Ambohidrabiby
Ambohidrabiby dia tanàna miorina eo antampon'ny tendrombohitra ny vohitr'Ambohidrabiby. Ara-panjakana, ao anatin'ny Kaominina Ambohidrabiby, distrika Avaradrano, faritra Analamanga ary faritanin'Antananarivo io tanàna io. Tao anatin'ny Kaominina Talata Volonondry izy talohan'ny volana aprily 2015. Ireo tendrombohitra manodidina azy dia Ambohimanga no eroa ampita andrefany, Ambohitrandriananahary no eroa ampita avaratra antsinanany, Ilafy sy Antananarivo no eroa ampita atsimony. Raha mitaha amin'ireo tendrombohitra 12 masina ao Imerina kosa dia Ambohidrabiby no eo amin'ny zoro avaratra-antsinanana. Raha ho any Ambohidrabiby dia eo amin'ny PK 22 Km mahery manaraka ny lalampirenena faha-3 mihazo an'Anjozorobe no misy azy ary eo amin'ny tobin'ny fiaram-pitaterana Ambodivona, fiara mankeny Talata Volonondry no raisina.
Ny anaram-bohitra
Araka ny angano
Araka ny lovantsofina dia nisy biby natahoran’ny olona ny vohitra toy ny fananimpitoloha izay nihodidina impito ny vohitra ny halavany sy ny songomby mivady ka nataon’ny olona ho "Ambohitrabiby".
Araka ny lovantsofina
Misy kosa anefa no milaza fa Ankotrokotroka no anaran’ny vohitra tany amboalohany ka Andriandroka, mpanjaka vazimba nalaza tamin’ny filalaovana varatra sy ny vahoakany no nonina teo. Ary misy milaza fa nonina teo ireo Vazimba manendy alohan’ny nifindrany monina tany Anosivola.
Araka ny lovantsofina, ny voalohan’ny taonjato faha-16 anefa dia nisy mpanjaka arabo nantsoina hoe Habib (nogasiana ho Rabiby) rehefa vaky sambo tao amorontsiraka avaratra-antsinanan'i Madagasikara dia niakatra taty afovoantany izy sy ireo olom-peheziny ary tonga tao Ambohitsitakatra ao Anjozorobe koa naka vady an'i Ramaintsoakanjo izay zanaka vavin'ny mpanjaka vazimba tao Ambohitsitakatra. Tato aoriana dia niala tao Ambohitsitaka i Rabiby sy ny fianakaviany, ny vahoakany ary ireo angaralahiny koa tonga teo ambany avaratra antsinanan'Ankotrokotroka (anaran'Ambohidrabiby taloha). Tamin'izany dia nisy tanànan'ny Vazimba niorina teo antampon'Ankotrokotroka ary Andriandroka no mpanjaka vazimba teo. Nikasa haka an'Ankotrokotroka i Rabiby koa mialohan'izany dia nanao joro nangataka fitahiana tamin'Andriamanitra teo ambany avaratra antsinan'ny vohitr'Ankotrokotroka (eo amin'ny misy ny tanàna Fonohasina ankehitrio) ny mpanjaka Rabiby araka ny fombafomba nampanaovin'ny ombiasy. Rehefa izany dia nanihiny ny vohitr'Ankotrokotroka koa azony mora foana ary nitsoaka ireo Vazimba nonina teo. Nanan-daza loatra Rabiby ka niova ho Ambohidrabiby ny anaran'ny vohitra Ankotrokotroka. Misy lovatsofina milaza fa izy Rabiby ihany no nanova an'Ankotrokotroka ho Ambohidrabiby anefa misy lovantsofina hafa milaza fa ny mpanjaka Ralambo no nanova ny anarambohitra ho Ambohidrabiby mba ho fahatsiarovana ny raibeny Rabiby.
