Asanty (vahoaka)
Ny Asanty na Asante dia vahoakan' i Afrika Andrefana monina ao Ganà. Ao amin' ny vondrona Akàna izy ireo ary anisan' ny tena maro anisa sady mizarazara ho zana-bondrona maro. Miteny toỳ (twi) izy ireo, fiteny ao amin' ny fianakaviam-piteny akàna ao amin' ny vondrom-piteny koà (kwa).
Tantara
[hanova | hanova ny fango]Vitsy mponina ny ala tao Côte de l'Or (anglisy: Gold Coast) tamin' ny fotoana niorenan' ny Fanjakana Bônô (Bono), tany atsimon' ny ony Vôlta Minty, tamin' ny faran' ny taonjato faha-13. Ny Fanjakan' ny Abrôna (Abron) kosa dia niorina tamin' ny taonjato faha-15 tany andrefana, avy eo dia nanorim-ponenana tany avaratra atsinanana ny ny Gônja, tamin' ny taonjato faha-16. Ireo fanjakana naty hivoka ireo dia mpanelanelana teo amin' ny Sodaney amin' ny raharaham-barotra volamena sy kôlà.
Nifindra tany amin' ny morontsiraka avy any Bônô ny Fanty. Hitan' izy ireo tany atsimo ny Fanjakan' ny Denkiira. Tamin' ny taonjato faha-18 dia nanandrana nampiditra an' ireo mponina ireo sy ny mponina teo akaiky ho feheziny ny Fanty. Nisy foiben-toerana niforona tao amin' ny faritr' i Kumasi manodidina ny lehibe mpifehy antsoina hoe Osai Tutu (1695-1731), sady mpanorina ny Fiombonamben' ny Fanjakana Asanty.
Niorina amin' ny fianakaviana manara-dreny ny fandaminana ara-piarahamonina. Avy amin' ny torohevitry ny mpanjakavavy reny no anendrena ny mpanjaka. Nanana ny seza fiandrianany volamena, izay maneho ny fanahin' ny firenena (sunsum), ny lehibe mpifehy ilay fikambanambe. Ny mpifidy no manendry na manongana ny lehiben' ilay fiombonambe. Noravan' ity fiombonambe ity ny tanànan' i Bono-Mansu mpifaninana aminy ary nahatratra hatrany amin' ny morontsiraka ny fandresena nifanesy azony.
Nifehy tsikelikely ireo fanjakana fanty kely ireo ny Britanika. Azon’ ny Britanika ny tanànan' i Kumasi tamin' ny taona 1874 nefa votsotra indray tamin' ny taona 1896. Tamin' ny farany dia natao sesitany ny mpanjaka Prempeh. Afaka niitatra nianavaratra ny zanatany Gold Coast avy eo. Izany zava-nitranga izany no nahatonga ny fifindrà-monin' ny fiombonan-tanàna maro niankandrefana, izay namorona ny fianakaviana Agny sy Baole, tao Kôtidivoara taorian' izay, izay teo ambany fitarihan' ny mpanjakavavy Poku, andriambavy asanty. Niorim-ponenana tamin' ny riakasia izy ireo ary nivelona amin' ny fivarotana volamena sy kôlà ary andevo.
Kolontsaina
[hanova | hanova ny fango]Zavakanto
[hanova | hanova ny fango]
Fantatra eran-tany ny asa tananana, ny firavaka volamena, ny vatomizana vita amin' ny laiton fandanjana volamena, ny akanjo landy, ny seza ary ny sarivongana (vita amin' ny hazo sy amin' ny alimo) amboarin' izy ireo.
Fiteny
[hanova | hanova ny fango]Ny fintenim-paritry ny fiteny toỳ no fitenin' ny Asanty, izay fiteny ôfisialin' ny Faritr' i Ashanti sady fiteny fototra ampiasaina ao Asante sy ampiasain' ny vahoaka Asanty maherin' ny 9 tapitrisa ho fiteny voalohany na faharoa.
Finoana
[hanova | hanova ny fango]Ny Asanty dia manaraka ny fivavahana akàna sy ny fivavahana asanty (fivavahana nentim-paharazana izay toa mihamaty, izay tsy velona raha tsy amin' ny fotoan-dehibe manokana — kanefa dia mandalo fifohazana maneran-tany any amin' ireo Asanty am-pielezana). Misy koa ireo izay manaraka ny kristianisma (Katôlika rômanina sy Prôtestanta) ary ny fivavahana silamo.
Ny Asanty dia nandray ny fivavahana silamon' i Afrika Avaratra tao anatin' ny fomban-drazana mitoky amin' ny ody (talismana), manao ody ampiasana ny famakiana sy fanoratana andalana ao amin' ny Kor'any, mampiasa ny anaran' ireo anjely arabo na jiny. Apetraka eny an-joron-trano na alona anaty rano ny ody mba hahazoana tambavy hosotroina sy hisasana ka heverina fa manana toetra mandroaka fanahy ratsy izany.
Ny pretra asanty dia saika heverina ho andriamanitra avokoa sady mifandray maharitra amin' ny any an-koatra izay ipoiran' ny hafatry ny andriamanitra izay azon' ireo pretra ireo vakina avy hatrany. Mino ny Asanty fa misy fanahy fito mifanitsy amin' ny andro fito ao amin' ny herinandro. Noho izany dia omena ny anaran' ny andro nahaterahany ny zaza vao teraka. Mino ny fiverenan' ny maty ho nofo indray ny Asanty: miverina any amin' ny Mpahary ny fanahy fa ny foto-javatra lahy kosa mitoetra ao amin' ny razana ary ny fatoran' ny "ra" dia miampita amin' ny alalan' ny kibon-dreny. Ny zaza dia mety ho lasa olona mitovy tanteraka amin' ny olona efa maty iray nefa tsy tena izy raha ampitahaina amin' ilay olona efa maty (matetika ilay zaza no mitondra ny anarana sy ny fanampin' anaran' ny maty).