Cromwell, izay nitondra nanomboka tamin' ny taona 1649 ka hatramin' ny 1658, dia saika tsy naitana toetra demôkratika, ary taorian' ny fiverenan' ny fitondrà-mpanjaka tamin' i naha mpajaka an' i Charles II (1660-1685) dia tsy maintsy niandry ny "Revôlisiôna be voninahitra" (anglisy: Glorious Revolution, izany hoe ny Revôlisiôna Anglisy faharoa) tamin' ny taona 1688, voamariky ny fandrafetana ny "Fanambarana ny Zo" (anglisy: Bill of Rights 1689), izay nahitana ny famerana tokoa ny fahefan' ny mpanjaka sy ny fiantohana ny fahalalahan' ny tsirairay ho an' ny olom-pirenena dia nialoha lalana ny demôkrasia amin' ny endriny fantatra ankehitriny. Namolavola tsikelikely ny iray amin' ireo môdely lehibe indrindra i Angletera, dia ny demôkrasia liberaly sy isoloan-tena, nandritra ny taonjato faha-18 sy faha-19.

Ny fandraisana anjaran' ny Taonjaton' ny Fahazavana[hanova | hanova ny fango]

Ny Taonjaton' ny Fahazavana dia nanamarika ny fandalinana momba ny demôkrasia. Nanantitrantitra ny hasarobidin' ny fahalalahan' ny tsirairay ilay filôzôfa anglisy atao hoe John Locke, mpanoratra ny Treatise on Civil Government (1690), dia nanohana ny fitondràm-panjaka manaraka lalàmpanorenana, izay misy andriamanjaka mahazo fahefana avy amin' ny fifanarahana ara-piarahamonina fa tsy zo avy amin' Andriamanitra intsony, dia azo aongana amin' ny alalan' ny fikomiana raha mihoatra ny zo omen' ny lalàna azy.

Nanohy ity fisaintsainana ity i Montesquieu, fisaintsainan a izay tsy manohintohina ny foto-kevitry ny fanjakà-mpanjaka, ka nanontany ny endrika tsy maintsy raisin' ny fahefana mba hiheverana azy ho ara-drariny, nampanao dingana niteraka fiovana lehibe teo amin' ny fisainana ara-pôlitika amin' ny famolavolana ny teorian' ny fisarahan' ny fahefana, izay amerana ny andraikitry ny mpanatanteraka sy ny an' ny mpanao lalàna ary ny an' ny fitsarana mba hisorohana ny fiviliana mankany amin' ny fitondrana tsy refesi-mandidy.

Miala amin' io fomba fijery io i Jean-Jacques Rousseau, dia ny fomba fijery, raha mamaritra fomba vaovao fampiasana ny fahefana, dia manantitrantitra ny fiarovana ny tsirairay amin' ny fomba fijerin' ny liberalisma, mandà ny hanontany ny niandohan' ny fahefana, ary noho izany dia mandà ny fomba fijery momba ny demôkrasia mivantana. I i Jean-Jacques Rousseau mantsy dia manao ny endriky ny vondrom-bahoaka ara-pôlitika rehetra ho vokatry ny fifanarahana ara-piarahamonina, izay ananan' ny olom-pirenena tsirairay (izay manaiky ny finiavana ankapobeny miseho amin' ny alalan' ny fiarahamonina iray manontolo) fahalalahana bebe kokoa raha mitaha amin' izy nitoka-monina eo anatrehan' ny fahefan' ny olona tokana, sy fahasambarana bebe kokoa satria ny vondrom-bahoaka dia tsy maintsy mampiroborobo ny fahasambaran' ny maro indrindra.

Io fiheverana io, izay manome laharam-pahamehana ny daholobe fa tsy ny isam-batan' olona, ​​dia anisan' ireo loharanon' ny hevitra môderina momba ny demôkrasia, saingy matetika izy io no nifanohitra tamin' ny demôkrasia isoloan-tena sy liberaly araka ny namaritan' ny revôlisiôna amerikana sy frantsay azy.