Rabiby sy Ralambo: mpanjaka nalaza teo Ambohidrabiby
Mpanandro tsy nanampaharoa ny mpanjaka Rabiby ka voatazon’ny ohabolana hoe "Aza milaza mahita volana alohan-dRabiby". Novain-dRabiby ho teny arabo ny anaram-bolana 12 sy ny anaran'andro 7 taty anivon'ny riaka raha tamin'ny teny vazimba sy maley izany, ka izy Rabiby no nampiasa ny teny hoe Alahamady, Adaoro, Alohontsy, Admizana, Alatsinainy, Talata, sns voalohany taty anivon'ny riaka. Ramaitsoakanjo no vadiny izay niterahany an'i Rabefaravolamanjaka vavimatoany sy Randapavola (Imaintsoanala) vaviaivony. Tamin-dRabiby dia fanjakana vazimba sy maley mitsitokotoko maro ny taty anivon’ny riaka. Andriamanelo, mpanjaka maley teo Alasora tamin’ny taona 1540-1575, no nangataka an-dRabefaravolamanjaka ho vadiny saingy nampanambadian-dRabiby an'Andrianamboninolona ity zanany vavimatoa ity satria ny zanak'ireo no nokasainy hampanjakaina, ka i Randapavola no nomeny ho vadin-Andriamanelo. Rabefaravolamanjaka sy Andrianamboninolona dia niteraka ireo Andriandoriamanjaka. Randapavola sy Andriamanelo kosa niteraka an-dRalambo tamin’ny andro vava alahamady rehefa tsy nahazo zaza in’enina izy ireo talohan’izany. Rabefaravolamanjaka dia nonina sy nafenina ao an-tampon'Ambohitrandriananahary, tendrombohitra eroa ampita avaratra antsinanan'Ambohidrabiby satria tsy nety nanaraka an'Andrianamboninolona izy. Natao ho Ambohitrandriananahary no anaran'io vohitra io ho fahatsiarovana ny vohitr'Ambohitrandriananahary eo avaratr'Alasora izay vohitr'Andrianamboninolona.
Ny lazan-dRabiby sy ny vohitr'Ambohidrabiby hono no isan'ny nahatonga an-dRabefaravolamanjaka sy Ralambo (1575-1610) hisafidy hijanona eny Ambohidrabiby. Tsy nijanona tamin’ny rainy teo Alasora mantsy i Ralambo fa nanara-dreny teny Ambohidrabiby izay nofinidiny ho renivohitry ny fanjakany sy hilevenany. Teo Ambohidrabiby i Ralambo sy ireo Andriandoriamanjaka no niara-nitantana ny fanjakana sy namorona ireo soatoavina maro izay lova mipetraka hoan'ny foko sy andriana merina mandrak'ankehitrio toy ny fiantsoana ny tendrombohitra 12 raha hivavaka, ny fandroana, ny teti-razana, ny fihinanana omby, ny fitafiana ny jaky, sns....Tsy nionona tamin’ny fandovàna ny fanjakan-dRabiby raibeny sy Andriamanelo rainy teo Alasora mantsy i Ralambo fa nanohitra sy nandresy ireo foko Ontaiva, sy Antavaratra ary Sakalava tonga nanafika taty anivon’ny riaka. Nohodidinin-dRalambo hady telo sosona Ambohidrabiby hiarovany amin’ny fahavalo, koa Ambohidrabiby no vohitra fahatelo taty anivon’ny riaka nahitana hadivory. Nasiany apombo mirehitra ny hadivory ka maro ireo Antavaratra sy Bezanozano ary Sakalava no maty ka tsy sahy intsony nanarina ary nilamina ny tany nanomboka hatreo. Noreseny koa ireo fanjakana nahaleo tena nanodidina azy toa an’Imerikasinina sy Andrianafovaratra mpanjakany ary ireo Vazimba teo antsinanan’Ambohidrabiby. Tonga fanjakana lehibe voalohany taty anivon’ny riaka ny fanjakan-dRalambo satria voafaritra amin’izany hatrany Ambohimalaza, ka hatrany Ambohimanga, ka hatrany Andringitra, Mansindray, sy Talata Volonondry, ary Alasora ny fanjakany.
Tamin'ny andron'Andriamasinavalona kosa dia nozarainy 4 tamin'ny zanany efa-dahy ny fanjakany koa ny zanany Andrianavalonimerina no nampitoeriny teo Ambohidrabiby. Lasan'ny rahalahiny teroa Ambohimanga anefa ny fanjakan'Andrianavalonimerina koa tsy nahazo nilevina teo Ambohidrabiby i Andrianavalonimerina fa nafenina teo amin'ny rovan'Antananarivo izy. Ny taranak'Andrianavalonimerina koa dia noesorina teo Ambohidrabiby ary tsy nahazo zaratany teo Ambohidrabiby fa nafindran'ny mpanjaka honina ao Andranovelona avaratr'Ambohidrabiby. Koa tsisy taranak'Andrianavalonimerina intsony eo Ambohidrabiby hatramin'izany fa tamin'Andrianampoinimerina vao tafaverina nonina teo Ambohidrabiby i Raketabao zafiafin'Andrianavalonimerina.
