Kôzàka (vahoaka)
Ny Kôzàka na Kôsàka dia vondron' olona somary mpifindrafindra monina, niaina tamin' ny sisin-tanin' ny Fanjakana Moskôvita sy ny Fanjakana Pôlôney-Litoaniana, any amin' ny lemaka manomboka ao avaratry ny Ranomasina Mainty sy ny Tangoron-tendrombohitra Kaokazy, ary mipaka any atsinanana hatrany amin' ny Tendrombohitra Altai.
Manam-piaviana tiorka-tatara ny teny hoe kazak izay midika hoe "olona afaka". Araka ny voalazan' ny mpahay tantara sasany, ny Kôzàka dia mpiady tsy ara-dalàna nampidirina hiasa avy amin' ny olona mpifindrafindra monina sy tantsaha slava izay nandositra ny fanandevozana, nandritra ny taonjato faha-14 sy faha-15. Ny vondrom-piarahamonina kôzàka lehibe indrindra dia ny an' i Don, ny an' i Dnieper, ny a' i Urals (Oural) ary ny an' i Terek. Ny vondrona tsirairay dia mizaka tena: misy fandaminana araka ny foto-kevitra demôkratika sy araka ny fifehezana miaramila, notarihina araka ny fanapahan-kevitry ny fivoriambe (rada) miandraikitra ny fifidianana ny lehibe mpitarika (atamans).
Ho takalon' ny varimbazaha, ny Kôzàka dia niantoka ny fiarovana ny sisin-tanin' ny Fanjakana Rosiana sy ny Fanjakana Pôlôney-Litoaniana, indrindra amin' ny fanafihan' ny Tiorka sy ny Tatara: nikarama ho mpitondra hafatra, ho mpikarama an' ady, na ho fitaovana natao hahamora ny fidiran' ny Rosiana amin' ny fanitaran-tany mankany atsimo sy atsinanana; noho izany, ny Kôzàkan' i Don, teo ambany fitarihan' ny ataman Iermak, dia nandray anjara tamin' ny taona 1580 tamin' ny diabe niadiana tamin' ny kanatan' i Siberia.
Na izany aza, ny vondroa kôzaka samihafa dia tsy maintsy niaro ny fahalalahan' izy ireo sy ny fomban-drazany tamin' ny fanitaram-panjakan' ny fanjanahantany pôlôney sy nanjitra ny fanamafisana ny fahefana tsarista: i Bogdan Khmelnitsky, izay hetman ao amin' ny Kôzaka Zapôrôziana ("ankoatra ny riandranon' i Dnieper"), dia mpiara-dia amin' ny Tataran' i Krimea ary nanery ny Pôlôney hanaiky ny "fahafahana kôzaka" (1649). Toy izany koa, tamin' ny taona 1707 hatramin' ny 1708, i Ivan Mazepa dia nangataka ny fanohanan' i Charles II avy any Soeda hanohitra an' i Petera Lehibe. Ao Rosia, ny ataman Stenka Razin dia nitarika ny fikomian' ny tantsaha tamin' ny taona 1670 sy1671 ary ny ataman Pugachev nitarika ny fikomian' ny tantsaha tamin' ny taona 1773 sy 1774.
Taorian' ny nandravan' i Ekaterina II ny Kôzàka Zapôrôziana (1775) dia nomen' ny governemanta tsarista tombontso manokana ny Kôzàka: niova ho rezimanta (voïska) ny vondrona kôzàka samihafa izay ny mpitarika azy tsirairay, notendren' ny tsar, ho lasa mitovy amin' ny olona ambony teo amin' ilay empira. Nahazo tany lehibe kokoa noho ny an' ny tantsaha teo an-toerana ny Kôzàka ambony laharana, ka nanao raharaha miaramila sy nanome ny soavaliny ho takalon' izany.
Nankasitrahana sy nekena ho miaramila sangany ny rezimanta kôzaka, ka nandray anjara tamin' ny ady mitety tany sy ny fanitarana ny Empira Rosiana nandritra ny taonjato faha-19. Tany am-piandohan' ny taonjato faha-20, i Nicolas II dia niantso ny Kôzaka mba hanafay ny hetsika manindrahindra tanindrazana sy revôlisiônera.
Nandritra ny ady an-trano taorian' ny revôlisiônan' ny taona 1917, ny ankamaroan' ny Kôzàka dia niady tamin' ny Tafika Mena. Nitondra fiovana maro teo amin' ny fiainan' ny Kôzaka ny fiavian' ny rafitra sôvietika: nesorina ny fananan' ireo tena nanan-karena ary nofoanana ny fanavahana ara-tsôsialy mifototra amin' ny fananan-karena. Nofoanan' ny governemanta vaovao koa ny fomba nahazatra amin' ny fitantanan-draharaha eo an-toerana, ary nafahana tamin' ny andraikitra manokana maha miaramila sy pôlisy ny miaramila kôzaka.
Tany am-piandohan' ny taompolo 1930 dia nandray anjara tamin' ny fampiombonam-pananana ny Kôzàka, na dia nisy ihany ny fanoherana. Nofoanana ny andiana mpitaingin-tsoavaly kôzàka, ary Kôzaka maro no nafindra any Kazakstàna sy any Siberia. Tamin' ny taona 1936, ny governemanta sôvietika dia nanangana indray antoko-mpitaingin-tsoavaly kôzàka maromaro izay niady tamin' ny Alemàna tamin' ny Ady Lehibe II. Nandritra ny vanim-potoana sôvietika, ny Kôzàka dia afaka nanatanteraka ny fomba amam-panaony sy nihazona ny fomban-drazany tany amin' ny faritr' i Don sy faritr' i Kuban.
Tamin' ny taona 1990, fikambanana kôzàka maro no niforona tany amin' ny faritra atsimo amin' i Rosia: ny ampahany ambany amin( i Don, ny avaratra amin' i Kaokazy, ny tangoron-tendrobohitra Ural ary ny Antsinanana Indrindra, ary nisy firaisam-pirenena kôzaka niorina tao Môskoa tamin' io taona io ihany. Taorian' ny faharavan' ny Firaisana Sôvietika tamin' ny taona 1991 dia niparitaka tany amin' ny faritra ivelan' ny tanin' ny Kôzàka nentim-paharazana io hetsika io, ary tamin' ny faran' ny taona 1992 dia nipoitra tany amin' ny tanàna lehibe maro any avaratra, toa an' i St. Petersburg sy i Môskoa, ny fikambanana kôzaka maro.
Tany am-boalohany, ireo fikambanana ireo dia nanao fitakiana ara-kolontsaina sy ara-tantara, avy eo nitaky fitantanana mizaka tena isan-toerana misy azy sy famerenana ny taniny. Tamin' ny taona 1992, nisy didim-panjakana nosoniavin' i Boris Eltsin izay namerin-jo ny Kôsàka, nanome azy ireo ny sata maha vondrom-poko sy nanome azy ireo tany maimaipoana, takalon' ny fiarovan' ny tafika kôsaka ny sisin-tanin' i Rosia.