Ady ho an' ny fahaleovan-tenan' i Etazonia[hanova | hanova ny fango]

Teraka avy amin' ny fanirian' ny zanatany amerikana ny ho afaka amin' ny fanjakazakan' ny Britanika ny Adim-pahaleovantena amerikana no niandohan' ny namoronana an' i Etazonia. Miorina amin' ny Fanambaràna ny fahaleovantena tamin' ny taona 1776 nosoratan' i Thomas Jefferson ny Lalàmpanorenan' ny taona 1787, izay mampifanaraka ny faniriam-pizakan-tenan' ny fanjaka rehetra malotona an' i Etazonia, sy ny filana foibe mampiray, dia mamaritra ny endriky ny demôkrasia isoloan-tena mitsinjo ny fiantohana ny fahafahan' ny tsirairay.

Ny revôlisiôna frantsay[hanova | hanova ny fango]

Tsy isalasalana fa ny Revôlisiôna Frantsay izay nisy fiantraikany lehibe indrindra tamin' ny fananganana ny demôkrasia amin' ny endriny ankehitriny, noho ny toetrany mahery vaika sy noho ny akony tany Eorôpa. Eny tokoa, ny maha-zava-dehibe ny Revôlisiôna Frantsay dia tsy miankina loatra amin' ny fiovan' ny fitondrana tampoka, satria i Frantsa, taty aoriana, dia niaina endrika fitondrà-mpanjaka tsy refesi-mandidy tamin' ny taonjato faha-19, fa amin' ny fanamafisana fitsipika fototra maromaro izay mahazo tsikelikely sehatra maneran-tany.

Vokatry ny Fanambaràna ny Zon' Olombelona nolanina tamin' ny taona 1789 ny fanokanana ny fahalalahan' ny daholobe isan-karazany (fiarovana ny tsirairay, fahalalahan' ny fiheverana, fahalalahana maneho hevitra, fahalalahana mivezivezy) dia namariparitra mazava tsara ny idealin' ny fiarahamonina demôkratika, na inona na inona karazana fitondrana ara-pôlitika izay isehoany.

Karazana demôkrasia[hanova | hanova ny fango]

Maro ny karazana demôkrasia, fa misy endrika fototra roa. Ireo endrika roa ireo dia mikasika ny fomba fanatanterahana ny sitrapon' ny olom-pirenena rehetra. Ny demôkrasia mivantana dia demôkrasia andraisan' ny olom-pirenena rehetra anjara amin' ny fanapahan-kevitra pôlitika. Amin' ny demôkrasia môderina (demôkrasian-tsolontena) dia omena olona vitsy ny fahefana. Ny rafitra mitovitony izay mampikambana ampahan-demôkrasia amin' ny Sharia (silamo) dia antsoina hoe "islamôkrasia".

Tondro[hanova | hanova ny fango]

Sarintany maneho ny tondron' ny demôkrasia navoakan' ny Economist Intelligence Unit tamin' ny taona 2022: arakaraka ny maha-maitso ny firenena no iheverana azy ho demôkratika kokoa.

Tsy misy fomba famaritana ny demôkrasia iaraha-manaiky, fa ny tondro tena ilaina dia ny fitovian-jo sy ny fahafahana ara-pôlitika ary ny fanjakana tan-dalàna. Ireo fototra ireo dia hita taratra amin' ny hoe "samy mitovy zo eo anatrehan' ny lalàna ny olom-pirenena rehetra". Ao amin' ny demôkrasian-tsolontena dia mitovy lanja avokoa ny vato alatsaka, tsy misy famerana diso tafahoatra amin' ny olona izay te ho solontena, ary koa ny fahafahan' ny olom-pirenena hanana zo dia arovan' ny lalàmpanorenana.

Ny fanjakan' ny maro anisa indrindra ihany koa dia anisan' ny tondron' ny demôkrasia. Izany anefa dia mahatonga ny antoko pôlitika madinika ho voagejan' ny "antoko pôlitika lehibe", rehefa tsy misy ny fiarovana ny zon' olon-tokana na na ny zon' ny fikambanan' olona.

Jereo koa[hanova | hanova ny fango]