Tamin'ny Andrianampoinimerina (1787-1810) dia nametrahany ny vadiny natao hoe Rasendrasoa teo Ambohidrabiby. Ambohidrabiby moa dia menabe fa tsy menakely no tsy vodivona koa tsy tompombodivona no tsy tompomenakely i Rasendrasoa, nefa dia nanana ny lazany koa izy. Raha tsiahivina, rehefa niamboho i Rabodonimerina vadin'ny mpanjaka Andrianampoinimerina dia Rasendrasoa no lasa vadiben' Andrianampoinimerina. Rasendrasoa moa dia zafin'Andriampolofantsy ao Atsomangy. Na dia zanadralambo amin'Andrianjaka aza no firazanan'Andriampolofantsy, nisy tamin'ny terak'Andriampolofantsy kosa no natao ho Andriamasinavalona ny firazanany, isan'ireny ny taranak'Andriamanitrirazaka lahiaivon'Andriampolofantsy nipoiran-dRasendrasoa. Koa Andriamasinavalona fa tsy zanadralambo amin'Andrianjaka akory arak'izany ny firazanan-dRasendrasoa na dia taranak'Andriampolofantsy izy ary avy ao Ambohitsoa no fiaviany. Rapoenty zafin-dRasendrasoa sy Andrianampoinimerina no saika hasandratra ho mpanjakan'i Madagasikara tamin'ny taona 1863. Rabemaso zafin-dRasendrasoa sy Andrianampoinimerina kosa no printsin'Avaradrano sy Marovatana tamin'ny fiafaran'ny fanjakan'andriana teto Madagasikara tamin'ny taona 1895. Mbola ao antampon'Ambohidrabiby mandrak'ankehitrio ny fasana-dRasendrasoa.
Fizaran-tany teo Ambohidrabiby
Rehefa nilamina ny tany dia nalamin-dRalambo ny vohitr’Ambohidrabiby araka ny vintana sy zon’ny tsirairay ka toy izao izany: Tao antampony sy afovoan'Ambohidrabiby ny rova efa-joro voafefy rarivato sy hazo.
Fandaminana ny rova sy ny lapa
Ny vavahadin'ny rova
Vavahady efatra no fidirana ao anaty rova. Amin'ny avaratry ny rova no misy ny vavahady avaratra izay natokana hidirana sy hivoahan'ny mpanjaka sy ny andriana. Amin'ny antsinanan'ny rova ny vavahady antsinana natao hidirana sy hivoahan'ny hova. Amin'ny andrefan'ny rova ny vavahady andrefana natao hampiasain'ny rehetra. Ary eo atsimon'ny rova ny vavahady atsimo natao hidiran'ny mpanompo.
Fandaminana ny anaty rova
Toy izao kosa ny fandaminana ao anaty rova. Eo amin'ny ilany avaratra antsinanana amin'ny toerana avo indrindra ao anaty rova no misy ireo lapa miisa 2 milahatra avaratra sy atsimo dia ny lapa "Fenohasina" an'i Rabiby ary ny lapa "Manjakazafy" ipetrahan'ny mpanjaka sy ireo vadiny. Eo andrefan’ireo lapa ny kianja fikabarian'ny Mpanjaka amin'ny fianakaviany sy ny tandapany sady filanonan'izy ireo toy ny famonoana omby volavita sy fandihizana. Eo andrefan'ny kianja kosa ny fasan'ny mpanjaka Rabiby raibeny sy Ramaintsoakanjo renibeny ary Andriandambotanimanjaka.
Fandaminana ny anatin'ny lapa
Toy izao kosa ny fandaminana anatin'ny lapa Fenohasina sy Manjakazafy: andrin-trano no eo afovoan'ny lapa; amin'ny lafiny avaratra antsinanana mitodika avaratra mianatsimo ny fandrian'ny mpanjaka koa mianavaradoha ny mpanjaka raha mandry ary mianatsimo kosa ny tongony; amin'ny lafiny atsinanana atsimo kosa no misy ireo fitaovana fandrahoantsakafon'ny mpanjaka; amin'ny ilany avaratra andrefana anaty lapa kosa ny antokompatana misy ny akalana sady fisakafoanan'ny mpanjaka sy ny ankohonany; amin'ny lafiny atsimo anaty lapa kosa no fitoeran'ny akoho amamborona sy ny fitaovampiadiana ary fitaovampiasan'ny mpanjaka.
Fizaran-tany
Fizaran-tany teo Ambohidrabiby sy ny manodidina
Toy izao kosa ny fizaran-tany teo Ambohidrabiby sy ny manodidina:
- Ny avaratry ny lapa, ny avaradrova, ny vakikady avaratra ary ny ivelankady avaratra hatrany ambany avaratr'Ambohidrabiby dia zaratany nomen'ny Mpanjaka Ralambo an'ny Andriandoriamanjaka izay zanak'i Rabefaravolamanjaka tamin'Andrianamboninolona no zafin'ny mpanjaka Rabiby, dia ny zanak'amam-paran'Andriandambotanimanjaka 8 mianadahy izany.
