Sakay (zavamaniry)

Ny sakay dia zavamaniry avy any amin' ny faritry ny zanapehintany any Amerika, izay hanim-boa, ahitana vihy maro ny voany izay atao fanatsarana ny tsiron-tsakafo (tsiro somary may). Ao amin' ny vondron-karazana Capsicum, izay ao amin' ny fianakaviana Solanaceae, ny sakay. Volena mba hahazoana noho ny hamafin'izy ireo. Ampiasaina betsaka amin' ny fandrahoana karazan-tsakafo maro amin' ny maha zava-manitra afaka manome tsiro maimay azy ny sakay.

Vokatry ny fisian' ny alkalôida atao hoe kapsaisinina sy ny kapsaisinôida naman' izany ny tsirony mafana rehefa atelina na apetaka amin' ny faritra amin' ny tena. Manana hafanana sy tsiro isan-karazany ny sakay. Izany fahasamihafana izany no anton' ny mampisy vovon-tsakay isan-karazany izay samy manana ny tsirony sy ny hafanany avy.

Amin' ny ankapobeny dia maniry isan-taona ny sakay. Madinika sy mioko fotsy ny voniny. Ny voany kosa miloko maitso na fotsy amin' ny voalohany fa mihamiloko mena izany rehefa mankany amin' ny fahamasahany vokatry ny fisian' ny atao hoe karôtenina ao anatiny.

Anisan' ny zanakarazan' ny sakay ny sakaibe (Capsicum annuum) izay tsy tena mafana satria tsy misy ilay atao hoe kapsaisinina sady poakaty. Misy karazana sakay izay ao atao haingon-tanàna.

Avy any Amerika Afovoany na Amerika Atsimo ny sakay ary tany Meksika no nambolena azy ireo voalohany. Ny mpikaroka tany vaovao eorôpeana dia nitondra sakay rehefa niverina any amin' ny Eorôpa tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-16 tao amin' ny sehatry ny Columbian Exchange (fifanakalozana biôlôjika iraisan-kôntinenta - biby fiompy, zavamaniry famboly, aretina, sns - izay nitranga taorian' ny nahatongavan' i Christopher Columbus tany Amerika), izay niantombohan' ny fambolena karazany maro amin' ny sakay manerana izao tontolo izao hatao sakafo sy fanafody amin' ny fitsaboana nentim-paharazana. Misy karazany 10 sy zana-karazana maro ny Capsicum ka ny dimy no volena be dia be: ny Capsicum annuum (sakaibe), ny Capsicum baccatum, ny Capsicum chinense, ny Capsicum frutescens, ary ny Capsicum pubescens, ka ny Capsicum annuum sy ny Capsicum frutescens no tena volena hatao fihinana.

Fambolena

Ny sakay dia zavamaniry kely, manana haavo mirefy 20 hatramin' ny 60 sm, miankina amin' ny karazany, ka azo ambolena ao anaty tavy, anaty trano mangarahara mampihibo-kafanana, na anaty tonelina plastika. Maharitra hatramin' ny roa taona ity zavamaniry ity raha toa ka voaro amin' ny hatsiaka. Mety ho maitso na volomboasary na mena na volomparasy ny voany, izay miovaova endrika manomboka amin' ny boribory sy misy tonony ka hatramin' ny malama sy lava. Raha otazana maitso sy manta ny voan-tsakay dia maro ny voniny mitombo, ka mamoa voany betsaka kokoa. Mety ho lasa manana tsiro mafana kokoa sy hahazo ny lokon' ny fahamasahany ny voany tavela amin' ilay zavamaniry, nefa vitsy ny vokatra ho azo.

Ireto ny fepetra mahatsara indrindra ny fitomboan' ny sakay: toerana misy tara-masoandro, tany mafana (tsara indrindra raha eo amin' ny 21 hatramin' ny 29 °C) sady misy fasika (52 %) sy tanibetro (28 hatramin' ny 50 %) ary tanimanga (7 hatramin' ny 27 %), mando fa tsy milona an-drano. Rehefa mafana ihany (manakaiky ny 21 °C) no mitsimoka ny voa. Na dia tian' io zavamaniry io kokoa ny mafana dia mahazaka hatramin' ny 12 °C koa izy, nefa mora andairan' ny hatsiaka. Afaka mampitsaika tena ny voniny: samy eny amin' ny foto-tsakay iray ny lahimbony sy ny vavimbony. Na izany aza, amin' ny hafanana faran' izay ambony (30 ka hatramin' ny 38 °C) dia tsy dia hahavelon-tsaika ny vovobony ary tsy hamokatra voa firy loatra ny voniny. aha momba ny famelanany dia voly tsy miankina amin' ny halavan' ny andro sy ny alina ny Capsicum.

Mora voan' ny bibikely, anisan' izany ny Aphidoidea sy ny Tetranychus urticae ary ny Aleyrodidae (lolofotsy), izay samy mitroka ny ranon-javamaniry avokoa. Ny bobongolo volondavenona vokatry ny Botrytis cinerea no aretina mpahazo ny sakay, izany dia mahalo ny ao anatin' ilay zavamaniry ary miteraka bobongolo manja matroka ety ivelany.

Karazany

Misy karazany dimy amby roapolo ny sakay fa dimy ihany no ambolena. Miavaka (amin' ny ampahany) ny karazan-tsakay tsirairay noho ny fisian' ny voniny izay mety ho volomparasy na maitso na fotsy ary indraindray misy mavo sy mena.