- Ny atsimon’ny lapa sy atsimon-drova sy ny ivelan-kady atsimo ary ny ambany atsimon'Ambohidrabiby dia zaratany nomen'ny mpanjaka Ralambo an'Ambodifahitra.
- Ny antsinanan’ny lapa sy atsinanan-drova sy ny ivelan-kady antsinana hatrany ambany antsinanan'Ambohidrabiby dia zaratany nomen'ny mpanjaka Ralambo hoan'ny Zanakarivonivahoaka, ny Andriandapamananihasiny (ao Ikelifaritra sy Ambatomahamanina) ary ny Ambohinanjakana.
- Ny andrefan'ny lapa sy ny andrefan-drova ary ny ivelan-kady andrefana hatrany ambany andrefan'Ambohidrabiby dia zaratany nomen'ny mpanjaka Ralambo hoan'Antokomaro sy Ambohijina. Anefa ny Zanakarivonivahoaka dia mbola nahazo zaratany ao Andohalo amin'ny ambany atsimo andrefan'Ambohidrabiby. Ravoromanga vadikelin'ny mpanjaka Ralambo dia nonina niaraka tamin'ny zanany 3 lahy tao androvan'Ambohidrabiby.
- Tsy nomen'ny mpanjaka Ralambo zaratany teo Ambohidrabiby sy ny manodidina anefa na Ravoromanga sy ny taranany fa Ambohitrolomahitsy no zaratany nomen'ny mpanjaka Ralambo an'ireo zanany telolahy tamin-dRavoromanga mba hiambina ny vavatany any. Satria anefa vady tian'ny mpanjaka Ralambo indrindra Ravoromanga dia teo ambany antsinanan'Ambohidrabiby ao Anjanakarivo andrefana amin'ny zaratanin'ny Zanakarivonivahoaka no nasian'ny mpanjaka Ralambo ny fasan-dRavoromanga. Izany no antony tsy ananan'ny Zanadravoromanga zaratany eo Ambohidrabiby sy ny manodidina.
Ny vavahadin'Ambohidrabiby
Nasian-dRalambo vavahady roa ny vohitr’Ambohidrabiby ka ny avaratra antsinana no natokany ho azy sy ny ankohonany ary ny fananany. Teo no nampidirina ilay jamoka vondraka volavita ka saika tsy omby ilay vavahady kanjo omby ihany ka novaina ho omby ny anarany[1]. Ny vavahady atsimo andrefana kosa dia nataony hoan’ny vahoaka.
Ny toeram-pantsakana
Any ivelan-kady kosa ny fatsakana efatra dia ireto avy izany: ao andohasaha ao ambany avaratra antsinanan'Ambohidrabiby ao Ankasina Andohalambono no fakana ny rano hampiasain'ny mpanjaka sy ny fianakaviany amin'ny fiainany andavanandro (handroana sy hisasana) sy hanahazana ny lamba landy fitafin-dRalambo sy ny ankohonany. Amin'ny tehezana amin'ny lafiny andrefan'Ambohidrabiby ao Andohalo no hakana ny rano hidiovana amin’ny vitan-dratsy sy hisasan'ny vahoaka. Amin'ny anelakela-bohitra ao atsimon'Ambohidrabidrabiby kosa no tsakaina ny rano hampisain'ny vahoaka amin'ny andavanandro toy ny nahandro sy hisasasna. Ao avaratr’Ambohitrakely eroa ambany avaratr'Ambohidrabiby kosa ny fantsakana farany atao hoe Andoharanonandriana ka nisy voarabe naniry teo. Misy zohy maro koa amin'ny atsimo sy antsinanana anaty hadin'Ambohidrabiby izay mivoaka mianatsimo any Ambodifahitra. Ankoatr'izany, teo Andohalo misy fantsakana fidiovana eo anekela-bohitra. Amin'ny lafiny atsimo andrefan'Ambohidrabiby no toerana fikabarian'i Mpanjaka Ralambo amin'ny vahoakany.
Fonenan'ireo zana-dRalambo sy ny vahoakany
Ireo zanaka natera-dRalambo kosa anefa dia nonina teo Ambohidrabiby ihany raha mbola kely saingy rehefa lehibebe dia nomeny zaratany honenana amin'ny vohitra manodidina toa an’Ambohimalaza (Andriantompokoindrindra), Ambohimanga (Andrianjaka), Lazaina, Ambohimanarivo akaikin'ny Talata Volonondry (teo Andriampolofantsy tany amboalohany vao nifindra tao Antsomangy), Manandriana, Masindray, Falimanjaka, Ankorombe akaikin'ny Talata Volonondry (Andriamaneforalambo), Ambohitrolomahitsy (Zanadravoromanga), sns.
Rehefa nilamina tanteraka ny fanjakan-dRalambo vao nidina nanorin-tanàna manodidina an'Ambohidrabiby ny sasany tamin'ny mponin'Ambohidrabiby ka tamin'izany no niorina ny tanàna manodidina an'Ambohidrabiby dia Ambohitrakely ao avaratra; Ampahidralambo sy Fonohasina ao avaratra-antsinanana; Ambodifahitra ao atsimo; Ambatondralambo ao atsimo-andrefana; Anjanakarivo sy Ambatomahamanina ao antsinanana; ary Ambohijina sy Antokomaro ao andrefana.
Ny fandaminana ny fasana
Nanafatra kosa anefa Ralambo fa rehefa miamboho izy dia eo atsimon'ny fasana nanafenana an-dRabiby sy Ramaintsoakanjo ary Andriandambotanimanjaka no hanorenana ny fasany sy ny an'ireo vadiny. Izany fandaminana izany dia maneho, araka ny fomba merina, fa Rabiby sy ireo doriany dia nataon-dRalambo ho ambony firazanana noho Ralambo sy ireo taranany. Ny antony angamba dia noho ny hasin-dRabiby raibeny sy noho ny fifanarahana nisy teo amin-dRabiby sy Andriamanelo momba ny nampanjakana an-dRalambo ary ny amin'ny maha-manara-dreny an-dRalambo teo Ambohidrabiby. Tsy sahy nihoatra an-dRabiby raibeny arak'izany i Ralambo fa nanome hasina azy ho amin'ny avaratra. Nahatakatra ny tantara fonosin'ny filahatry ny fasan-dRabiby sy Ralambo eo Ambohidrabiby ny mpanjaka Andrianampoinimerina ka nanafarany fa eo amin'ny avaratry ny fasan-dRabiby no anorenana ny fasan-dRasendrasoa vadiny sy ireo taranany, koa ao no misy ny fasan-dRasendrasoa.
Koa hatramin'Andrianampoinimerina dia toy izao ny filahatry ny fasana 7 miandalana ao amin'ny rovan'Ambohidrabiby, araka ny filaharany avy avaratra mianatsimo : ny fasan-dRasendrasoa miloloha trano masina (sady misy ireo taranany) no avaratra indrindra, fasana izay tsy azo anafenana Vazaha na Safiotra satria Andrianampoinimerina dia tsy nanaiky ny hidiran'ny Vazaha taty anivon-tany indrindra tamin'ireo tendrombohitra 12 masina. Eo atsimon'ny tranomasin-dRasendrasoa ary mitohoka aminy dia misy ny fasan'i mpanjaka Rabiby. Mitohoka aminy eo atsimony ny fasan-dRamaintsoakanjo. Mitohoka eo atsimony kosa ny fasan'Andriandambotanimanjaka. Eo atsimon'io kosa ny lalan-kely mivoaka amin'ny vavahady andrefan'ny rova. Eo atsimon'ny lalankely, ny fasan'ny mpanjaka Ralambo. Mitohoka amin'io eo atsimo ny fasan-dRatsitohinamanjaka. Ary mitohoka amin'io sy amin'ny atsimo indrindra ny fasan'ny zanaka vavin-dRalambo sy Ratsitohinamanjaka, izay very anarana nefa lazain'ny lovantsofina fa vadin'Andriandambotanimanjaka. Izany fasan'andriana miisa 7 ao Ambohidrabiby izany dia endriky ny fahafenoan'ny hasina sy ny tontolo eo amin'ny vohitr'Ambohidrabiby sy ny fahatanterahana ary ny fitohizan'ny taranaky ny mpanjaka mandrakizay doria.