Capsicum annuum

Ny Capsicum annuum, izay fotsy voniny amin' ny ankapobeny, no karazana be mpamboly indrindra. Tafiditra ao anatin' ity karazana ity koa ny sakaibe (na dia tsy tena mafana aza), ny sakay jalapeño, ny sakay pôblanô ary ny piment wax. Misy ihany koa ny karazana fanao haingon-trano toy ny peruvian purple, misy voniny volomparasy, izay tsy mahaliana ny tsirony.

Capsicum baccatum

Matetika ny Capsicum baccatum dia manana voniny fotsy misy tsipika mavo na maitso. Tsy dia hita maniry any ivelan' ny faritra niaviany izy, matetika izy dia zavamaniry lehibe manana haavo mihoatra ny 1 m. Anisan' io karazana io ny Aji (sakay any Amerika Atsimo).

Capsicum chinense

Tsy avy any Sina fa avy any Amerika Atsimo ny Capsicum chinense. Manana tsiron' ny Prunus armeniaca (frantsay: abricot) ny voany, nefa matetika izy no anisan' ny karazan-sakay mafana indrindra; noho izany dia tsara ny mitandrina rehefa manandrana ny zana-karazana sasany toy ny sakay habanero. Nalaza ho sakay mafana indrindra eran-tany hatramin' ny taona 2000 ity zana-karazana ity. Miadam-pitsimoka sy miadan-kamasaka ary mila toetany trôpikaly (mafana sy mando) ity karazana ity.

Capsicum frutescens

Misy sampan-karazana manana voniny fotsy, manopy maitso, misy totsim-bovobony (frantsay: anthère) volomparasy, ny Capsicum frutescens, amin' ny ankapobeny dia mitraka ny voany. Ity karazana ity dia sady misy sampan-karazany dia (eny amin' ny zavaboary) no misy koa ny ambolena manerana an' i Amerika Afovoany sy amin' ny faritra iva manerana an' i Amerika Atsimo. Ny sakain' i Cayenne, ny sakaim-borona, ny sakay Tabasco izay anamboarana ny saosy tabasco (karazana saosy misy sakay), no sampan-karazany ambolena indrindra.

Capsicum pubescens

Ny Capsicum pubescens dia ahitana sampan-karazana tsy dia fahita firy amin' ny fambolena, marefo kokoa. Ny voniny dia volomparasy, misy totsim-bovobony fotsy. Io no hany karazana mamokatra voany mainty. Anisan' io karazana io ny sakay rocoto.

Lisitry ny karazany

Ny karazana na zana-karazana dia (tsy ambolena) miisa 23, amin' ny ankapobeny misy voany madinika, izay hanin' ny vorona, ilay mpitatitra voajanahary amin' ny fampitomboan-taranaka ny sakay.

Capsicum annuum L.
- glabriusculum var.
- New Mexico Group
Capsicum baccatum L.
Capsicum benoistii Hunz. ex Barboza
Capsicum buforum [sv] Hunz.
Capsicum caatingae [de] Barboza & Agra
Capsicum caballeroi [es] M. Nee
Capsicum campylopodium [de] Sendtn.
Capsicum carassense [de] Barboza & Bianch.
Capsicum cardenasii Heiser & P. G. Sm.
Capsicum ceratocalyx [de] M. Nee
Capsicum chacoense Hunz.
Capsicum chinense Jacq.
Capsicum coccineum (Rusby) Hunz.
Capsicum cornutum [es] (Hiern) Hunz.
Capsicum dimorphum (Miers) Kuntze
Capsicum dusenii Bitter
Capsicum eshbaughii Barboza
Capsicum eximium Hunz.
Capsicum flexuosum Sendtn.
Capsicum friburgense [de] Bianch. & Barboza
Capsicum frutescens L.
Capsicum galapagoense [de] Hunz.
Capsicum geminifolium (Dammer) Hunz.
Capsicum havanense Kunth
Capsicum hookerianum (Miers) Kuntze
Capsicum hunzikerianum [de] Bianch. & Barboza
Capsicum lanceolatum (Greenm.) C.V.Morton & Standl.
Capsicum leptopodum (Dunal) Kuntze
Capsicum longidentatum [de] Agra & Barboza
Capsicum longifolium [de] Barboza & S. Leiva
Capsicum lycianthoides Bitter
Capsicum minutiflorum (Rusby) Hunz.
Capsicum mirabile Mart. ex Sendtn.
Capsicum mositicum Toledo
Capsicum neei Barboza & X. Reyes
Capsicum parvifolium Sendtn.
Capsicum pereirae [de] Bianch. & Barboza
Capsicum pubescens Ruiz & Pav.
Capsicum piuranum [de] S. Leiva & Barboza
Capsicum praetermissum Heiser & Smith
Capsicum ramosissimum Witasek
Capsicum recurvatum [es] Witasek
Capsicum regale Barboza & Bohs
Capsicum rhomboideum (Dunal) Kuntze
Capsicum schottianum [es] Sendtn.
Capsicum scolnikianum Hunz.
Capsicum spina-alba (Dunal) Kuntze
Capsicum stramoniifolium (Kunth) Standl.
Capsicum tovarii [es] Eshbaugh et al.
Capsicum villosum [es] Sendtn.

Jereo koa