Fanohizana nataon'Andrianampoinimerina
Raha nandamina ny fizaran-tany teo Ambohidrabiby ny mpanjaka Andrianampoinimerina (1787-1810) dia tsy novainy ny fanaon-dRalambo: teo amin'ny rova no nisy ny tranokotona nonenan-dRasendrasoa vadiny sy ireo zanany; ny avaratry ny lapa sy ny vakikady avaratra ary ny ambany avaratr'Ambohidrabiby dia nomeny ny Andriandoriamanjaka; ny atsimon'ny rova ka hatrany ambany atsimo dia nomeny an'Ambodifahitra sy Rafotsimarovahoaka - Raberanto avy eo Ambodifahitra, lehilahy mpitaritafika malaza dia nataon'Andrianampoinimerina ho isan'ny zanadralambo; ny atsinanan'ny rova sy ny ambany antsinana rehetra dia nitambaran'ny Zanakarivonivahoaka, Andriandapamananihasiny ary Ambohinanjakana. Ny andrefan'ny rova sy ny ambany andrefana dia nametrahany ny Zanakarivonivahoaka, ny Ambohijina sy Antokomaro ary ny mpanompo. Tamin'Andrianampoinimerina nanjaka dia nisy olona nankasitrahany ka nafindrany sy nomeny zaratany teo Ambohidrabiby, isan'izany Andriamiharantsoa izay fianakavian'Andrianampoinimerina tany Ikaloy sy Anjafy ary Ambatofisaorana ary nantsoiny hiaraka aminy teo Ambohimanga koa rehefa nilamina ny tany dia napetrany tao Ambohidrabiby amin'ny zaratany misy ny Andriandoriamanjaka. Notazomin'Andrianampoinimerina teo Fonohasina Ambohidrabiby koa ny zanaky ny mpanjakan'Ambohibeloma avaratra rehefa resin'Andrianampoinimerina tao aorian'ny ady mahatsiravina ny fanjakan'Ambohibeloma. Ary farany, i Lehilava izay miaramila mpiambina mahafatrapo an'Andrianampoinimerina teny Ambohimanga dia nomeny zara-tany eo ambany avaratra andrefana amin'ny vohitr'Ambohidrabiby izay voahodidina tamboho gasy mandraka ankehitrio ka raikitra ho "Antamboho" ny anaran'io toerana io izay misy ireo fasan'i Lehilava sy ny taranany.
Fandaminana ny tanàna taty aoriana
Tato aoriana kosa rehefa niditra ny fivavahana kristiana dia niorina ao amin'ny ilany avaratra-andrefana ao antampon'Ambohidrabiby ny tranom-mpiangonana FJKM Ambohidrabiby tamin'ny tapaky ny taonjato faha-19.
Tamin'ny taona 1896, rehefa nofoanan'ny mpanjanatany frantsay ny firazanana teto Madagasikara sy nasaina nandoa hetra ny Malagasy isan-dahy, ireo taranaka mpanompo teo Ambohidrabiby sy Fonohasina dia tsy mba nanana tany honenana intsony ary tsy nahazo zara-tany tamin'ireo tompony fahiny, ka nifindra monina eny atsimo-andrefan'Ambohidrabiby ary namorona tanàna teo natao hoe Antanambao. Ka izany no tsy ahitana taranaka mpanompo manana tany sy trano ao antampon'Ambohidrabiby sy ao Fonohasina fa lasa nifindra monina eny Antanambao izy ireo.
Ambohidrabiby ara-tantara dia tsy misaraka amin’ny tanàna maro izay miorina eo amin’ny tehezany na teny akaikiny teny, isan’izany Ambatomahamanina, Ambatondralambo, Ambodiala, Ambodifahitra, Ambohijina, Ambohitrakely,Ambohitrandriananahary, Ampahidralambo, Anjanakarivo, Antamboho, Antanambao, Antokomaro, Ikelifaritra, Mamoriarivo,Talata volonondry, Fonohasina sy izay tsy volaza.
Fombafomba merina teraka teo Ambohidrabiby
Maro ireo fombafomba merina no noforonin'i mpanjaka Ralambo sy ireo Andriandoriamanjaka mpanolotsainy teo Ambohidrabiby.
Ara-politika sy sosialy ary toekarena
Isan'izany ny firenena matanjaka, tokana sy mandry fahalemana; fanjakan’andriana sy fiarahamonina miorina amin’ny hasin'andriana izay miafina mandrakizay eo Ambohidrabiby; ny anarana hoe "Imerina" niantsoana ny faritry ny fanjakany sy "Ambaniandro" hiantsoany ny vahoakany, ny fandroan'andriana sy ny fankalazana ny taom-baovao isaiky ny fitsingerenan'ny andro vava alahamady (Alahamadibe) izay nahaterahan-dRalambo; ny tendrombohitra 12 sy ny fiantsoana azy raha mivavaka amin'Andriamanitra sy ny razana; ny vady alana ondrana; ny antanan-tohatra teo amin’ny andriana sy ny tety razana; ny fanorona, ny anarana hoe "omby"[1]; ny fiompiana sy fihinana omby.
Tao Mamoriarivo amin’ny faritr’Ambohidrabiby no novorian’Andrianjaka ny arivo lahy honina eny Analamanga – izay lasa Antananarivo – ary ny hoe Manampisoa, Anjohy, Andohalo, Antsahanandriana, Ambohitrakely teny Antananarivo dia anaran-tany nalaina teo Ambohidrabiby, sns… Nisy tamin'ireo Andriandoriamanjaka teo Ambohidrabiby no niankandrefana sy nianatsimo rehefa notsofin-dRalambo rano ka lasa andriamanjaka tany Imamo, Vonizongo sy faritr'i Fianarantsoa iny.
Ara-kolontsaina
Teo amin’ny lafiny lalaon-tsaina dia voatazon’ny lovantsofina fa teo Ambohidrabiby no nisy nanao fanorona voalohany taty anivon’ny riaka ka Rabiby sy ny fianakaviany no nanao izany ho fanandroana sy lalao ary fiheverana ny fanjakana. Havanana tamin’izany Ralambo ka nohantsiany ireo Andriandoriamanjaka mpanolotsainy hitsapany na lalintsaina na tsia. Resy teo anefa Ralambo ka hoy ny famaliny: "Ny andriana tsy mba resy" ary tamin’izany no nananarany an’Andriantompokoindrindra izay, mbola zaza tokoa, tsy ho resy am-panorona fa mahavery fanjakana. Noho io anatra nataon-dRalambo io hono no tsy nampiraika an’Andriantompokoindrindra raha notsapain-drainy izy sy Andrianjaka fa hoy ny famaliny: "Izaho mbola hamono telo noho dimy".
Ara-taozavatra
Tamin’ny taozavatra kosa dia Ambohidrabiby no renivohitry ny fanenomana lambalandy aty Imerina. Fony tany Ambohitsitakatra, ny renin'ny mpanjaka Habib (arabo io reniny io ary nanaraka azy hatrany andafin'ny riaka) no voalohany nitondra taty anivontany ny fahaizana tenona landy sy nampita ny fahaizany manenona landy tamin'ny vinantony Ramaintsoakanjo sy ny zafiny roa vavy dia Rabefaravolamanjaka sy Randapavola, fa nofeperany tsy hivoaka ny zanaka amam-parany izany fahaizana landy izany. Tsy mahagaga araka izany raha ireo Andriandoriamanjaka eo Ambohidrabiby, izay taranaky ny mpanjaka Rabiby no mpanenona ofisialy ny lambalandy itafiana sy ifonosan'ireo andriamanjaka nifandimby teto Imerina sy hakana ny soherina ilaofan’ireo mpanjaka merina hatramin-dRalambo ka hatramin-dRanavalona III. Izany dia noho ny hafa-dRabiby sy Ralambo manao hoe "Tsy andriamanjaka raha tsy mitafy ireo lamba tenomin’Andriandoriamanjaka eto Ambohidrabiby". Koa araka ny lovantsofina dia ireo Andriandoriamanjaka teo Ambohidrabiby no nitafy ny jaky voalohany taty Imerina. Tsy mahagaga koa raha tamin'Imerina, ny andriana ihany no nahay nanenona lamba landy ary ny tena andriana merina dia tsy nitafy lamba arindrano ( avy any Ibetsileo) na lamba landy avy any Imamo.
Ambohidrabiby mitaha amin'ny vohitra hafa
Lovabe tsy mialonjafy sy hasin'Imerina
Ambohidrabiby no "lovabe tsy mialonjafin'Imerina" satria na iza Zanadralambo, Zanakandriana, Andriandoriamanjaka, Zazamarolahy, Andriamasinavalona, Zanakandriamamilaza, Andriantompokoindrindra, Andrianamboninolona, Andriandranando, Zanadravoromanga dia samy taranaky ny mpanjaka Rabiby nanjaka sy nafenina teo Ambohidrabiby. Ary ireo olona rehetra mitonona ho isan'ny foko merina dia teo Ambohidrabiby no nahateraka izany anaram-poko izany sy ivon'izany foko izany tany amboalohany. Ambohidrabiby koa no atao hoe "hasin'Imerina", satria eo Ambohidrabiby no nafenina mandrakizay doria ny hasin'andriana sy ny hasin'ny fanjakana merina.
Sompitra fanovozan-kasina
Voafangotra amin'ny fomba telo fanaon'ny mpanjaka merina izany maha sompitra fanovozan-kasin'ny andriana merina an'Ambohidrabiby izany araka izao:
- Amin'ny andron'ny fandroan'andriana, raha tsy maty ny omby volavita teo Ambohidrabiby tsy mahazo mamono ny azy Ambohimanga, Analamanga, sy ireo tendrombohitra 12 sy vohitr'andriana sisa. Ny antony dia satria Ambohidrabiby no sompitra mitahiry ny hasin'andriana merina;
- Eo Ambohidrabiby amin'ny Andriandoriamanjaka no tenomina ny lamba jaky itafiana sy ifonosan'ny mpanjaka rehetra taty Imerina na izy mpanjaka na taiza nanjaka, hatramin'i Ralambo ka hatramin'ny Ranavalona III. Tsy ara-dalàna sy tsy ara-pomba ny fahefan'ny mpanjaka merina izay tsy mitafy na mifono ny jaky notenomin'ireo Andriandoriamanjaka teo Ambohidrabiby;
- Teo Ambohidrabiby amin'ny Andriandoriamanjaka no alaina ny soherina hilaofan'ny Andriamanjaka merina na taiza toerana nisy ny renivohimpanjakana, antony ara-pahamasinana, arampahadiovana ary ara-pitokisana no nahatonga ny mpanjaka Ralambo sy izay nandimby azy nanao izany.
Renivohitr'Imerina faha mpanjaka
Ary farany, Ambohidrabiby no ivo sy renivohitr'Imerina tamin'ny mpanjaka Ralambo (nanjaka 1575-1610). Nohajain'ny mpanjaka Andrianjaka Ambohidrabiby ka antony nisafidianany an'Antananarivo ho renivohi-panjakany satria ny toerana misy an'Ambohidrabiby dia eo amin'ny zoro avaratra antsinanan'Antananarivo. Ambohidrabiby ihany koa no eo amin'ny alahamadintany na zoro firarazana raha jerena ny fipetrak'ireo tendrombohitra 12 masina ary Antananarivo no eo amin'ny laka.
Ny mpanjaka Andriamasinavalona dia nifidy efa-dahy (samy hafa reny izy efatra lahy ireo) tamin'ireo zanany 12 isa mba hampanjakainy ka samy nampanjakainy tamin'ny vohitra iray avy izy efa-dahy ireo dia teo Antananarivo, Ambohidrabiby, Ambohimanga ary Ambohidratrimo. Andrianavalomanotronimerina no anaran'ilay zanaky ny mpanjaka Andriamasinavalona izay nampanjakainy teo Ambohidrabiby (sy Amboatany). Amin'ny maha taranak'Andrianamboninolona ny renin'Andrianavalomanotronimerina no antony nampanjakan'Andriamasinavalona an'Andrianavalonimerina teo Ambohidrabiby. Andrianampoinimarina (nanjaka 1787-1810) koa dia nanana vady 12 ka rehefa niamboho Rabodonimerina vadibeny dia Rasendrasoa no lasa vadibeny. Ary napetrak'Andrianampoinimerina teo Ambohidrabiby i Rasendrasoa vadibeny koa mbola ao ny fasany nanafenana azy sy ny taranany. Hatramin’Andrianampoinimerina ka hatramin’ny Ranavalona III, dia renivohitry ny faritra Mandiavato Ambohidrabiby, tsy vodivona no tsy menakely fa natao menabe tsy alaim-bodihena Ambohidrabiby.
Teo Antananarivo dia nomen'ny mpanjaka Andrianampoinimerina haja manokana Ambohidrabiby satria ny Andriandoriamanjaka sy ny tera-dRaberanto samy avy eo Ambohidrabiby no nahazo zaratany tao anatin'ny faritra voahodidina hadivory tao Andohalo niaraka tamin'Andriamasinavalona sy Andriateloray. Ambohidrabiby sy Ambohimanga ary Ilafy mitambatra no antsoina hoe "Avaradrano", ilay zoky sy lehibe indrindra amin’Imerina enin-toko. Amin'ireo tendrombohitra 12 masina aty Imerina dia fahatelo aorian’Analamanga sy Ambohimanga ny filaharan'Ambohidrabiby. Renivohitry ny fari-piadidiam-panjakana ny vohitra manodidina azy tamin’ny fanjanahantany Ambohidrabiby. Ankehitriny dia ao anatin’ny kaomina Ambohidrabiby no misy azy.
Ireo olo-malazan'Ambohidrabiby fahizay
Tsongaina manokana amin'ireo ireto olo-malaza teo Ambohidrabiby nanomboka tamin'ny taonjato faha-16 ka hatramin'ny taona 1895: Rabiby, Ralambo, Ramaintsoakanjo, Randapavola, Rabefaravolamanjaka, ireo Andriandoriamanjaka, Ravoromanga, Andrianavalomanotronimerina, Rasendrasoa, Andriamiharantsoa, Rainitavimaserana, Raberanto, Lehilava, Rabemaso, Rainimazaoro Razakanavalona, ary Randriambola.